Księstwo Kurlandii i Semigalii
Księstwo Kurlandii i Semigalii – księstwo lenne Korony Królestwa Polskiego[1], powstałe po sekularyzacji inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego w 1561, zamieszkane przez Niemców, Liwów i Łotyszy. Pierwszym świeckim księciem nowo powstałego państwa został ostatni mistrz krajowy zakonu, Gotthard Kettler. Księstwo położone było na terenie dzisiejszej południowo-zachodniej Łotwy. Zostało inkorporowane do Rzeczypospolitej Obojga Narodów konstytucją sejmu 1726 roku[2]. W 1795 roku w czasie III rozbioru Polski zostało przyłączone do Rosji.
| 1562–1795 | |||||
| |||||
| Ustrój polityczny | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Stolica | |||||
| Data powstania |
28 listopada 1561 | ||||
| Data likwidacji |
28 marca 1795 | ||||
| Władca | |||||
| Powierzchnia |
27 286 km² | ||||
| Populacja (XVII) • liczba ludności |
| ||||
| • gęstość |
ok. 7,3 os./km² | ||||
| Waluta | |||||
| Narody i grupy etniczne | |||||
| Język urzędowy | |||||
| Religia dominująca | |||||
| Terytoria zależne |
Gambia Kurlandzka (1651–1661) | ||||
| |||||
Położenie na mapie świata  | |||||
| 56°38′11″N 23°42′55″E/56,636389 23,715278 | |||||
.svg)
Historia
edytujZakon inflancki
edytujKurlandia miała aż do XVI wieku wspólne dzieje z Inflantami. W XIII wieku zakon kawalerów mieczowych (zwanych też rycerzami inflanckimi) podbił państwo plemienne Kurów (Kuronów). W 1230 roku, w celu uniknięcia rozlewu krwi, ich władca, Lammekinus, przyjął chrzest i zwierzchnictwo papieża. Spotkało się to jednak ze sprzeciwem ze strony kawalerów mieczowych, którzy ostatecznie podbili Kuronów w 1269 roku. Był to początek ery feudalnej na ziemiach Kurlandii.
Lenno Korony Królestwa Polskiego
edytujW związku z najazdem Iwana Groźnego, wielki mistrz zakonu Gothard Kettler postanowił po klęsce pod Ermes rozwiązać zakon kawalerów mieczowych i podporządkować się królowi polskiemu Zygmuntowi Augustowi. Wobec przewagi wojsk moskiewskich jako zwierzchnik zakonu zawarł 28 listopada 1561 roku układ w Wilnie. Do chwili zawarcia Unii lubelskiej Księstwo Kurlandzkie pozostawało lennem Zygmunta Augusta. W 1561 roku Księstwo Inflanckie formalnie przyłączono do Wielkiego Księstwa Litewskiego[3]. Aktem wileńskim król Zygmunt August postanowił: Gdy zaś książę Mci Mistrz Inflantski, stosując się do rad stanów i naszego zezwolenia stan swój odmienił, (...) na wzór Księcia Pruskiego nadajemy mu tytuł Księcia, tak aby hołdownikiem i lennikiem naszym na zawsze pozostał.
W konsekwencji w dniu 5 marca 1562 roku w Rydze Kettler złożył hołd lenny Zygmuntowi II Augustowi, który w zastępstwie króla przyjął Mikołaj Radziwiłł Czarny, za co w zamian otrzymał w dziedziczne posiadanie Kurlandię i Semigalię. Następnie zaprowadził w Kurlandii protestantyzm i sam przyjął luteranizm, który stał się także religią dominującą na tym obszarze. Po zawarciu Unii lubelskiej, aktem Incorporationem Ducatus Curlandiae & Semigaliae cum Regno Poloniae z 3 sierpnia 1569 król Zygmunt August na nowo określił status lennej Kurlandii, inkorporując Księstwo Kurlandii do Korony Królestwa Polskiego[4]. Odrębność Księstwa Kurlandzkiego podkreślały własne władze wykonawcze, ustawodawcze i sądownicze, odrębność ustroju i pieniądza. Wszystkie te zasady zostały ponownie potwierdzone po śmierci Gottarda Kettlera przez sejm Rzeczypospolitej w roku 1589[5].
Potomkowie Kettlera posiadali Kurlandię w dziedzicznym władaniu do 1711 roku, a władali nią jeszcze do początków 1737 roku. Główną siedzibą książęcą była Mitawa, w której w XVIII wieku zbudowano nowy pałac.
Zmiany dokonane 18 marca 1617 tak zwanymi Formula Regiminis oraz Statuta Curlandiae dookreślały na nowo ustrój wewnętrzny Księstwa Kurlandzkiego w duchu republiki szlacheckiej z panującym księciem na czele.
