Perłoródka rzeczna
Perłoródka rzeczna, skójka perłorodna (Margaritifera margaritifera) – holarktyczny gatunek słodkowodnego małża z rodziny perłoródkowatych (Margaritiferidae). Gatunek wrażliwy na zanieczyszczenie i przekształcanie siedlisk, zanika na wielu stanowiskach i jego liczebność maleje. Uznany za gatunek zagrożony w Europie, objęty ochroną na podstawie europejskich regulacji prawnych. W Polsce uznany za wymarły, podlega ścisłej ochronie gatunkowej.
| Margaritifera margaritifera[1] | |||
| (Linnaeus, 1758) | |||
 Grupa perłoródek rzecznych. | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
perłoródka rzeczna | ||
| Synonimy | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||
 | |||
Systematyka
edytujGatunek należy do rodziny perłoródkowatych (Margaritiferidae), jest jednym z trzech przedstawicieli rodzaju Margaritifera. Opisany przez Linneusza jako Mya margaritifera[3], do osobnego rodzaju przyporządkował go C. F. Schumacher[4].
Etymologia nazwy
edytujNazwa gatunku, tak naukowa (Margaritifera margaritifera), jak i zwyczajowe (perłoródka rzeczna[5], skójka perłorodna[6]), odnoszą się do zdolności należących do niego osobników do wytwarzania pereł (łac. margarita, -ae – perła, fero -tuli, -latum, ferre – nosić w sobie[7])[8].
Cechy morfologiczne
edytuj
Muszla gruba, wierzchołki przesunięte ku przodowi (cześć muszli położona za wierzchołkami – trzykrotnie dłuższa niż część przednia), przeważnie silnie skorodowane. Muszla ma kształt nerkowaty w zarysie: krawędź grzbietowa jest wygięta, a brzuszna wklęsła, przedni brzeg zaokrąglony, a tylny zaostrzony, koniec muszli położony w osi podłużnej muszli lub lekko poniżej tej osi. Zewnętrzna powierzchnia muszli czarna lub ciemnobrązowa, linie przyrostów wyraźne, blisko siebie położone. Zamek muszli z płytą wąską, przedni ząb w prawej muszli wysoki i wąski, zęby: główny i tylny boczny zredukowane. W lewej połówce ząb główny spłaszczony, karbowany; ząb boczny przedni wąski, ostry i karbowany, oddzielony głęboką szczeliną. Ligamentum krótkie, masywne, wystające. Wewnętrzna powierzchnia muszli z silnym perłowym połyskiem, odciski mięśnia zwieracza przedniego muszli nerkowate, zwieracza tylnego owalne, odciski mięśni wciągaczy nogi prawie półksiężycowate[5]. Długość muszli: 100–160 mm; szerokość: 30–40 mm; wysokość: 45–60 mm[5][9].
Występowanie
edytujGatunek holarktyczny, obejmuje zasięgiem zachodnią, środkową, wschodnią i północną część Europy (jako jeden z nielicznych małży sięga poza 70ºN), azjatycką część Rosji po Sachalin, Japonię i Amerykę Północną od Nowej Fundlandii do Pensylwanii. Perłoródka rzeczna dawniej występowała pospolicie w wodach Europy, wyginęła na wielu stanowiskach, w tym także w Polsce, gdzie żyła w potokach sudeckich, na Dolnym Śląsku, a nawet w centralnej części kraju (w Bzurze)[10][9]. Sudeckie skójki perłorodne i znajdywane w nich perły opisał m.in. w wydanej w 1600 r. w Lipsku pracy pt. „Stirpium et fossilium Silesiae Catalogus” wybitny śląski przyrodnik Caspar Schwenckfeld, zajmujący wówczas stanowisko „medyka” (lekarza okręgowego) w Jeleniej Górze[11].
Biologia i ekologia
edytujZajmowane siedliska
edytujWystępuje w górnym i środkowym odcinku rzek (potoków), głównie spływających z masywów górskich, o wodzie miękkiej (pH około 7; zawartość węglanu wapnia średnio około 26,5 ppm[12]), czystej i dobrze natlenionej, bez zawiesin. Występuje w osadach piaszczystych, ale także znajdywana wśród grubego żwiru i pomiędzy kamieniami[10][9]. Jest stenobiontem, preferuje wody zimne, o temperaturze nie przekraczającej 13–14 °C[13]. Gatunek bardzo wrażliwy na zanieczyszczenie wody[6][10].
