Sjå kjelda til Henan

{{geoboks|provins
|namn = Hénán
|andre namn = 河南
|kart=China Henan.svg
|karttekst=Henan i Kina.
}}
'''Henan''' ({{zh|s=河南|p=Hénán}}) er ein provins aust i midtdelen av [[Folkerepublikken Kina]]. Henan grensar mot provinsane [[Hebei]] i nord, [[Shandong]] i nordaust, [[Anhui]] i søraust, [[Hubei]] i sør, [[Shaanxi]] i vest, og [[Shanxi]] i nordvest. Provinsen dekker ei flatevidd på 167&nbsp;000 km². Henan var lenge [[Kina]]s mest folkerike provins. Grunna stor innvandring har [[Guangdong]] i dag det høgste tal innbyggarar av dei kinesiske provinsane. [[Zhengzhou]] er provinshovudstad i Henan.

Henan vert sett som den kinesiske sivilisasjonen si vogge. Områda rundt Huang He i det nordlege Henan var det kulturelle kjerneområdet i Kina i halvparten av landets historie. Nitten dynasti har hatt sine hovudstader her; i Zhengzhou, i ''Yin'' ved [[Anyang|Anyang]], i [[Luoyang]] og i [[Kaifeng]]. Dette er heimtraktene til personlegdomar som [[Laozi]], [[Zhuangzi]], [[Han Feizi]], [[Lü Buwei]], [[Shang Yang]], [[Li Si]], [[Yue Fei]], [[Du Fu]] og [[Bai Juyi]]. Med [[jursjen]]- og mongolinvasjonene mista Henan sin leiande posisjon. Maktsentrum i riket var då flytta nordover i landet. Innbyggarane oppfattar seg som etterkomarar av [[Den gule keisaren]].

Namnet ''Henan'' betyr 'sør for elva',<ref>{{kjelde www|url=http://www.people.com.cn/GB/shenghuo/1090/2435218.html |tittel=Origin of the Names of China's Provinces] |arkivurl=https://web.archive.org/web/20160427100058/http://www.people.com.cn/GB/shenghuo/1090/2435218.html |arkivdato=27. april 2016 |verk=[[People's Daily Online]]}}</ref> og viser til at store delar av området ligg sør for [[Huang He]].

== Geografi ==

Landskapet i Henan er variert med elvesletter i aust og fjell i vest. Mykje av provinsen er del av den tettfolka [[nordkinesiske sletta]], eit område kjent som Kina sitt kornkammer. Delar av [[Taihang Shan]] går inn i Henan i nordvest, og dannar den austlege randa av løssplatået. I vest dannar fjella Xionger og Funiu eit utbreidd nett av fjellkjeder og platå. Der finst ein av få gjenverande tempererte lauvskogar, som ein gong dekte heile Henan. Fjellet [[Song Shan]], med det kjende [[Shaolin-klosteret]], ligg langt aust i provinsen, nær hovudstaden [[Zhengzhou]]. Heilt i sør skil fjellrekka 'Dabie Shan' [[Hubei]] frå Henan. [[Nedslagsfelt]]et kring [[Nanyang i Henan|Nanyang]], skilt frå den nordkinesiske sletta av desse fjella, er eit tettfolka landbruksområde med ein kultur og ei historie ulik resten av Henan, meir lik Hubei. Til skilnad frå resten av det nordlege Kina er ikkje forørkning eit problem i Henan, trass i at [[sandstorm]]ar er vanleg i byar nær Huang He. Sanden kjem då frå store sandbankar i og langs elva.

