Poręba Wielka (powiat limanowski)
Poręba Wielka – wieś w Polsce, położona w województwie małopolskim, w powiecie limanowskim, w gminie Niedźwiedź[4][5], w Gorcach. Wieś jest siedzibą Gorczańskiego Parku Narodowego.
| wieś | |
 Widok na Tobołów i Koninki | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2022) |
2426[2] |
| Strefa numeracyjna |
18 |
| Kod pocztowy |
34-735[3] |
| Tablice rejestracyjne |
KLI |
| SIMC |
0456651 |
Położenie na mapie gminy Niedźwiedź  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu limanowskiego  | |
 49°36′28″N 20°03′46″E/49,607778 20,062778[1]
| |
Położenie
edytujPoręba Wielka położona jest u północnych podnóży Gorców, w dolinie potoku Porębianka i jego dopływu – potoku Koninka. Znana jest ze swoich walorów wypoczynkowych oraz uzdrowiskowych (gorące solanki jodobromowe). Stanowi punkt wypadowy w Gorce, m.in. na Turbacz, Obidowiec i Suhorę. Znajdują się tu również Obserwatorium astronomiczne na Suhorze, a także siedziba Gorczańskiego Parku Narodowego[6]. Zabudowania miejscowości położone są około 500–670 m n.p.m.[7]
| części wsi | Banachy, Bastówka, Białonie, Borek, Bórczane, Brzyzek, Buchale, Chlipały, Cicharze, Daniele, Drapa, Filipy, Gąsiory, Gwałty, Halamy, Hucisko, Jopki, Kaciki, Kaczorówka, Kaczory, Koninki, Kopajdy, Kozyry, Kurki, Liberdy, Misiury, Morgi, Mościska, Nowa Wieś, Nowina, Ostra, Pańskie, Podgronie, Poręba Dolna, Rówieńki, Rusnaki, Satry, Słoniany, Starmachy, Stróże, Tramy, Zagronie, Zapały, Zochry |
Historia
edytuj
Pierwsza osada powstała prawdopodobnie u schyłku XIII wieku. Nazwa Poręba wywodzi się od wyrąbanego kawałka puszczy i wskazuje na to, że siedlisko to założyli tzw. wyrębnicy. Istnieje też duże prawdopodobieństwo, że osada powstała jako przystanek noclegowy na przebiegającym tędy szlaku handlowym z Krakowa na Spisz[8]. Faktem jest, że tereny te były własnością zakonu cystersów ze Szczyrzyca, którzy mieli przywilej lokowania wsi na prawie niemieckim. Pierwsza pisemna wzmianka o Porębie Wielkiej pochodzi z 1380 roku[8], kiedy wyrokiem sądu królewskiego ziemie te zostały odebrane cystersom i ponownie włączone do dóbr królewskich Ludwika Węgierskiego[6].
Dokumenty z 1254 i 1365 roku wspominają o potoku „Mezwedza” (Niedźwiedzia), wskazując na lokalizację na tym terenie osady Niedźwiedź, należącej do tzw. Klucza Porębskiego, historycznej i zwyczajowej nazwy okolic, chociaż obecnie administracyjnie to Poręba podlega Niedźwiedziowi, jako gminie.
W XV wieku Poręba stanowiła główną wieś tzw. klucza porębskiego i pozostawała w rękach rodu Ratułdów[8][6]. Około 1564 roku w wyniku małżeństwa Beaty Ratołdówny i Jana Pieniążka, wieś przeszła w zarządzanie rodu Pieniążków, którzy założyli na tym terenie folwark, na którym odrabiali pańszczyznę okoliczni chłopi[6].
