Wikipedia

Imperium Rosyjskie

państwo rosyjskie w latach 1721–1917
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Kujawianin (dyskusja | edycje) o 05:15, 12 sie 2018. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Następująca wersja przejrzana tej strony, którą oznaczono 12 sie 2018, była oparta na tej wersji.

Imperium Rosyjskie, oficjalna nazwa polska: Cesarstwo Rosyjskie (ros. Российская империя, przed reformą ortografii Россійская Имперія) – oficjalna nazwa Rosji w latach 1721–1917. Imperium Rosyjskie u szczytu swej potęgi w 1866 roku liczyło 23,7 mln km² i było trzecim najrozleglejszym państwem w historii ludzkości, po imperium brytyjskim i Wielkim Ułusie Mongolskim[4]. Stolicą Imperium Rosyjskiego był przez niemal cały okres jego istnienia Petersburg. W początkowym okresie historii Imperium krótkotrwałą rolę stolicy pełniła także Moskwa (1728–1730), pozostająca do 1812 roku największym miastem Rosji i miejscem koronacji carów.

{{{nazwa}}}
Herb Flaga
Herb Imperium Rosyjskiego flaga Rosji
Dewiza: Съ нами Богъ!
Hymn:
Боже, Царя храни!
Boże, Caria chrani!
[[Plik:{{{hymn audio}}}|200px]]
Konstytucja

Konstytucja Rosji z 1906

Stolica

Petersburg (1721-1728 i 1730-1917)
Moskwa (1728-1730)

Powierzchnia

21 799 825

Populacja
• liczba ludności


181 537 800
(1916)

Położenie na mapie świata
Mapa konturowa świata
Brak współrzędnych
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|}
Multimedia w Wikimedia Commons
[[wikt:{{{wikisłownik}}}|Hasło w Wikisłowniku]]
Imperium Rosyjskie w 1914

Historia

Międzynarodowe uznanie tytułów cesarzy Rosji

Uznanie tytułu cesarskiego władców Rosji przebiegało w Europie stopniowo. Zjednoczone Prowincje Niderlandów i Królestwo Prus uznały natychmiast cesarski tytuł Piotra I Wielkiego. Inne państwa nie chciały drażnić cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego, który był zazdrosny o swój tytuł. Szwecja uznała Piotra za cesarza w 1723 roku. Imperium Osmańskie uznało cesarzową Annę w 1739 roku. Wielka Brytania uznała tytuł w 1742 roku, Francja i Hiszpania zrobiły to w 1745 roku, a Rzeczpospolita Obojga Narodów w 1764 roku[5].

Rosja mocarstwem eurazjatyckim

Nazwa Imperium Rosyjskie została ustanowiona po zwycięstwie Rosji w wojnie północnej 1700-1721, w związku z przyjęciem 1721 przez Piotra I Wielkiego tytułu cesarza (imperatora)[6]; używana do rewolucji lutowej 1917 roku (do abdykacji Mikołaja II).

Śmierć Piotra Wielkiego w roku 1725 doprowadziła do starć pomiędzy przedstawicielami starej arystokracji a osobami zawdzięczającymi swój awans bezpośrednio poparciu Piotra I, jak Aleksandr Mienszykow[7]. Efektem zwycięstwa Mienszykowa był wybór na cesarzową Katarzyny I, żony Piotra. Po jej śmierci w roku 1727 tron cesarski objął mający wtedy dwanaście lat Piotr II Romanow.

Pomimo wewnętrznego osłabienia po śmierci Piotra Wielkiego, Rosja zachowała dominację w Europie Wschodniej, a także aktywnie włączała się do europejskich konfliktów takich jak Wojna o sukcesję polską czy Wojna o sukcesję austriacką. W wojnie siedmioletniej udało jej się w zasadzie pokonać Prusy, mimo to nagła śmierć carycy Elżbiety i wstąpienie na tron jej siostrzeńca Piotra III spowodowało nagłe wycofanie się Rosji z wojny i powrót do status quo ante bellum, a nawet zawarcie przymierza z Prusami, co nie pozostało bez wpływu na osłabienie międzynarodowej pozycji Rosji.