Huang He renn midt gjennom Henan i ei strekning på 700 km. Ho kjem frå nordvest, via Sanmenxia[[reservoar]]et. Etter ho passerer [[Luoyang]], renn ho frå fjella og ut på eit sletteland. Overveldande mengder av [[silt]] frå løssplatået er ført utover, og heva elveleiet slik at elva ofte fløymde over, noko som i sin tur har skapt området sitt [[habitat]]. I dei seinare år har det vorte bygt [[dam]]mar og [[dike]], samstundes som tapping av vassressursane har stoppa flaumane. [[Huai He]] i det sørlege Henan er ei anna stor elv. Ho vert rekna som del av grenseskiljet mellom så vel nordleg og sørleg kinesisk klima, som kultur. Om lag ein firedel av provinsen ligg nord om Huang He.

=== Klima ===
Henan har eit [[temperert klima]] som er fuktig [[subtropisk]] sør for Huang He, medan det grensar mot fuktig [[kontinentalt klima|kontinentalt]] i nord. Årstidene i provinsen skil seg klart ut frå kvarandre. Grunna den austasiatiske [[monsun]]en er det heite, fuktige somrar. Vintrane er vanlegvis kjølige til kalde, samt vindfulle og tørre, tilhøve skapt av den veldige [[Sibir|sibirske]] [[antisyklon]]en. Middeltemperaturane ligg rundt frysepunktet i januar, og på 27 til 28&nbsp;°C i juli. Ein stor del av den årlege nedbøren kjem i sommarmånadene.

== Historie ==
=== Oldtida ===
Arkeologar har funne spor etter ei rad førhistoriske kulturar i det nordlege Henan. Dei er kjende som Yangshaokulturen, Longshankulturen og [[Erlitoukulturen]]. Det er kontroversielt om Erlitou-kulturen kan knytast til det første kinesiske dynastiet, [[Xia-dynastiet|Xia]], som vart skipa på 2000-talet [[fvt.]] eller deromkring. Så godt som heile kongedømet låg innanfor dei nordlege og sentrale delane av dagens Henan. Xia-dynastiet braut saman kring 1700-talet fvt. som følge av invasjonen til nabostaten Shang som låg rundt det som i dag er [[Shangqiu]] i det austlege Henan. Det første dynastiet som utvikla eit skriftspråk var [[Shang-dynastiet]] (1700-1200-talet fvt.). Dei mange hovudstadane ligg på staden til dei notidige byane Shangqiu, [[Yanshi]] og [[Zhengzhou]]. Den siste hovudstaden, også den viktigaste, var [[Yin]] som ligg innanfor dagens [[Anyang]] der det første kinesiske skriftspråket vart utvikla. Etter Shang-dynastiet i Henan finst framom alt restar av nokre bymurar i [[Zhenyang]], og etterkvart veldige funn av gjenstandar frå arkeologiske utgravingar, i sær ved Anyang. Her finn ein mellom anna dei tidlegaste bevarte døma på kinesisk skrift, dei såkalla [[orakelbein]]a.

På 1200-talet fvt. kom [[Zhou-dynastiet]] vestfrå, og kjempa ned Shang-dynastiet. Hovudstaden vart flytta til [[Chang'an]], og det politiske og økonomiske sentrumet vart flytta vekk frå Henan for første gong. I 722 fvt., då Chang'an vart øydelagd av invasjonane til xionittar, vart hovudstaden flytta tilbake til Luoyang.

Dette markerer byrjinga på [[Vår- og haustannaltida]], ei tid med krigføring og rivalisering. Heile Kina var delt opp i små, sjølvstendige statar som stadig kjempa om kontroll over den sentrale sletta. Sjølv om Zhou-kongen i Luoyang formelt var rekna som herskaren av Kina, hadde han nesten ingen føydal kontroll over kongedøma. Trass i den lange perioden med ustabilitet verka viktige tenkjarar som [[Konfutse]] i denne tida, og la fram idear om korleis statar skulle styrast. [[Laozi]], grunnleggjaren av [[taoismen]], vart fødd i nordlege Chu, ein del av dagens Henan.

