Erik den heilage
| Erik den heilage | |||
.jpg) | |||
| Fødd | 1120 | ||
|---|---|---|---|
| Fødestad | Västergötland | ||
| Død | 18. mai 1160 | ||
| Dødsstad | Uppsala | ||
| Gravstad | Uppsala domkyrkje | ||
| Gift med | Kristina Bjørnsdatter | ||
| Dynasti | Erikætten | ||
| Far | Jedvard | ||
| Mor | Cecilia | ||
| Born | Knut Eriksson, Margareta Eriksdotter, Katarina Eriksdotter, Filip Eriksson | ||
Erik Jedvardsson den heilage, òg kalla Sankt Erik (1120–1160) var i samsvar med historiske kjelder frå 1200-talet konge i Sverige 1150–1160. Han styrte truleg berre deler av Sverige.
Usikre kjelder
[endre | endre wikiteksten]
Erik stamma moglegvis frå Vestergøtland, og om faren, Jedvard eller Edvard, er ikkje noko kjent. Farsnamnet Jedvardsson er berre indirekte stadfest i ein samtidskilde ved at hans bror vert nemnt som Joar Jedvardsson. I samsvar med ein litterær konstruksjon heitte faren Jedvard Bonde, men det kan ikkje stadfestast av historiske kjelder. Det har på særs løyst grunnlag òg vorte hevda at faren kunne ha vore engelsk, men det byggjer antakeleg på at førenamnet var relativt uvanleg i Sverige på 1100-talet.
Erik var frå 1150 ein rivaliserande konge til kong Sverker den eldre som steig opp krona ca. 1130 og vart myrda i 1156. Etter hans død vart Erik anerkjend ved dei fleste eller alle dei svenske tinga. Eriks styre enda då han sjølv vart myrda i Uppsala i 1160.
Ekspedisjon til Finland
[endre | endre wikiteksten]Rundt 1155 vart det sagt at kong Erik gjorde ein ekspedisjon til sørvestlege Finland med den engelskfødde prest Henry som seinare vart kjent som Biskop Henrik den heilage, Finlands nasjonalhelgen. Denne vesle og truleg resultatlause ekspedisjonen har seinare vorte kalla for eit korstog og som byrjinga på det svenske herredømmet over Finland, endå historisk forsking har lagt fram prov på at det ikkje eksisterte noka form for permanent svensk herredømme eller administrasjon i Finland på denne tida.
Familie
[endre | endre wikiteksten]For å styrkja sin posisjon som konge greidde Erik å gifta seg med Kristina Bjørnsdatter, ei dansk adelskvinne og ein ætling av kong Inge Stenkilsson den eldre. Kristina sin far var den danske kongsonen Bjørn Haraldsson, òg kalla for Jarnside, og mora var Katarina Ingesdatter, yngste dotter av kong Inge.
Barn:
- Knut Eriksson av Sverige, konge av Sverige 1167–1196.
- Filip.
- Katarina Eriksdatter, gift med Nils Blaka.
- Margareta Eriksdatter, gift med Sverre Sigurdsson av Noreg.
Mordet på kong Erik
[endre | endre wikiteksten]
Kongen døydde den 18. mai 1160. Sankt Erikslegenden frå slutten av 1200-talet fortel:
- Den dagen var Kristi himmelfartsfest, då han (kong Erik) etter Vår Herre skulle vinna martyrpalmen og fara til himmelen. Den dagen vitna om han messen i Heilage treeiningskyrkja på berget som vert kalla Vår Herre sitt Berg og der no domkyrkja står. Då berast fram det bodet til han av ein av mennene hans, at utanfor byen finst fiendar og at det var best å møta dei med våpen.
- Det seiast at han då skal ha svara: «La meg i fred å lytta til denne høgtidas store hending; eg set mine voner til Herren at det som må gjenstå av gudstenesta det skal vi høgtideleg få høyra ein annan stad.» Då han hadde sagt detta overlét han seg til Gud, gjorde krossteiknet, forlét kyrkja, væpna seg og sina menn, og gjekk med dei – enda dei var få – mandig mot fienden. Disse byrja strida og senda sina stridfolk mest mot kongen. Då Erik låg slegen på marka, fekk han fleire sår og skadar, dei pinte og dreiv spott med den allereie halvdøde, og hogg ærelaust av hovudet hans. Slik gjekk han sigrande frå krig til fred og bytte salig det jordiske riket mot det himmelske.
Erik vart myrda i Uppsala etter sigande ved Emund Ulvbane, ein attentatmann som var leigd av folk som arbeidde for at Sverkerætta atter skulle få kontroll over kongedømmet. Ein annan teori er at det var Magnus Henriksson som stod bak, ein annan som kravde trona, og som det i nokre kjelder påstår at han etterfølgde Erik kortvarig som konge.