Dopiero panująca w latach 1762-1796 Katarzyna II wywindowała Rosję na pozycję wielkiego mocarstwa. Zwycięskie wojny z Turkami (1768-1774, 1787-1792) otworzyły szeroki dostęp do Morza Czarnego, w 1783 Rosja anektowała Chanat Krymski. Kontynuując politykę sojuszu z Prusami narzuciła Rzeczypospolitej protektorat w 1768[3] i odegrała decydującą rolę w rozbiorach (1772, 1793, 1795) anektowała jej wschodnie ziemie, likwidując wraz z Prusami i Austrią państwo polskie.

Rosja imperium światowym

Panujący w latach 1796-1801 syn Katarzyny II Paweł I kontynuował politykę ekspansji, anektując w 1801 Gruzję. W 1799 rozpoczęła się rosyjska kolonizacja Alaski i Rosja stała się „imperium trzech kontynentów”. Aleksander I, który w wyniku rewolucji pałacowej przejął władzę po niepopularnym wśród szlachty ojcu, dzięki pokonaniu Wielkiej Armii Napoleona pod Moskwą (1812) zapewnił Rosji dominującą pozycję na kontynencie europejskim. Poszerzył granice kraju o Wielkie Księstwo Finlandii (1809), Besarabię (1812), Dagestan i Azerbejdżan (1813).

Na kongresie wiedeńskim (1815) Rosja zainicjowała powstanie Świętego Przymierza, którego celem miało być zachowanie istniejącego porządku europejskiego, w szczególności tłumienie ruchów liberalnych.

Za panowania Mikołaja I (1825-1855), po pacyfikacji powstania dekabrystów (1825), powstania listopadowego w Polsce (1830), powstania węgierskiego (1849), Rosja zyskała przydomek „żandarma Europy”. Porażka militarna w wojnie krymskiej (1853-1856) przyniosła Rosji utratę pozycji hegemona w Europie.

Aleksander II (panujący w latach 1855-1881) przeprowadził w 1861 uwłaszczenie chłopów. Za jego rządów wprowadzono ponadto samorząd terytorialny (ziemski), samorząd miejski, uregulowano sprawy sądownictwa i tryb pełnienia służby wojskowej, złagodzono cenzurę.

Rozwój w drugiej połowie XIX w.

W polityce zagranicznej Rosja kontynuowała ekspansję na wschód (1860 – założenie Władywostoku, uznanie przez Chiny granic na Amurze i Ussuri). W Azji Środkowej Rosja zajęła tereny do granicy z Persją i Afganistanem. Na Kaukazie trwający od wielu dziesiątków lat opór przeciwko Rosjanom został ostatecznie złamany w 1859, wraz ze stłumieniem powstania pod wodzą Szamila. W 1867 Rosja sprzedała Alaskę Stanom Zjednoczonym.

Wojna francusko-pruska (1870-1871) dała Rosji możliwość wyzwolenia się z klauzul traktatu paryskiego (1856), krępujących jej swobodę na Morzu Czarnym. Rosnące tendencje panslawistyczne skierowały w latach 70. XIX w. zainteresowanie Rosji w kierunku Bałkanów, co w rezultacie doprowadziło do wybuchu X wojny rosyjsko-tureckiej, toczonej w latach 1877-1878.

W polityce wewnętrznej wyraźnie dały znać o sobie rosnące problemy społeczne. Pojawił się wpływowy, biorący w obronę chłopów ruch narodników – początkowo idealistyczno-reformatorski, od 1879, tj. od utworzenia Narodnej Woli, ewoluował w kierunku rewolucyjnego terroryzmu. Jego ofiarą padł w 1881 car Aleksander II.

Aleksander III (panujący w latach 1881-1894) wzmógł stosowane przez państwo środki represji. Prześladowania dotknęły nie tylko radykalnych rewolucjonistów, zaostrzyły się także m.in. formy rusyfikacji stosowane w Polsce, krajach bałtyckich i Finlandii. W polityce zagranicznej Rosja utrzymywała sojusz z Niemcami i Austro-Węgrami, wzmogła ekspansję gospodarczą na Daleki Wschód.