W XVII wieku Kurlandia przeżyła okres świetności, będący wynikiem rozwoju przemysłu stoczniowego i handlu morskiego. Za czasów księcia Jakuba (1640-1682) Kurlandia podjęła nawet próby zakładania kolonii zamorskich (Tobago, Gambia). Rok 1658 roku jest rokiem końca pomyślności Kurlandii. Szwedzi pojmali Jakuba, zdobyli Mitawę oraz zniszczyli region. Ponownie opanowali go na początku XVIII w. Państwo to, rządzone w dobie rozbiorowej przez księcia kurlandzkiego Piotra Birona, niesuwerenne, będące formalnie lennem Korony, od 1711 roku zwiększało swoją zależność od Rosji.
Znajdujący się na Półwyspie Kurlandzkim Powiat piltyński ostatecznie znalazł się w składzie Rzeczypospolitej w 1717 roku.
Sejm Wielki uchwalił ustawę Księstwa Kurlandii i Semigalii oblatowaną 31 maja 1792 r.[6]
U schyłku Rzeczypospolitej odrębny status Kurlandii został potwierdzony w art. 15 Praw Kardynalnych uchwalonych przez sejm w 1768 r. i art. 7 tych Praw z 1793 r.
Koniec odrębności Księstwa Kurlandzkiego nastąpił w 1795 roku, gdy stało się ono obiektem aneksji rosyjskiej.
Pod wpływami Rosji
edytujOd 1710 roku Kurlandia znalazła się nieoczekiwanie w strefie wpływów rosyjskich, do czego doprowadził ślub księżniczki Anny, córki cara Iwana V, z księciem Fryderykiem Wilhelmem Kettlerem, który zmarł kilka miesięcy po ślubie w 1711 r. Odtąd jedynym władcą księstwa była jego rosyjska żona, ponieważ Piotr I nie pozwalał na objęcie tronu przez Ferdynanda Kettlera. Stany kurlandzkie nie chciały zaakceptować tej sytuacji, dlatego wbrew woli Rzeczypospolitej w 1726 roku na krótko księciem został Maurycy Saski, ale władzy pozbawiła go zbrojna interwencja rosyjska. W 1730 roku Anna Iwanowna otrzymała szansę objęcia władzy w Rosji, w związku z czym opuściła księstwo i mógł je objąć Ferdynand Kettler, który w 1731 roku złożył hołd lenny królowi Polski. W 1737 roku umarł Ferdynand, ostatni z rodu Kettlerów, dzięki czemu Annie Iwanownie udało się namówić Augusta III Sasa, by wyznaczyć na księcia Kurlandii swego faworyta Ernesta Jana Birona. Wkrótce po jej śmierci (1740) został on wygnany przez nowe rosyjskie stronnictwo na Sybir, a Kurlandia dostała się pod wpływy saskich Wettynów. Wprawdzie stany kurlandzkie powołały (1741) na tron Ludwika Ernesta Brunszwickiego, ale reakcja Polski na tę decyzję była negatywna. Po walkach doszło do wyboru (1758) księcia saskiego Karola Krystiana Wettyna, polskiego królewicza (syna Augusta III). Tymczasem Biron powrócił z wygnania, a gdy Katarzyna II Wielka zażądała zwrócenia mu wszystkich urzędów, Karol został zmuszony do ustąpienia (1763). Protestował wówczas poseł Jan Andrzej Borch. W 1764 roku Polska nadała tytuł księcia Kurlandii Bironowi, a ten złożył hołd lenny królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu. W 1768 roku doszło do ogłoszenia nowej ustawy rozszerzającej uprawnienia księcia na niekorzyść stanów. Biron umarł w 1772 roku, oddawszy uprzednio (1769) władzę Piotrowi Bironowi. W 1775 roku w Mitawie powstała pierwsza szkoła wyższa na Łotwie Academia Petrina.
Upadek księstwa
edytujPo śmierci Birona pojawiły się niepokoje wewnętrzne w postaci sporów pomiędzy stanami i miastami; obie strony szukały poparcia bądź w Petersburgu, bądź w Warszawie. W 1794 roku w ramach insurekcji kościuszkowskiej wybuchło przeciwko Rosji powstanie kurlandzkie. W 1795 (w czasie III rozbioru Polski) sejm kurlandzki ogłosił przyłączenie księstwa do Rosji, zaś książę za roczną pensję zrzekł się dobrowolnie rządów na korzyść Rosji. Od tej chwili Kurlandia weszła, jako gubernia kurlandzka, w skład cesarstwa rosyjskiego, zachowując wszelako niektóre swe prawa. W 1812 wojska napoleońskie, wycofując się z Rosji, utworzyły Księstwo Kurlandii, Semigalii i Piltynia, które zostało zlikwidowane przez Rosjan. W 1817 roku uwolniono chłopów łotewskich, jednakże bez prawa do ziemi. Do końca XIX wieku duże wpływy w Kurlandii zachowała szlachta niemiecka, która w czasie I wojny światowej utworzyła pod okupacją niemieckich wojsk Księstwo Kurlandii i Semigalii. Po kapitulacji Niemiec w 1918 roku Kurlandia stała się ostatecznie częścią nowo utworzonego państwa łotewskiego.