Helgenforklart
[endre | endre wikiteksten]I samsvar med legenda sprang ei kjelde mirakuløst opp på den staden der blodet hans først hadde falle. Sidan 1500-talet vart Sankt Eriks kjelde peikt ut på den nordlege sida til domkyrkja, mellom kyrkja og Fyrisån, og den markert med ein stor støypjarnspumpe. Mellomalderen sin Sankt Erikskilde synest endå å ha vore den noverande Slottskjellaren, 500 meter sør for domskirken. Avrettinga skjedde på den opne plassen sør for domkyrkja. Der stod det fram til 1700-talet Sankt Eriks kapell.
Den daude kongen vart gravlagd i Gamle Uppsala kyrkje. Lanseringen av Erik som helgen skjedde under sonen Knut Erikssons lange regjeringstid 1167–1196. Relikvieskrinet vart i 1273 ført frå den dåverande domkyrkja i Gamla Uppsala til domskirkebygget i Östra Aros, den noverande domkyrkja. 18. mai kvart einaste år vert skrinet ført i prosesjon mellom den nye og den gamle domskirken, og skrinet kunne berast rundt i eller utanfor domkyrkja sjølv ved andre tilfelle.
Det skrinet Erik låg i vart på 1700-talet røva av kong Johan den tredje. Johan tok ut Eriks bein og brann skrinet for å selja gullet. Det svenske folket protesterte såpass heftig at kongen måtte motvillig laga eit nytt skrin som vart flytta tilbake til Uppsala der det enno ligg. På skrinet står det skrevet på latin Sangticus Ericus rex ein martyr (Sankt Erik konge og martyr).
Kong Erik fekk aldri nokon offisiell helgenstatus av Den heilage stolen, men av ei rekkje dokument, det eldste frå 1256, framgår det at Roma kjende til helgenkulten og støtta den med lovnader om avlat. Ei mengd miraklerberettninger som vart skrive ned på slutten av 1200-talet er verna.
Erik hadde ein nasjonalistisk kyrkjepolitikk. Sverige æra han som nasjonalhelgen, men pave Alexander III forbaud hans kult i 1172 mens hans son Knut Eriksson krangelet med både den svenske kyrkja og Roma. Det var særs viktig å ha ein helgen i familien. Paven på sin side forheldt seg til kong Erik som drukkenbolt som døydde som eit resultat av ein slåsskamp med andre fyllikar.
Ettermæle
[endre | endre wikiteksten]Sankt Erik er avbilda på Stockholms byvåpen og er skytshelgenen i byen. Han finst òg avbiletet på Stockholms Logoen til patentbyrå der han til æra til alle oppfinnarar vert vurdert som «Sankt Idérik». I juni 2002 vart Sankt Erik utpeikt til månaden sin stockholmere.
Skrinet med levningene av Erik Jedvardsson vart opna opp i 2000, endå utan at det vart gjennomført vitskaplege undersøkingar av levningene.[1][2] Den 23. april 2014 vart skrinet på nytt opna, men no for at vitskapsfolk kunne gjera ei rekkje analysar for å kartleggja kosthaldet på tida kongen levde og for å forklara kva som forårsaka hans død.[3] Den gamle kongekrona til kongen i kopar som er dekorert med edelstener skal ikkje leggjast tilbake i kista, men skal restaurerast før ho skal stillast ut i sommar og haust.
Kjelder
[endre | endre wikiteksten]- ↑ ««Erik den heliges skrin öppnades»». Sveriges Radio. 23. april 2014. Henta 25. april 2014.
- ↑ ««Forskarna synar gamla kungaben»». Göteborgs Posten. 23. april 2014. Henta 25. april 2014.
- ↑ ««Åpnet 850 år gammel kongegrav»». VG. 25. april 2014. Henta 25. april 2014.
- Denne artikkelen bygger på «Erik den hellige» frå Wikipedia på bokmål, den 1. februar 2017.
Bakgrunnsstoff
[endre | endre wikiteksten]
- «Erik Jedvardsson den helige» i Store norske leksikon, snl.no.
- (sv) Biografiskt lexikon för Finland «Erik den heilage», Svenska litteratursällskapet i Finland, Helsingfors 2008–2011 (sv). URN:NBN:fi:sls-4053-1416928956659. Biografiskt lexikon för Finland «Erik den heilage», Svenska litteratursällskapet i Finland, Helsingfors 2008–2011 (sv). URN:NBN:fi:sls-4053-1416928956659.
- Sture Bolin med bidrag (om E. i kulten och liturgien) av Bengt Hildebrand: (sv) Erik den helige i Svenskt biografiskt lexikon (1953)
- E. den helige i Nordisk familjebok (1:a upplagan, 1881) i (1. utgåve, 1881)
- E. den helige i Nordisk familjebok (2:a upplagan, 1907) i (2. utgåve, 1907)