Rywalizacja o wpływy w Mandżurii i Korei doprowadziła do wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej w latach 1904-1905 i zaostrzenia stosunków z Wielką Brytanią. Na Bałkanach Rosja poniosła dyplomatyczną klęskę, kiedy w wyniku II wojny bałkańskiej rozgromiona została tradycyjna sojuszniczka Rosji – Bułgaria. W efekcie porażki Carstwo Bułgarii związało się z Austro-Węgrami.

Kryzys i upadek Imperium

Od lat 90. XIX w. przy pomocy pożyczek zagranicznych realizowano program przyspieszonej industrializacji kraju. W wielkich ośrodkach przemysłowych, w miastach stołecznych i na południu Ukrainy pojawiła się nowa klasa najemnych pracowników przemysłowych. Do 1913 liczebność proletariatu wzrosła do ok. 3 mln osób, tj. podwoiła się w stosunku do 1890, a jego nastroje coraz bardziej się radykalizowały.

W rolnictwie wytwarzającym przeszło połowę dochodu kraju i dostarczającym głównie towarów eksportowych (zboża, bydła, drewna) także wystąpiły zjawiska prowadzące do zaostrzenia sytuacji społecznej. Konieczny do finansowania wzrostu gospodarczego przyrost eksportu realizowano poprzez drastyczne ograniczenie konsumpcji wewnętrznej, co prowadziło do pogłębiania się ubóstwa szerokich rzesz chłopów. Rosnący niedostatek powodował masowe migracje biedoty wiejskiej do miast. Zapoczątkowana w 1906 roku przez premiera Piotra Stołypina reforma agrarna, wskutek zamachu na niego w roku 1911 i wybuchu I wojny światowej, została jednak przerwana.

Radykalizacja nastrojów społecznych sprzyjała tworzeniu się nielegalnych organizacji i struktur o charakterze rewolucyjnym. W 1897 roku powstała w Rosji i na ziemiach polskich żydowska organizacja socjaldemokratyczna – Bund. W 1898 roku w Mińsku powołano Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą Rosji, z kolei w oparciu o tradycje narodnickie w 1901 roku powstała partia socjalistów-rewolucjonistów.

Agitacja działających w podziemiu grup rewolucyjnych, nabrzmiałe problemy społeczne oraz porażka w wojnie z Japonią spowodowały wybuch rewolucji 1905 roku. Wydany przez cesarza Mikołaja II pod wpływem strajku generalnego manifest z 30 października 1905 zapowiadał zaprowadzenie podstawowych praw obywatelskich – prawa do zgromadzeń, wolności słowa, wolności prasy, prawa do zrzeszania się, obiecywał powołanie organu przedstawicielskiego – Dumy – o uprawnieniach ustawodawczych.

Przyrzeczenia cesarskie w pełni zaspokajały żądania rewolucyjnych liberałów (kadetów i październikowców), natomiast późniejsze zamieszki wybuchały z inspiracji bolszewików (m.in. powstanie w Moskwie w grudniu 1905) bądź pojawiały się samorzutnie. Porewolucyjny okres rządów w oparciu o Dumę, która mimo bardzo ograniczonych uprawnień stwarzała pozory konstytucjonalizmu, rozwijał świadomość polityczną szerokich kręgów społecznych, tworząc przesłanki obalenia caratu. Po zamordowaniu austriackiego następcy tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie, 28 lipca Rosja zarządziła mobilizację generalną. W odpowiedzi na to Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji 1 sierpnia 1914. W listopadzie tego roku do wojny po stronie państw centralnych przystąpiło Imperium Osmańskie. Lokalny konflikt Austro-Węgier z Serbią zmienił się w I wojnę światową, która doprowadzić miała do upadku carskiej Rosji.

Chronologia

Geografia

Imperium rosyjskie rozciągało się od ok. 17°40′E aż do 180°E i dalej do 170°W, natomiast przed 1867 r. do 130°W z powodu Alaski, która należała do imperium.

