Niecierpek

Niecierpek
	; Morfologia (niecierpek pospolity)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	wrzosowce
Rodzina	niecierpkowate
Rodzaj	niecierpek
	Nazwa systematyczna
	Impatiens L.; Sp. Pl. 937. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Impatiens noli-tangere L.
Synonimy
	Balsamina Mill.; Impatientella H. Perrier; Semeiocardium Zoll.; Trimorphopetalum Baker;
	Balsamina Mill.; Impatientella H. Perrier; Semeiocardium Zoll.; Trimorphopetalum Baker;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Niecierpek (Impatiens L.) – rodzaj roślin zielnych z rodziny niecierpkowatych. Należy do niego ok. 1070 gatunków^[5]. Występują one przede wszystkim na obszarach tropikalnych i subtropikalnych Afryki i Azji^[6]^[7]. W Europie i Polsce rodzimy jest tylko jeden gatunek – niecierpek pospolity I. noli-tangere^[7], ale kilka gatunków rozprzestrzenia się jako rośliny inwazyjne – niecierpek drobnokwiatowy, gruczołowaty i pomarańczowy^[8]. Rośliny z tego rodzaju zasiedlają różne siedliska. Liczne gatunki uprawiane jako rośliny ozdobne, niektóre wykorzystywane są także jako jadalne, lecznicze i kosmetyczne.

Rozmieszczenie geograficzne

Rodzaj jest najbardziej zróżnicowany w strefie tropikalnej i subtropikalnej Starego Świata. Liczne gatunki związane są zwłaszcza z obszarami górskimi Afryki Subsaharyjskiej^[9] (ok. 110 gatunków^[10]), Madagaskaru (270 gatunków)^[10], bardzo licznie rodzaj reprezentowany jest także na subkontynencie indyjskim i w Azji wschodniej i południowo-wschodniej; w Chinach rośnie 227 gatunków, z czego 187 to endemity^[9]. Zasięg rodzaju obejmuje pozostałą część Azji i Europę, przy czym na tym kontynencie rośnie jako rodzimy tylko jeden gatunek – niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere^[10]. W Ameryce Północnej (od Alaski po Panamę)^[5] rośnie 6 gatunków^[10].

Gatunki flory Polski^[8]

niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora DC. – antropofit zadomowiony
niecierpek gruczołowaty, n. Roylego Impatiens glandulifera Royle – antropofit zadomowiony
niecierpek pomarańczowy Impatiens capensis Meerb. – antropofit zadomowiony
niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere L.

Morfologia

Pokrój: Rośliny jednoroczne i byliny o mięsistej łodydze, płożące, prosto wzniesione, czasem kępiaste i bulwiaste^[7].
Liście: Skrętoległe, naprzeciwległe lub okółkowe, ogonkowe (z dwoma gruczołkami przy ogonku). Blaszka liściowa zwykle ząbkowana^[7].
Kwiaty: Grzbieciste, odwracające się „do góry nogami” podczas rozwoju. Działki kielicha są trzy, nie są równe i nie są zrośnięte. Dolna działka jest rozdęta woreczkowato lub ma kształt łódeczkowaty, na końcu wyciągnięta jest w ostrogę. Płatków korony jest pięć i one także zwykle są nierówne. Para bocznych płatków jest dwuczęściowa – ich dolna część tworzy wargę. Górny płatek jest często wyraźnie większy lub mniejszy od pozostałych. Pręcików jest pięć. Zalążnia górna, powstaje z pięciu owocolistków. Szyjka słupka jest krótka, na końcu często pięciołatkowa^[7].
Owoce: Torebki, których mięsiste ściany w stanie dojrzałym pękają i zwijają się gwałtownie, wyrzucając w efekcie nasiona^[7].

Biologia i ekologia

Niecierpki są roślinami autochorycznymi – rozsiewają się samoistnie, wyrzucając nasiona z dojrzałych owoców na odległość do kilku metrów. Reakcję tę ułatwiają bodźce mechaniczne takie jak podmuch wiatru lub bezpośredni dotyk, stąd nazwa tej rośliny w wielu językach związana jest z niecierpliwością (łac., ang. impatiens, pol. niecierpek) lub nietolerancją dotyku (np. gatunek Impatiens noli-tangere od łac. noli me tangere – "nie dotykaj mnie", ang. touch-me-not).

Kwiaty zapylane są przez błonkoskrzydłe i motyle, rzadko przez ptaki^[7].

Niecierpki zasiedlają różne siedliska – łąki, lasy, często brzegi wód i miejsca wilgotne^[7], niektóre rosną jako epifity^[10]. Wiele gatunków ma nieco gruboszowatą budowę – mięsistą łodygę, czasem pachykauliczną (słabo rozgałęzioną) (np. I. pachycaulon). I. mirabilis ma pokrój niskiego drzewa z grubym pniem, podobnie grube łodygi ma I. winkleri^[10].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny niecierpkowatych Balsaminaceae, z rzędu wrzosowców. W obrębie rodziny jest siostrzany względem monotypowego rodzaju Hydrocera^[2].

Wykaz gatunków

Osobny artykuł: Lista gatunków z rodzaju niecierpek.

Zastosowanie

Ze względu na ozdobne kwiaty niektóre gatunki i odmiany z tego rodzaju uprawiane są często jako rośliny ozdobne^[7], niektóre znajdują przy tym zastosowanie w kosmetologii. Do popularnie uprawianych należy niecierpek balsamina I. balsamina, którego kwiaty wykorzystywane są także do barwienia paznokci. Uprawiany i wykorzystywany jako roślina lecznicza bywa niecierpek pomarańczowy I. capensis. Także uprawiany bywa niecierpek gruczołowaty I. glandulifera o jadalnych owocach. Bardzo popularny w uprawie, także doniczkowej, jest niecierpek nowogwinejski I. hawkeri, którego wyhodowano liczne kultywary, także pochodzenia mieszańcowego. W obrębie rodzimego zasięgu (na Nowej Gwinei) roślina ta wykorzystywana jest jako źródło soli. Inny często uprawiany gatunek ozdobny, także z licznymi odmianami, w tym pochodzenia mieszańcowego to niecierpek Wallera I. walleriana. Rośliną ozdobną o wonnych białych kwiatach jest I. tinctoria. Z bulw tego gatunku pozyskuje się czerwony barwnik wykorzystywany w kosmetyce^[10].

Gatunki uprawiane w Polsce^[8]^[11]

niecierpek balsamina Impatiens balsamina L.
niecierpek Balfoura Impatiens balfourii Hook. f.
niecierpek szorstki Impatiens scabrida DC.
niecierpek Wallera Impatiens walleriana Hook. f. in Oliv.
niecierpek nowogwinejski Impatiens hawkeri W. Bull

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2017-04-22] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-05].
↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-08-15].
↑ ^a ^b Impatiens Riv. ex L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-09-04].
↑ GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 206. ISBN 0-333-74890-5.
↑ ^a ^b ^c ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 101-102, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b Impatiens Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-09-04].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 463, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ LudmiłaL. Karpowiczowa LudmiłaL. (red.), Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973 .

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2017-04-22] (ang.).

[A-3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-05].

[grin-4] Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-08-15].

[powo-5] Impatiens Riv. ex L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-09-04].

[E-6] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[philips-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 206. ISBN 0-333-74890-5.

[checklist-8] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 101-102, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[china-9] Impatiens Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-09-04].

[mabb-10] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 463, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[11] LudmiłaL. Karpowiczowa LudmiłaL. (red.), Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973 .

[5]

[6]

[7]

[8]

[1]

[2]

[3]

[4]

[9]

[10]

[11]