Mącznica lekarska

Mącznica lekarska
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	wrzosowce
Rodzina	wrzosowate
Rodzaj	mącznica
Gatunek	mącznica lekarska
	Nazwa systematyczna
	Arctostaphylos uva-ursi (L.) Spreng.; Syst. veg. 2:287. 1825
Synonimy
	Arbutus uva-ursi L.;
	Arbutus uva-ursi L.;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Mącznica lekarska (Arctostaphylos uva-ursi (L.) Spreng.)^[4] – gatunek rośliny z rodziny wrzosowatych (Ericaceae).

Rozmieszczenie geograficzne

Rodzimy obszar występowania to strefa arktyczna i umiarkowana półkuli północnej oraz Gwatemali, ale jako gatunek zawleczony rozprzestrzenił się także gdzieniegdzie w innych rejonach świata^[5]. W Polsce jest pospolity na rozległych obszarach północnej części niżu, w górach jest rzadki. Przez Polskę przebiega południowa i południowo-zachodnia granica jego zwartego zasięgu. Biegnie ona przez Dolny Śląsk, Nizinę Śląską, Wyżynę Śląską, Góry Świętokrzyskie, Nizinę Sandomierską i Roztocze. Poza tym obszarem zwartego zasięgu znajduje się kilka oderwanych, reliktowych stanowisk w Tatrach: Wielkie Koryciska, Małe Koryciska, Siwiańskie Turnie, Sarnia Skała (zbocza Doliny ku Dziurze), Hruby Regiel. Dalej na południu Europy występuje na rozproszonych stanowiskach, głównie w górach^[6].

Morfologia

Pokrój: Krzewinka nieprzekraczająca 10 cm wysokości o pokładających się pędach długości do 100 cm, łatwo się ukorzeniających. Młode pędy są delikatnie owłosione, starsze pokryte są brunatną, łuszczącą się korą^[7].
Liście: Ulistnienie skrętoległe. Liście zimozielone o siatkowatym unerwieniu, o długości 1,5–3 cm, całobrzegie, skórzaste, z wierzchu połyskujące, ciemne, od spodu bledsze^[7]. Podługowate lub odwrotnie jajowate. Są owłosione na brzegach i mają nasadę zbiegającą w ogonek^[8].
Kwiaty: Drobne, krótkoszypułkowe, zebrane po 4–5 w małe, zwisłe grono wyrastające na końcach gałązek. Kielich kwiatów pięciodzielny, działki biało obrzeżone, płatki korony jasnoróżowe lub białe, zrośnięte w dzbaneczkowatą, rozszerzoną u nasady koronę o 5 drobnych ząbkach i średnicy 3–4 mm. Wewnątrz korona jest delikatnia owłosiona. 10 pręcików z długimi, różkowatymi wyrostkami na szczycie, skierowanymi ku dnu kwiatowemu^[7].
Owoce: Czerwona, połyskująca jagoda, o mączystym miąższu^[7].

Biologia i ekologia

Chamefit. Kwitnie od kwietnia do czerwca. W Polsce najwyższe jej stanowiska znajdują się w Tatrach na wysokości około 1220 m n.p.m. Rośnie tutaj w naskalnych murawach^[6]. Roślina światłolubna, zasiedlająca widne, rzadkie bory sosnowe i suche wrzosowiska. Spotykana jest także na wydmach^[7]. Występuje pojedynczo lub w skupiskach, czasami tworzy zwarte łany o powierzchni kilkunastu hektarów (np. w Borach Tucholskich). W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla związku zespołów (All.) Calluno-Arctostaphylion^[9]. Liczba chromosomów 2n = 52^[6].

Zagrożenia i ochrona

Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Została mocno przetrzebiona przez intensywne pozyskiwanie dla celów leczniczych. Wskutek tego wyginęła na wielu stanowiskach. Liczne jej stanowiska zostały zajęte i zniszczone wskutek rozbudowy przemysłu. Wiele jej stanowisk znajduje się w parkach narodowych i rezerwatach przyrody^[7]. Umieszczona na polskiej czerwonej liście w kategorii NT (bliski zagrożenia)^[10].

Zastosowanie

Roślina lecznicza
- Surowiec zielarski: Liść mącznicy – Folium Uvae-ursi. Zawierają do 20% garbników, glikozydy (arbutynę i metyloarbutynę), flawonoidy – izokwertycynę, wolny hydrochinon, kwasy organiczne (elagowy, galusowy i chinowy) oraz śluzy.
- Działanie: moczopędnie, ściągająco i antyseptycznie. Odwary stosuje się przy łagodnych zakażeniach dróg moczowych, a także przy kamicy nerkowej, przeroście gruczołu krokowego, moczeniu się nocnym, ropomoczu, białkomoczu i bezmoczu. Często stosowana jest do tego celu w mieszance ze skrzypem polnym. Do skutecznego działania niezbędny jest alkaliczny odczyn moczu, który uzyskuje się pijąc podczas kuracji wodę mineralną lub roztwór sody. Ze względu na różne przeciwwskazania i możliwe skutki uboczne kurację można przeprowadzać tylko pod kontrolą lekarza^[11].
- Zbiór i suszenie: Od kwietnia do września roślinę osmykuje się z liści, następnie suszy się je w miejscu cienistym i przewiewnym (zbrunatniałe listki powinno się usunąć z surowca)^[11].
Sztuka kulinarna: Surowe owoce mają cierpko-kwaśny smak. Obecnie uważane są za niejadalne, dawniej jednak w północnych krajach, gdzie trudno o owoce, były spożywane jako namiastka żurawiny^[11].
Dawniej roślina wykorzystywana była w garbarstwie^[11].
Roślina ozdobna. Jest uprawiana zwykle jako roślina okrywowa^[12].

Uprawa

W Polsce jest w pełni mrozoodporna (strefy mrozoodporności 4-9). Wymaga żyznej, przepuszczalnej i pozbawionej wapnia gleby oraz stanowiska słonecznego lub półcienistego. Rozmnażanie jest dość trudne. Trudno kiełkuje z nasion, z tego też powodu rozmnaża się ją głównie przez sadzonki pobierane i hartowane zimą^[12].

W uprawie znane są m.in. następujące odmiany ozdobne^[12]:

'Wood`s Red' – odmiana karłowa
'Vancouver Jade' – odmiana bardzo żywotna i odporna na choroby
'Pont Reyes' – nadająca się szczególnie do uprawy nad morzem

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-13] (ang.).
↑ The Plant List. [dostęp 2017-02-02].
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-08-25].
↑ ^a ^b ^c Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
↑ ^a ^b ^c ^d Anna Mazerant: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990. ISBN 83-202-0810-6.
↑ ^a ^b ^c GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-13] (ang.).

[tpl-3] The Plant List. [dostęp 2017-02-02].

[checklist2002-4] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[grin-5] Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-08-25].

[K-6] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.

[mirkowa-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.

[szafer-8] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

[9] Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.

[10] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[mazerant-11] Anna Mazerant: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990. ISBN 83-202-0810-6.

[E-12] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[4]

[1]

[2]

[3]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]