W XVI wieku Poręba Wielka była centrum administracyjnym, w skład którego wchodziły następujące miejscowości: Niedźwiedź, Podobin, Witów, Zawada, Konina, Łostówka, Łętowne, Mszana Górna i Lubomierz[8]. W 1607 roku dobra te przeszły na własność rodu Lubomirskich z Wiśnicza. Sebastian Lubomirski założył w Porębie hutę szkła, która usytuowana była na terenie dzisiejszych Koninek (obecnie miejsce to nosi nazwę Hucisko). W pobliżu huty znajdowała się tzw. potasznia, w której wypalano potaż. Ponadto w Porębie dobrze prosperował browar oraz folusz, gdzie wytwarzano sukno doskonałej jakości[8]. W 1710 roku Poręba przeszła w ręce Sanguszków, stanowiąc część posagu Marii Lubomirskiej, która poślubiła Pawła Karola Sanguszkę[9].
W latach 1751–1945 wieś stanowiła dzierżawę, a następnie własność rodu Wodzickich. Mimo że nigdy żaden z członków rodu nie mieszkał w Porębie Wielkiej na stałe, pozostał założony przez nich park wraz z fragmentaryczną dawną zabudową dworską[9].
W 1905 r. Towarzystwo Kolonii Wakacyjnych odkupiło od hr. Antoniego Wodzickiego stary drewniany budynek podworski na terenie Poręby Wielkiej. Zorganizowano w nim kolonie dla młodzieży gimnazjalnej z Krakowa. W pierwszej kolonii brało udział 34 uczniów, lecz po zbudowaniu nowego budynku w 1907 r. liczba uczestników wzrosła do 120 uczniów. W 1914 r. Towarzystwo pozyskało murowany budynek, w którym obecnie mieści się Dom Wczasów Dziecięcych. W latach 1924–1938 wybudowano wodociąg oraz basen kąpielowy. To tutaj w 1927 r. swój jubileusz literacki obchodził Władysław Orkan. Istotny wkład w rozwój placówki miało dwóch obywateli Mszany Dolnej. Franciszek Dubowy jako dyrektor fabryki konserw rybnych C. Warhanek dotował kolonie. Mszański medyk dr Władysław Czapliński pełnił z kolei w obiekcie dyżury lekarskie. Działalność Towarzystwa Kolonii Wakacyjnych w Porębie Wielkiej przyczyniło się do wzrostu turystycznej popularności całego regionu[10][11].
W latach 1950–1953 w Porębie Wielkiej przeprowadzono odwierty geologiczne, które ujawniły obecność solanki jodobromowej o temp. 27 °C. W latach 70. XX wieku odwierty powtórzono, docierając do warstwy wód geotermalnych o temp. 42 °C[12]. W przyszłości mają tam powstać baseny termalne[13]. Departament Geologii i Koncesji Geologicznych Ministerstwa Środowiska wydał spółce Gorczańskie Wody Termalne koncesję na przeprowadzenie badań w jednym z odwiertów w Porębie Wielkiej. Koncesja zezwala na naukowe sprawdzenie walorów eksploatacyjnych wód termalnych w odwiercie Poręba Wielka IG -1. W 2018 roku ukończono budowę szpitala balneologicznego, który będzie działał na bazie źródeł. W marcu 2018 roku podpisano umowę na wykonanie prac przy odwiercie: „Zaprojektowanie i wykonanie instalacji/urządzeń/obiektu dla kompletnego połączenia istniejącego odcinka przyłącza wody geotermalnej z głowicą na otworze IG-1 w Porębie Wielkiej, wraz z uruchomieniem wykonanego połączenia, celem rozpoczęcia prawidłowej eksploatacji wody geotermalnej”. Wykonawcą zadania została wyłoniona w postępowaniu przetargowym firma „ERION” Sp. z o.o. z Bystrej, którą reprezentował Artur Kmak. Przy odwiercie pod koniec 2018 roku zbudowano amfiteatr i tężnie solankowe.
W latach 1975–1998 wieś należała administracyjnie do województwa nowosądeckiego.
Zabytki
edytujObiekt wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[14].
- Zespół dworski: dwór (spalony 1945), oficyna dworska (spalona 1945), park dworski;
- Orkanówka.
