Katamaran
.jpg)
Katamaran (frå tamil kattu, 'bunde' og maram, 'tre') er ein type båt eller skip med to skrog.[1] Fartøyet er kjend frå Stillehavet i førmoderne tid, og seinare i Vesten der katamaranar har vore brukt både som ferjer, raske seglbåtar og til offshorebruk.
Soge
[endre | endre wikiteksten]
Båttypen det opphavlege ordet viser til låge båtar eller flåter frå den indiske Koromandelkysten. Desse katamaranane kan vera laga av to, tre eller fleire samanbundne trestokkar;[2] den midtre er lengre enn dei andre og kan vera bøygd opp som ein stamn i baugen.[3] Fartøya er havgåande og toler større brenningar, samtidig som dei er lette å dra opp på ei strand. Dei var særs nyttige langs ein kyst utan naturlege hamner.[4]
Det indiske namnet blei overført til ei rekkje andre fartøy frå fleire delar av verda - små samanbundne flåtar i Karibia, større balsaflåter i Sør-Amerika og fartøy laga ved å binda saman to båtar i St Lawrence-elva i Nord-Amerika.[2]
Stillehavskatamaranar
[endre | endre wikiteksten]Polynesiarar i Stillehavet utvikla ein forløpar til moderne katamaranar gjennom å kopla saman to store kanoar til ein robust dobbeltkano som kunne segla i ope hav. Nokre av desse er båttypen ndrua frå Fiji, kalia og tongiaki frå Tonga, ‘alia og va‘a-tele frå Samoa og pahi og tipairua frå Tahiti. Desse fartøya satt høgt på vatnet, og kunne oppnå stor fart. Fleire raske moderne katamaran-yachtar byggjer på polynesisk skipskonstruksjon.[5]
.jpg)
Vestlege katamaranar
[endre | endre wikiteksten]Den første dokumenterte freistnaden på å utvikla katamaranar i vestleg skipsbygging fann stad i 1620-åra. Den engelske vitskapsmannen William Petty meinte toskrogsskip både ville vera raskare og kunna segla i grunnare vatn enn samtidige skip. Forsøka hans blei ingen suksess, og blei latterleggjorde.[6]
I 1814 utforma Robert Fulton det første dampdrivne krigsskipet som ein katamaran.[7] På 1800-talet fekk M.C. Crisp, ein amerikansk kaptein som var verksam i Burma og India, bygd ein «skonnert etter dobbeltkanoprinsippet». Han omtalte fartøyet «Original» som ein rasktsiglande, sjødyktig båt som dreiv handel mellom Rangoon og Tenasserim i fleire år.[8][9]
Hjuldamparen «Castalia» blei bygd i 1874 av Thames Ironworks and Shipbuilding Company etter design av ein kaptein Dicey. Det hadde padlehjul mellom dei to skroga.[3] «Castalia» gjekk i ferjetrafikk mellom Dover og Calais frå 1875 til 1877. Eit av føremåla med utforminga var å gjera skipet meir stabilt for å dempa sjøsjuke, noko det skal ha oppnådd. Dette og to oppføgjarar gjekk derimot svært sakte.
I 1877 tok den amerikanske jaktbyggjaren Nathanael Herreshoff patent på ein seglbåt med to skrog. Den første kjende katamaranen hans, «Amaryllis», kom først i ein Centennial Regatta halden av New York Yacht Club i 1876, men blei seinare diskvalifisert. Katamaranar blei deretter utestengde frå vanlege klassar i regattaer, men interessa for fartøya var ei tid stor, og det kunne tidvis tevla i eigne klassar.[10] På 1900-talet blei det utvikla fleire katamarantypar for kappsegling og fritidssegling, som Hobie Cat og Tornado.