=== Keisartida ===
<!-- "The Song government moved its capital to Hangzhou in Southern China, which, under the Southern Song dynasty (1127–1279) continued to enjoy relative economic and culture prosperity. A prolonged period of peace and cultural and economic prosperity in the Yangtze River delta Jiangnan region (modern southern Jiangsu, northern Zhejiang, and Shanghai) made this the new center of Chinese culture and economy. " Frå https://en.wikipedia.org/wiki/Henan#Imperial_Era 

-->Kaifeng fungerte som jursjenarane sin sørlege hovudstad frå 1157 (eller 1161).<ref>{{cite web|url=http://www.san.beck.org/AB3-China.html#9|title=Ethics of China 7 BC To 1279 by Sanderson Beck|author=|date=|work=beck.org|access-date=6 February 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070204064227/http://san.beck.org/AB3-China.html#9|archive-date=4 February 2007|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.upkorea.net/news/photo/7345-2-7037.pdf |title=Archived copy |access-date=6 February 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070705112718/http://www.upkorea.net/news/photo/7345-2-7037.pdf |archive-date=5. juli 2007 |url-status=live }}</ref> Hoffet vart nøydd til å flytte dit frå den nordlege hovudstaden i 1214, grunna åtak frå mongolarane.<!--Kaifeng served as the Jurchen's "southern capital" from 1157 (other sources say 1161) and was reconstructed during this time.[9][10] But the Jurchen kept their main capital further north, until 1214, when they were forced to move the imperial court southwards to Kaifeng in order to flee the Mongol onslaught. In 1234 they succumbed to combined Mongol and Song dynasty forces. Mongols took control, and in 1279 they conquered all of China, establishing the Yuan dynasty and set up the equivalent of modern Henan province, with borders very similar to the modern ones. Neither its territories nor its role in the economy changed under later dynasties. Henan remained important in the Ming dynasty (1368–1644) and Qing dynasty (1644–1911) that followed, though its economy slowly deteriorated due to frequent natural disasters." Frå https://en.wikipedia.org/wiki/Henan#Imperial_Era 

--> Langt seinare vart Henan kjerneområde for endå eit dynasti, det store [[Song-dynastiet]]. Føre dette kom området inn i ei nedgangstid på 1100-talet. Grunna invasjonar frå nord flytta dei styrande frå hovudstaden [[Kaifeng]] og sørover. Området vart erobra frå Song-dynastiet.<!-- 

Etter at Song-dynastiet fall, gjekk det snøgt tilbake med byane i Henan. Først etter kommunistane tok makta i 1949, byrja dei på ny å ekspandere. -->

=== Moderne tid === 
I 1954 vart provinshovudstaden flytta frå [[Kaifeng]] til [[Zhengzhou]], av di byen var blitt økonomisk viktig.

Sommaren 1950 flauma Huai-elva over, og det vart seinare bygd store demningar. I august 1975 kollapsa 62 demninger i samband med [[taifunen Nina]]. Dette er rekna som den døydelegaste demningsulukka i historia. Talet på døde som følgje av flaumen og den påfølgjdane hungersnauda og epidemiane varierar frå 85&nbsp;600, 171&nbsp;000 til 230&nbsp;000.<ref name=yi>Yi Si, "The World's Most Catastrophic Dam Failures: The August 1975 Collapse of the Banqiao and Shimantan Dams", in: Dai Qing ''et al'', <!-- [https://books.google.com/books?id=R9w2RfP-mtQC&pg=PA36 --> The River Dragon Has Come!: The Three Gorges Dam and the Fate of China’s Yangtze River and Its People<!-- ] {{Citation |title=arkivkopi |url=https://books.google.com/books?id=R9w2RfP-mtQC&pg=PA36 |accessdate=2020-02-01 |archive-date=2016-02-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160207041824/https://books.google.com/books?id=R9w2RfP-mtQC&pg=PA36 |url-status=unfit }}, s. 25–38.</ref>