Turystyka
edytujSzlaki turystyczne
edytuj
Przez Porębę Wielką prowadzą szlaki znakowane[15]:
– do Rabki przez Olszówkę- – z Koninek przez polanę Szałasisko, polanę Średnie na Turbacz
– przez Niedźwiedź i Orkanówkę na Turbacz.- – przez Jaworzynę Porębską, Tobołów, Suhorę, Obidowiec do schroniska na Starych Wierchach
– z Koninek do domu Władysława Orkana- – z Poręby Górnej do bacówki na Maciejowej i dalej przez Ponice, Świńską Górę do kościółka na Piątkowej
Ponadto na terenie parku przydworskiego i na zboczu sąsiedniej góry Chabówka wyznaczono ścieżkę edukacyjną o długości 3,5 km, która umożliwia zapoznanie się z walorami przyrodniczymi i historią Poręby Wielkiej[12].
Atrakcje turystyczne
edytuj
- Park podworski Wodzickich w Porębie Wielkiej z XVI w. z wiekowymi drzewami: wiązami, jaworami, lipami, modrzewiami i in. (największe z nich – tzw. wiąz Władysława Łokietka ma 6 metrowy obwód pnia), pozostałości zabudowań dworskich: lamus oraz zachowane fragmentarycznie oficyna dworska i modrzewiowy dworek Wodzickich[13][12].
- Od parku w kierunku Niedźwiedzia wiedzie 150-letnia aleja jaworowa[12].
- Nad wsią w przysiółku Zagronie znajduje się Muzeum Biograficzne Władysława Orkana tzw. „Orkanówka”[13].
- Na stokach Tobołowa w Koninkach działa zimą stacja narciarska[13][16].
- Na osiedlach Poręby Górnej i Koninek znajdują się stare, pięknie zdobione budynki w stylu zagórzańskim.
- Na osiedlach Filipy, Kozyry i Pode Dworem oraz na Jaworzynie Kamienickiej znajdują się stare kapliczki przydrożne (dwie przy parku Wodzickich prawdopodobnie jeszcze z czasów Lubomirskich)[13].
- Obserwatorium astronomiczne na Suhorze – najwyżej położone obserwatorium w Polsce[13].
- Na okolicznych polanach reglowych znajdują się drewniane szałasy pasterskie[13].
- Kościół Matki Bożej Fatimskiej, będący kościołem parafialnym parafii w Porębie Wielkiej.
Przypisy
edytuj- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 108638
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-04].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 955 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
- ↑ a b TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].
- ↑ a b c d „Gorce...”, s. 310.
- ↑ Geoportal.gov.pl [online], geoportal.gov.pl [dostęp 2020-03-05] (pol.).
- ↑ a b c d e Historia Poręby Wielkiej. koninki.info. [dostęp 2011-07-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-07-05)]. (pol.).
- ↑ a b „Gorce...”, s. 311.
- ↑ Michał Wójcik, Dziedzictwo Sportowe Miasta Mszana Dolna [online] [dostęp 2022-09-25].
- ↑ mantosz, Mszana Dolna. Sport w Mszanie Dolnej. Najnowsza publikacja Michała Wójcika przybliża piękną kartę historii miasta [online], tv28.pl, 21 marca 2022 [dostęp 2022-09-25].
- ↑ a b c d „Gorce...”, s. 312.
- ↑ a b c d e f g Gorce – atrakcje. koninki.info. [dostęp 2011-07-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-09-01)]. (pol.).
- ↑ Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-12-05].
- ↑ Szlaki piesze – Poręba Wielka-Koninki. koninki.pl. [dostęp 2011-07-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-31)]. (pol.).
- ↑ Stacja Narciarska Koninki. koninki.pl. [dostęp 2011-07-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-11-07)]. (pol.).
Bibliografia
edytuj- Marek Ciężkowski, Paweł Luboński i inni: Gorce: przewodnik. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2004, s. 310–312. ISBN 83-89188-19-8.
Linki zewnętrzne
edytuj- Koninki.pl – portal poświęcony atrakcjom turystycznym przysiółka Poręby Wielkiej Koninek i okolic