Ustrój polityczny

Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

Symbole państwowe

  •  
    Herb Imperium z 1721 roku
  •  
    Herb wielki Imperium z 1857 roku
  •  
    Herb wielki Imperium w latach 1883-1917
  •  
    Centralny element herbu Imperium w latach 1883-1917
  •  
    Herb mały Imperium w latach 1857-1917
  •  
    Rosyjska herbowa flaga narodowa w latach 1858-1883
  •  
    Rosyjska flaga narodowa w latach 1883-1914
  •  
    Tzw. „nowa rosyjska flaga narodowa” w latach 1914-1917, mająca symbolizować jedność cara z narodem.

Podział administracyjny

Osobny artykuł: Podział administracyjny Imperium Rosyjskiego w 1914 roku.

Terytoria zależne

Społeczeństwo

Wiedza o demografii Imperium Rosyjskiego do końca XIX wieku jest fragmentaryczna. Wynika to z faktu, że pierwszy nowoczesny spis ludności odbył się na terenach Rosji dopiero w 1897 roku. Stąd wcześniejsze dane oparte są na szacunkach oraz – od czasów Piotra I – na tzw. rewizjach, przeprowadzanych przez władze carskie. Pierwszą rewizję, czyli spis wszystkich mężczyzn (nie uwzględniającą szlachty i duchowieństwa) przeprowadzono na rozkaz cara Piotra I w latach 1719-1721. Według tego spisu w ówczesnej Rosji mieszkało 6,345 mln mężczyzn. Dodając do tego kobiety, dzieci oraz uwzględniając liczne poprawki szacuje się, że w 1721 roku Imperium Rosyjskie zamieszkiwało ok. 15 mln ludzi. Łącznie w XVIII wieku przeprowadzono 5 rewizji, które wykazały następującą populację kraju (w granicach z 1719)[8]:

  • 1721 – 15 mln
  • 1744 – 17,9 mln
  • 1762 – 21,2 mln
  • 1782 – 26 mln
  • 1795 – 28,2 mln

Na skutek włączenia do Imperium Rosyjskiego nowych terytoriów, głównie kosztem Polski i Turcji, liczba ludności po Kongresie wiedeńskim wzrosła do 45 mln mieszkańców. XIX-wieczna Rosja charakteryzowała się olbrzymim przyrostem zaludnienia. Wynik spisu powszechnego, przeprowadzonego w 1897 roku, wykazał, że kraj zamieszkuje 125,640,021 mln[9] mieszkańców. Oznacza to, że między rokiem 1815 a 1897 ludność Imperium wzrosła prawie trzykrotnie.

Populacja Imperium Rosyjskiego na podstawie rewizji z lat 1796-1858[10]:

  • 1796 – 41,175 mln;
  • 1835 – 63,198 mln;
  • 1851 – 69,732 mln;
  • 1858 – 75,927 mln.

Analizując demografię Rosji w latach 1791-1917 nie sposób pominąć składu narodowościowego państwa. Do spisu z 1897 dostępne dane opierają się na szacunkach, dopiero na podstawie tego spisu dane są bardziej wiarygodne. Według spisu Rosję (bez większości Finlandii) zamieszkiwało 125,640,021 ludzi w tym:

Według spisu Syberia była wówczas zamieszkiwania przez 5,758,822 ludzi.

Należy pamiętać, że narodowość była określana na podstawie kryterium językowego. Stwarza to pewne problemy przy analizie danych, gdyż językiem uprzywilejowanym był język rosyjski, a języki ukraiński i białoruski traktowano jako dialekty tegoż języka. Istotna była dyskryminacja innych języków narodowych czy wręcz zaniżanie liczności niektórych narodowości podczas spisu (dotyczy to zwłaszcza Polaków).

Podział wyznaniowy na podstawie spisu z roku 1897 roku[11]:

  • Prawosławni – 87 123 604 (69,3%)
  • Staroobrzędowcy – 2 204 596 (1,75%)
  • Katolicy (wraz z ormiańskimi katolikami) – 11 506 834 (9,15%)
  • Luteranie – 3 572 653 (2,8%)
  • Judaizm – 5 215 805 (4%)
  • Muzułmanie – 13 906 972 (11%)
  • Buddyści i Lamaiści – 433 863 (0,34%)
  • Pozostali (Chrześcijanie, Karaimi, inne religie) – 1 675 694 (1,66%)
  • Suma – 125 640 021

Miasta

 
Sankt Petersburg, 1896
 
Moskwa, 1900
 
Warszawa, ok. 1900
Osobny artykuł: Miasta Imperium Rosyjskiego w 1897 roku.