Księstwo Kurlandii i Semigalii, 1918
edytujGambia
edytujNowa Kurlandia
edytujW XVII wieku Kurlandia przejściowo posiadała kolonię na wyspie Tobago w archipelagu Małych Antyli.
Podział administracyjny
edytujSiedzibą książąt kurlandzkich była Mitawa.
- Główne porty
Mapa
edytujGranice Księstwa
- od północnego wschodu: Liwonia, tj. Inflanty szwedzkie
- od wschodu: Inflanty polskie
- od południa: litewska Żmudź
- od zachodu: Bałtyk
Książęta Kurlandii i Semigalii
edytujZobacz też
edytujUwagi
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Volumina Legum, t. II, Petersburg 1859, s. 106.
- ↑ Volumina Legum, t. 6, Petersburg 1860, s. 209.
- ↑ Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Lituaniae, T. 5, Wilno 1759, s. 238.
- ↑ Volumina legum t. 2, s. 106n, f. 806n.
- ↑ Volumina Legum, t. 2, s. 280, f. 1267, Xięstwo Korlandskie.
- ↑ Volumina Legum, t. 9, s. 464–470.
Bibliografia
edytuj- Gustaw Manteuffel, Przewroty w dziejach księstwa kurlandzkiego XVIII w., Kraków 1896.
- Gustaw Manteuffel, Z dziejów Kościoła w Inflantach i Kurlandyi (od XVI-go do XX-go stulecia), „Gazeta Rolnicza”, Warszawa 1905.
- Gustaw Manteuffel, Zarysy z dziejów krain dawnych inflanckich, czyli Inflant właściwych (tak szwedzkich jako i polskich) Estonii z Ozylią, Kurlandii i Ziemi Piltyńskiej, Universitas, Kraków 2007.
- Eustachy Tyszkiewicz, Zrzódła do dziejów Kurlandyi i Semicalij z czasów Karola Królewicza Polskiego, Księcia Saskiego, Kraków 1870.
- Bogusław Dybaś, Na obrzeżach Rzeczpospolitej. Sejmik piltyński w latach 1617–1717, Toruń 2004.
- Erwin Oberländer, Księstwo Kurlandii jako rzeczpospolita szlachecka 1561-1795, [w:] „Czasopismo Prawno-Historyczne”, t. XLV, z. 1-2, Poznań 1993, s. 269–281.
- Tomasz Paluszyński, Czy Rosja uczestniczyła w pierwszym rozbiorze Polski, czyli co zaborcy zabrali Polsce w trzech rozbiorach? Nowe określenie obszarów rozbiorowych Polski w kontekście analizy przynależności i tożsamości państwowej Księstw Inflanckiego i Kurlandzkiego, prawnopaństwowego stosunku Polski i Litwy oraz podmiotowości przedrozbiorowej Rzeczpospolitej, wyd. III, Poznań 2012.
Linki zewnętrzne
edytuj- Materiały D.E.Jabłońskiego z lat 1727–1728 dotyczące wolności religijnej gminy reformowanej w Mitawie.
- Wyznaczenie deputacyi dla xięstwa Kurlandyi i Semigalii. Actum in curia regia Varsaviensi 1791 03.05
- Sąd wspólny między Xięstwem Kurlandzkim a przynależnymi do niego powiatami W.X.Lit. z Kurlandią stykającymi się – projekt J.W. Wawrzeckiego chorążega w W.X.Lit., posła brasławskiego 25 Junii 1791.. [dostęp 2011-05-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-05)].
- Akt Powstania Kurlandzkiego.
- Zrzódła do dziejów Kurlandyi i Semicalij z czasów Karola Królewicza Polskiego, Księcia Saskiego.
- Urządzenie o włoscianach gubernii Kurlandzkiey: postanowienia tymczasowe.
- Obrona Sprawiedliwa Szlachty Kurlandzkiej
- Księstwo Kurlandii i Semigalii na mapie „Dvcatvvm Livoniae et Cvrlandiae cum vcinis Insulis Nova Exhibitio Geographica”
- Rzeczpospolita wirtualna: Kurlandia
- Księstwo Kurlandii i Semigalii w wojnie Rzeczypospolitej ze Szwecją w latach 1600–1629
- Czy Rosja uczestniczyła w pierwszym rozbiorze Polski, czyli co zaborcy zabrali Polsce w trzech rozbiorach?. rys.netarteria.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-08)].