Derywacja (językoznawstwo)
Derywacja w językoznawstwie to proces słowotwórczy polegający na tworzeniu wyrazów pochodnych poprzez dodawanie do podstawy słowotwórczej sufiksów i prefiksów. Określana jest niejednokrotnie jako afiksacja lub derywacja dodatnia, w opozycji do derywacji wstecznej, polegającej na odrzucaniu od wyrazu afiksu.
Derywacja afiksalna
Typy formantów afiksalnych:
Afiksy to morfemy słowotwórcze występujące:
- przed rdzeniem (prefiksy, przedrostki), np. przenieść, wynieść, podnieść,
- po rdzeniu (sufiksy, przyrostki), np. chlebek, piecyk, pieczesz,
- po końcówkach fleksyjnych z ruchomością lub bez ruchomości (postfiksy) np. Posunąć się, się posunąć ← ruchomość,
- między składnikami wyrazu złożonego (interfiksy), np. żywopłot, gługowłosa, parowóz.
Wśród formantów afiksalnych wyróżniamy łączenia, np. prefiksalno-sufiksalne, interfiksalno-sufiksalne, prefiksalno-postfiksalne.
Derywacja paradygmatyczna
Gdy różnica między derywatem a podstawą polega na odrębności paradygmatu fleksyjnego, brak jest natomiast jakichkolwiek afiksalnych wykładników derywacji, a także ucięć. Musi nastąpić zmiana części mowy.
Formantem paradygmatycznym może być:
- zmiana paradygmatu przenosząca wyraz z jednej części mowy do innej, np. biel|Ø od biały,
- zmiana paradygmatu w obrębie tej samej części mowy, ale polegająca na przeniesieniu rzeczowników z deklinacji męskiej do żeńskiej, żeńskiej do męskiej, męskiej do nijakiej, z liczby pojedynczej do mnogiej,
- formant paradygmatyczny występuje przy przeniesieniu do klasy rzeczowników, bądź przymiotników, wyrażeń syntaktycznych (inaczej przyimkowych, czyli połączeń czasownika z przyimkiem), np. przed szkołą → przedszkole,
- derywaty utworzone z połączeń formantów afiksalnych i paradygmatycznych, np. prefiksalno-paradygmatyczne, np. Antypolski → Polska, itd.
Derywacja alternacyjna
Jedyny element różniący derywat od podstawy to oboczność tematowa. Oboczności mogą być:
- jakościowe, np. a → e, n → r,
- lub ilościowe (derywacja ujemna):
- wewnątrztematowe, np. Dwójka → dwója k:Ø,
- ucięcia, np. Spec od specjalista.
Derywacja mieszana
Przemieszanie różnych derywacji, np. paradygmatyczno-alternacyjne, np. tatar ← mięso tatarowe