Największe miasta Imperium Rosyjskiego w 1897 według danych ze spisu powszechnego:

miasto populacja gubernia/obwód 1770 1930 2014
1. Sankt Petersburg 1 264 920   Gubernia sankt-petersburska   Rosja   ZSRR   Rosja
2. Moskwa 1 038 591   Gubernia moskiewska   Rosja   ZSRR   Rosja
3. Warszawa 683 692   Gubernia warszawska   Polska   Polska   Polska
4. Odessa 403 815   Gubernia chersońska   Turcja   ZSRR   Ukraina
5. Łódź 314 020   Gubernia piotrkowska   Polska   Polska   Polska
6. Ryga 282 230   Gubernia inflancka   Rosja   Łotwa   Łotwa
7. Kijów 247 723   Gubernia kijowska   Rosja   ZSRR   Ukraina
8. Charków 173 989   Gubernia charkowska   Rosja   ZSRR   Ukraina
9. Tyflis 159 590   Gubernia tyfliska   Królestwo kartlijsko‑kachetyjskie   ZSRR   Gruzja
10. Taszkent 155 673   Obwód syrdaryjski Chanat Buchary   ZSRR   Uzbekistan
11. Wilno 154 532   Gubernia wileńska   Polska   Polska   Litwa
12. Saratów 137 147   Gubernia saratowska   Rosja   ZSRR   Rosja
13. Kazań 129 959   Gubernia kazańska   Rosja   ZSRR   Rosja
14. Rostów nad Donem 119 476   Obwód Wojska Dońskiego   Rosja   ZSRR   Rosja
15. Tuła 114 733   Gubernia tulska   Rosja   ZSRR   Rosja
16. Astrachań 112 880   Gubernia astrachańska   Rosja   ZSRR   Rosja
17. Jekaterynosław 112 839   Gubernia jekaterynosławska   Rosja   ZSRR   Ukraina
18. Baku 111 904   Gubernia bakijska Chanat bakijski   ZSRR   Azerbejdżan
19. Kiszyniów 108 483   Gubernia besarabska   Turcja   Rumunia   Mołdawia
20. Mikołajów 92 012   Gubernia chersońska   Turcja   ZSRR   Ukraina
21. Mińsk 90 912   Gubernia mińska   Polska   ZSRR   Białoruś
22. Niżny Nowogród 90 053   Gubernia niżnonowogrodzka   Rosja   ZSRR   Rosja
23. Samara 89 999   Gubernia samarska   Rosja   ZSRR   Rosja
24. Kokand 81 354   Obwód fergański   Chanat Kokandu   ZSRR   Uzbekistan
25. Woroneż 80 599   Gubernia woroneska   Rosja   ZSRR   Rosja

Gospodarka

Podstawą gospodarki Imperium Rosyjskiego było słabo rozwinięte rolnictwo. Uprawiano pszenicę, żyto, jęczmień, len. Głównym rejonem upraw była dzisiejsza Ukraina i Rosja wschodnia aż do gór Ural. Dalej na wschód rozwinęła się hodowla zwierząt futerkowych i reniferów na (Syberii), oraz bydła i trzody chlewnej w pozostałych rejonach Imperium Rosyjskiego.

Przemysł rozwijał się na Syberii dzięki odkryciu rud przeróżnych metali i pokładom węgla kamiennego. Dużą rolę odgrywał przemysł zbrojeniowy, stoczniowy i odzieżowy, oferujący swoje produkty armii oraz cywilom.

Kultura i nauka

Kultura i nauka rosyjska zawdzięcza swój rozwój w dużym stopniu reformom Piotra Wielkiego. Od roku 1725 działała Akademia Nauk. Do najwybitniejszych uczonych tego okresu zalicza się Michaiła Łomonosowa, od roku 1745 profesora chemii w Akademii Nauk, inicjatora założenia w 1755 Uniwersytetu Moskiewskiego. W okresie rządów Piotra Wielkiego rozwijała się działalność ekonomisty Iwana Pososzkowa, będącego zwolennikiem opodatkowania wszystkich klas społecznych z wyjątkiem duchowieństwa oraz upatrującego przyczyn zacofania rolnictwa w nadmiernym wyzysku chłopstwa[12].