Odżywianie
edytujFiltrator, odżywiający się zawiesiną odcedzaną z wody na skrzelach[14]. Przebywa cały czas zakopana w osadach, z których wystawia tylko tylną część muszli[13].
Rozmnażanie
edytujGatunek rozdzielnopłciowy, jednak przy niskich zagęszczeniach populacji samice przekształcają się w osobniki hermafrodytyczne, które rozmnażać się mogą przez samozapłodnienie[15]. Rozród odbywa się latem, pojedyncza samica może wytworzyć około 1 mln jaj rocznie (po uzyskaniu dojrzałości w wieku kilkunastu lat samica w ciągu 75 lat życia może w sumie wytworzyć 200 mln jaj[15]). Jaja przetrzymywane są w skrzelach (we wszystkich czterech listkach skrzelowych[13]), gdzie ulegają zapłodnieniu i rozwijają się w ciągu kilku miesięcy do stadium larwy (glochidium). Glochidia zbudowane są z dwuklapowej muszelki wyścielonej larwalnym płaszczem, mięśnia zwieracza, lepkiej nici oraz szczecin zmysłowych, są pozbawione haków. Glochidia uwalniane są do wody, gdzie połknięte przez ryby z rodziny łososiowatych – mogą być nimi pstrąg potokowy (Salmo trutta m. fario), łosoś (Salmo salar), pstrąg źródlany (Salvellinus fontinalis)[12][13] – przyczepiają się do ich skrzeli lub płetw. Po przytwierdzeniu się do ryby glochidium zostaje otoczone cystą nabłonkową i przechodzi do pasożytniczego trybu życia, który to okres trwa od 3 dni do 10 miesięcy (18–20 dni[5]). W cyście organizmy te zimują i przechodzą metamorfozę. Gdy osiągną około 0,5 mm, cysta pęka, młode małże odczepiają się i opadają na dno. Po 4–5 latach perłoródki rzeczne osiągają wielkość około 2 cm[13].
Perłoródka rzeczna jest jednym z najbardziej długowiecznych gatunków zwierząt, jej osobniki dożywają do 100–190 lat, maksymalnie do 210 lat[a][9].
Interakcje międzygatunkowe
edytujGlochidia perłoródki rzecznej pasożytujące na rybach nie wyrządzają im wielu szkód, jedynie w przypadku masowej infestacji na skrzelach ryb tworzyć się mogą małe ranki, może dochodzić do krwawienia i osłabienia ryby[13].
Wykorzystanie
edytujMałże tego gatunku wytwarzają perły słodkowodne, które wykorzystywane były do wyrobu wartościowej biżuterii. Perły te cechuje charakterystyczny różowy połysk. Muszla z grubą warstwą perłową wykorzystywana była do produkcji guzików. Perły występują w 1 na 2700 osobników[9], ale pojedynczy osobnik może zawierać ich wiele (w 1802 roku na Dolnym Śląsku w 41 muszlach znaleziono 23 perły[13]). W związku z występowaniem perłoródki rzecznej w średniowieczu na Dolnym Śląsku region ten był jednym z głównych ośrodków produkcji słodkowodnych pereł. Ostatnia szlifiernia takich pereł istniała nad Kwisą do XVII w. Perłoródki rzeczne, podobnie jak małże z rodziny skójkowatych, wykorzystywano także jako karmę dla zwierząt gospodarskich[10].
Zagrożenia i ochrona
edytujZe względu na zanikanie populacji i zmniejszanie liczebności perłoródki rzecznej praktycznie na całym obszarze występowania gatunek ten został ujęty jako zagrożony (EN) w Czerwonej Księdze IUCN[16]. Gatunek wymieniony został również w dyrektywie siedliskowej Rady Europy jako gatunek będący przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, którego ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOO)[17] oraz w konwencji berneńskiej[18]. Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową[19]. W Polskiej czerwonej księdze zwierząt został uznany za wymarły (kategoria EX)[13]. W latach 2006–2007 w jednym z potoków sudeckich, Kocim Potoku, znaleziono puste muszle tego małża, co, o ile nie były to muszle które zachowały się w osadach pochodzących z rozmywanych brzegów rzeki, mogłoby wskazywać na wyginięcie tej populacji najwyżej kilka lat przed datą znalezienia muszli[20].