_toward_the_pier_as_she_arrives_for_a_port_visit_at_St._Petersburg,_Fla.,_Feb._10,_2013_130210-N-ZZ999-002.jpg)
På andre halvdel av 1900-talet blei det utvikla større, motoriserte katamaranar til transportbruk fleire stader i verda. Dei australske selskapa Incat og Austal har utmerka seg for ei rekkje skip til militær og sivil bruk, brukt over heile verda. I Noreg er det bygd fleire passasjerkatamaranar, gjerne til snøggbåtbruk. Til dømes utvikla Westermoen verft i Mandal ein type kalla Westamaran.[3] I 1991 bygde finske Finnyards «Radisson Diamond», verdas største SWATH (Small Waterplane Area Twin Hull) og den første cruisekatamaranen i verda som seinare fekk namnet «China Star».[11][12] Katamaranar er også blitt nytta til særskilde bruksområde der ein treng eit stort dekkareal og/eller mykje stabilitet, til dømes som arbeidsplattform.[3]
I 2008 blei katamaranen MS «Miljødronningen» sjøsett av Norges Miljøvernforbund. Skipet kan gå på diesel eller biodiesel.[13] Ein annan miljøkatamaran, «Plastiki», laga av plasflasker og annan resirkulert plast, kryssa Stillehavet i 2010.[14][15]
Sjå òg
[endre | endre wikiteksten]Kjelder
[endre | endre wikiteksten]- ↑ «katamaran» i Nynorskordboka.
- ↑ 2,0 2,1 «catamaran, n.», OED Online, Oxford University Press, Desember 2015
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Bjørn Aakre Brudevoll (14. februar 2009), «Katamaran», Store norske leksikon
- ↑ Hornell, J.. (1923). Survivals of the Use of Oculi in Modern Boats. The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, 53, 289–321. http://doi.org/10.2307/2843572
- ↑ Rāwiri Taonui (22-Sep-12), «Story: Canoe navigation - Waka – canoes», Te Ara – The Encyclopedia of New Zealand, New Zealand Government
- ↑ 22 September 2000 (22. september 2000). «Sailing with an Achilles' keel | General». Times Higher Education. Henta 8. august 2014.
- ↑ Dear, I.C.B. og Peter Kemp, red. (2006), «catamaran», The Oxford Companion to Ships and the Sea, Oxford University Press, henta 4. mars 2016
- ↑ B. R. Pearn (1938). A History of Rangoon. Corporation of Rangoon. s. 136.
- ↑ M.F. Crisp (1849). A treatise on marine architecture, elucidating the theory of the resistance of water : illustrating the form, or model best calculated to unite velocity, buoyancy, stability, strength, etc., in the same vessel : and finally, adducing the theory of the art of shipbuilding. Maulmein: American Baptist mission press. s. 94.
- ↑ L. Francis Herreshoff. «The Spirit of the Times, November 24, 1877 (reprint)». Marine Publishing Co., Camden, Maine. Arkivert frå originalen 24. januar 2008. Henta 2. desember 2014.
- ↑ «Radisson Diamond (sold)». cruisereviews.com. Arkivert frå originalen 30. desember 2015. Henta 4. mars 2016.
- ↑ «New Chinese Cruise Line to Start-Up with ex-Radisson Diamond - Cruise Industry News | Cruise News». Cruise Industry News. 2. mars 2012. Henta 8. mars 2012.
- ↑ Kort spesifikasjon av M/S Miljødronningen, nmf.no, arkivert frå originalen 7. mars 2016, henta 4. mars 2016; Jan Gulliksen, Viser frem miljødronninga, NRK.no
- ↑ «The Plastiki - Behind the Scenes» (PDF) (Press release). Adventure Ecology. 2010. Arkivert frå originalen (PDF) 4. mars 2012. Henta 12. oktber 2010.
- ↑ «Plastiki reaches Sydney after 8000 mile sail». Australian Sailing magazine. Yaffa Publishing Group. 26. juli 2010. Arkivert frå originalen 1. juli 2015. Henta 16. januar 2011.
- Delar av denne artikkelen bygger på «Catamaran» frå Wikipedia på engelsk, den 4. mars 2016.