Dalszy rozwój oświaty związany jest z reformami Aleksandra I. Zgodnie z utworzoną strukturą nauczania kraj podzielono na sześć okręgów, na czele których stali kuratorzy. Planowano utworzenie uniwersytetów, które miały sprawować nadzór merytoryczny nad szkolnictwem w danym okręgu. W latach 1802-1805 powołano do życia cztery uniwersytety: w Dorpacie, Wilnie, Kazaniu i Charkowie[13]. Dopełnieniem szkolnictwa uniwersyteckiego były licea – szkoły o randze wyższej od szkół średnich. Szkół tych było pięć, wśród nich Liceum Krzemienieckie.

 
Budynek Wołyńskiego Seminarium Duchownego (w latach 1836-1901), dawnego Liceum w Krzemieńcu

Mikołaj I zlikwidował jednak w roku 1835 autonomię uniwersytetów. W kolejnych latach zakazano studentom wyjazdów na studia za granicę i znacznie podniesiono wysokość czesnego. Dodatkowo obostrzeniom podlegało nauczanie logiki oraz psychologii – mogli się tym zajmować wyłącznie teolodzy[14].

W dziedzinie architektury najważniejsze osiągnięcia związane są z budową nowej stolicy: Saint Petersburga. Do ważniejszych budynków wzniesionych w XVIII wieku zalicza się Gmach Admiralicji oraz Sobór Pietropawłowski.

 
Admiralicja ok. 1810, litografia Bartha

Malarstwo reprezentowali w XVIII wieku tacy malarze jak Iwan Nikitin i Andriej Matwiejew, w twórczości malarskiej przeważały nurty realistyczne[15].

Wojsko

Osobny artykuł: Armia Imperium Rosyjskiego.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Ludwik Bazylow, Polacy w Petersburgu, 1984, s. 360.
  2. ↑ Ros. хранить – transkr. chranit’ – znaczenie pl. zachować za: słownik rosyjsko-polski. [dostęp 7 kwietnia 2009]. (pol.). tłumaczenie fonetyczne Boże chroń Cara! jest nieprawidłowe!
  3. ↑ a b Andrzej Jezierski, Cecylia Leszczyńska, Historia gospodarcza Polski, 2003, s. 68.
  4. ↑ Peter Turchin, Thomas D. Hall and Jonathan M. Adams, „East-West Orientation of Historical Empires”, Journal of World-Systems Research Vol. 12 (no. 2), s. 219-229 (2006).
  5. ↑ Robert K. Massie, Peter the Great. His life and world, New York 1980, s. 742.
  6. ↑ I Rzeczpospolita nie uznawała tytułów cesarskich władców Rosji aż do 1764.
  7. ↑ Ludwik Bazylow: Historia Rosji. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2010, s. 154. ISBN 978-83-04-04641-2.
  8. ↑ B.C. Urłanis, Rost nasielenija w SSSR, Moskwa 1966.
  9. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97.php (in Russian). Demoscope Weekly. Retrieved 26 October 2012.
  10. ↑ W.M. Kabuzan, Narody Rosji w pierwoj połowinie XIX w., Moskwa 1992.
  11. ↑ Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей [online], demoscope.ru [dostęp 2017-11-23].
  12. ↑ Pososzkow Iwan T.. PWN Biznes. [dostęp 2012-12-25]. (pol.).
  13. ↑ Ludwik Bazylow: Historia Rosji. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2010, s. 191,192. ISBN 978-83-04-04641-2.
  14. ↑ Ludwik Bazylow: Historia Rosji. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2010, s. 216. ISBN 978-83-04-04641-2.
  15. ↑ Ludwik Bazylow: Historia Rosji. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2010, s. 184. ISBN 978-83-04-04641-2.

Szablon:Rosja1914

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Imperium_Rosyjskie&oldid=54164066”