== Folkesetnad==
98,8&nbsp;% av folket i Henan er [[han-kinesarar]]. Provinsen har den største delen av muslimske [[Hui]]folk i det austlege Kina, om lag 1% av det samla folketalet. Desse lever i muslimske enklavar i distrikta Guancheng i [[Zhengzhou]], Chanhe i [[Luoyang]] og Shunhe i [[Kaifeng]]. Små grupper av [[mongolar]] og [[mandsjuar]] finst spreidd i samfunn på landsbygda og i større byar. Kaifeng er kjent for dei historiske, [[jødisk]]e samfunna. Etter hundreår med integrasjon er få av dei merksame på bakgrunnen sin. Jødar er heller ikkje anerkjend som etnisk minoritet av det offentlege Kina.

Saman med [[Jiangxi]] har Henan, av provinsane i Kina, det største skiljet mellom talet på menn og kvinner. Med bakgrunn i den kinesiske eittbarnspolitikken, registrerte folketeljinga år 2000 at det fanst 118,46 av hankjønn for kvar 100 av hokjønn i Henan. Som ei fylgje av funna, vart det i Henan forbode å abortere jentefoster, store bøter vert utfallet for dei som bryt lovforbodet. I tillegg får familiar med berre ei dotter, ei årleg utbetaling frå styresmaktene.[http://english.peopledaily.com.cn/200609/30/eng20060930_307662.html]

== Administrasjonseiningar ==
Henan er delt opp i 17 [[byprefektur]] og ein [[by på subprefekturnivå]] som vert direkte-administrert.

{| class="wikitable"  style="font-size:90%;" align=center
|-
! Kart
! #
! Namn
! [[Hanzi]]
! [[Pinyin]]
! Administrasjonssete
|-
|rowspan=21|[[Fil:Henan prfc map.png|451px]]
|----------bgcolor=lightblue
|Colspan=5 align=center|'''— [[Byprefektur]] —'''
|----------
|1
|[[Zhengzhou]]
|郑州市
|Zhèngzhōu Shì
|[[Zhongyuan distrikt]]
|----------
|2
|[[Anyang]]
|安阳市
|Ānyáng Shì
|[[Beiguan distrikt]]
|----------
|3
|[[Hebi]]
|鹤壁市
|Hèbì Shì
|[[Qibin distrikt]]
|----------
|4
|[[Jiaozuo]]
|焦作市
|Jiāozuò Shì
|[[Jiefang kistrikt]]
|----------
|5
|[[Kaifeng]]
|开封市
|Kāifēng Shì
|[[Gulou distrikt i Kaifeng|Gulou distrikt]]
|----------
|6
|[[Luohe]]
|漯河市
|Luòhé Shì
|[[Yancheng distrikt i Luohe|Yancheng distrikt]]
|----------
|7
|[[Luoyang]]
|洛阳市
|Luòyáng Shì
|[[Xigong distrikt]]
|----------
|8
|[[Nanyang i Henan|Nanyang]]
|南阳市
|Nányáng Shì
|[[Wolong distrikt]]
|----------
|9
|[[Pingdingshan]]
|平顶山市
|Píngdǐngshān Shì
|[[Xinhua distrikt i Pingdingshan|Xinhua distrikt]]
|----------
|10
|[[Puyang]]
|濮阳市
|Púyáng Shì
|[[Hualong distrikt]]
|----------
|11
|[[Sanmenxia]]
|三门峡市
|Sānménxiá Shì
|[[Hubin distrikt]]
|----------
|12
|[[Shangqiu]]
|商丘市
|Shāngqiū Shì
|[[Liangyuan distrikt]]
|----------
|13
|[[Xinxiang]]
|新乡市
|Xīnxiāng Shì
|[[Weibin distrikt i Xinxiang|Weibin distrikt]]
|----------
|14
|[[Xinyang]]
|信阳市
|Xìnyáng Shì
|[[Shihe distrikt]]
|----------
|15
|[[Xuchang]]
|许昌市
|Xǔchāng Shì
|[[Weidu distrikt]]
|----------
|16
|[[Zhoukou]]
|周口市
|Zhōukǒu Shì
|[[Chuanhui distrikt]]
|----------
|17
|[[Zhumadian]]
|驻马店市
|Zhùmǎdiàn Shì
|[[Yicheng distrikt i Zhumadian|Yicheng distrikt]]
|----------bgcolor=lightblue
|Colspan=5 align=center|'''— [[By på subprefekturnivå]] —'''
|----------
|18
|[[Jiyuan]]
|济源市
|Jǐyuán Shì
|[[Jiyuan]]
|}