Do ustępowania gatunku, oprócz eksploatacji przez człowieka, przyczyniła się zmiana warunków fizycznych i chemizmu wód spowodowana zrzutami zanieczyszczeń, zmianami charakteru zlewni (np. wyrębem lasów, prowadzeniem gospodarki rolniczej) i związaną z tym eutrofizacją. Introdukcja pstrąga tęczowego (Oncorhynchus mykiss) spowodowała wyparcie w wielu miejscach pstrąga potokowego, który jest żywicielem glochidiów perłoródki. Kolejny wprowadzony gatunek inwazyjny – piżmak (Ondatra zibethicus) – przyczynił się do wyniszczenia populacji tego małża, wykorzystując go jako pokarm[21][13][16].
W 1965 roku podjęto próbę reintrodukcji perłoródki rzecznej w jednym z potoków w obrębie Karkonoskiego Parku Narodowego, która jednak nie powiodła się[22][21].
Zobacz też
edytujUwagi
edytuj- ↑ Najdłużej żyjącym ze znanych zwierząt są małże z gatunku Arctica islandica – wiek jednego z osobników, nazwanego „Mingiem”, określono na 507 lat.
Przypisy
edytuj- ↑ Margaritifera margaritifera, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ Margaritifera margaritifera, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ Linnaeus C. 1758. Systema Naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. 10th edition. – Vermes. Testacea: s. 671. Holmiae. (Salvius).
- ↑ Schumacher, C. F. 1815. Afhandling over conchyliologiske systemer, og om nogle toskallede conchylier. – Oversigt over det Kongelige Danske Videnskabernes Selskabs Forhandlinger (1813-1815): 7. København.
- ↑ a b c d Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 94.
- ↑ a b Jerzy Urbański: Poznaj krajowe ślimaki i małże. Warszawa: PZWS, 1951, s. 115–116.
- ↑ Kazimierz Kumaniecki: Słownik łacińsko-polski. Warszawa: PWN, 1975, s. 546.
- ↑ Bourguignat, J. R. 1877. Descriptions de deux nouveaux genres algériens, suivies d’une classification des familles et des genres de mollusques terrestres et fluviatiles du système européen. Bulletin de la Société des Sciences Physiques et Naturelles de Toulouse 3(1): 49-101.
- ↑ a b c d e F. Welter Schultes: Species summary for Margaritifera margaritifera. AnimalBase, 2015. [dostęp 2015-08-02]. (ang.).
- ↑ a b c d Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 94–95.
- ↑ Mirosław Syniawa, Rafał Syniawa: Śląski Pliniusz, [w:] „Przyroda Górnego Śląska” nr 19, wiosna 2000, s. 14–15.
- ↑ a b Smith D.G. 1976. Notes on the biology of Margaritifera margaritifera margaritifera (Lin.) in Central Massachusetts. American Midland Naturalist 96(1): 252-256, DOI: 10.2307/2424588.
- ↑ a b c d e f g h i Anna Dyduch-Falniowska & Katarzyna Zając: Polska Czerwona Księga Zwierząt: Margaritifera margaritifera (Linnaeus, 1758). Instytut Ochrony Przyrody PAN. [dostęp 2011-10-06].
- ↑ Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 60.
- ↑ a b Bauer G. 1987. Reproductive Strategy of the Freshwater Pearl Mussel Margaritifera margaritifera. Journal of Animal Ecology 56(2): 691-704, pdf.
- ↑ a b E. Moorkens i inni, Margaritifera margaritifera, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2015-08-02] (ang.).
- ↑ Dyrektywa Rady Europy 92/43/EWG z dn. 21 maja 1992, załącznik nr II
- ↑ Convention on the Conservation of European Wildlife and Natural Habitats, Bern, 19.IX.1979. – tekst Konwencji berneńskiej (ang.).
- ↑ Dz.U. 2014 poz. 1348 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. [dostęp 2014-10-08].
- ↑ Katarzyna Zając, Tadeusz Zając. The pearl mussel Margaritifera margaritifera (Linnaeus, 1758) (Bivalvia: Margaritiferidae) in Poland – current situation. „Fol. Malacol.”. 22 (3), s. 183–191, 2014. DOI: 10.12657/folmal.022.018.
- ↑ a b Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 95.
- ↑ Kaźmierczak T. 1966. Próba restytucji perłoródki rzecznej w Karkonoszach. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 22(1): 51-52.
Bibliografia
edytuj- Błaszczak Czesław: Zoologia. Bezkręgowce. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA, 2009. ISBN 978-83-01-161-088.
- Andrzej Piechocki, Anna Dyduch-Falniowska: Mięczaki (Mollusca), małże (Bivalvia). T. 7a: Fauna słodkowodna Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993. ISBN 83-01-11005-8.
Linki zewnętrzne
edytuj- Plan ochrony perłoródki rzecznej. iop.krakow.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-24)]. (pdf)