Dei 18 einingane på prefektur- og subprefekturnivå er delt i 159 på fylkesnivå (50 distrikt, 21 byfylke, og 88 fylke). Desse er i sin tur delt i 2&nbsp;440 einingar på kommunenivå (866 bykommunar, 1&nbsp;234 landkommunar, tolv etniske landkommunar, og 328 subdistrikt).

== Økonomi ==
Henan har ein halv-industrialisert økonomi med ein lite utvikla tertiærsektor. [[Landbruk]]et har tradisjonelt vore ei søyle i økonomien, med landets høgste [[kveite]]- og [[sesam]]produksjon og nest høgste [[ris]]produksjon. Henan er også ein viktig produsent av [[storfe]]kjøt, [[bomull]], [[mais]], [[svin]]ekjøt, animalske oljar og [[mais]].

[[Industri]]en i Henan har frå gammalt vore basert på lette [[tekstil]]ar og på [[næringsmiddelindustri]]. Dei seinare åra har industrigreiner som [[metallurgi]], [[olje]], [[sement]], kjemisk industri, [[maskin]]bygging og [[elektronikk]] vorte viktige for provinsøkonomien. Henan har dei nest største [[molybden]]reservane i verda. Også [[kol]], [[aluminium]], alkaliske metall og [[wolfram]] finst i store mengder i det vestlege Henan. Foredling og eksport av desse minerala er ei av dei viktigaste inntektskjeldene.

Henans tenestesektor er heller liten og underutvikla. Finans- og handelsverksemda er i stor grad konsentrert i storbyar som Zhengzhou og Luoyang, der økonomien er driven av ein stor og relativt velståande forbrukarbase. For å gjere økonomien meir kunnskaps- og [[teknologi]]basert etablerte regjeringa ei rekke utviklingssoner i alle dei store byane. Dette vart gjort for å fremje næringar som til dømes dreiv med programvare, informasjonsteknologi, bruk av nye materialar, bio-farmasøytisk og elektronisk industri.

Henan er eit stort reisemål for turistar, stader som Shaolintemplet og Longmengrottene trekker kvart år millionar av turistar.

Den økonomiske utviklinga i Henan har sidan 1990 auka snøggare enn landsgjennomsnittet. Veksten har ført til at Henan økonomisk er meir jambyrdig andre provinsar i det sentrale Kina, men nasjonalt er han likevel mellom dei fattigare.

==Kjelder==
{{fotnoteliste}}
{{refopning}}
* ''Denne artikkelen bygger på «[[:en:Henan|Henan]]» frå {{Wikipedia-utgåve|en}},  den 12. mars 2011 og 25. februar 2020.''  
* ''Denne artikkelen bygger på «[[:nb:Henan|Henan]]» frå {{Wikipedia-utgåve|nb}},  den 12. mars 2011.''  
{{refslutt}}

==Bakgrunnsstoff==
{{commonskat}}
*{{offisiell nettstad}}

{{Geografisk plassering
|tittel =
|senter = Henan
|nord = [[Hebei]]
|nordaust = [[Shandong]]
|aust = 
|søraust =[[Anhui]]
|sør = [[Hubei]]
|sørvest = 
|vest = [[Shaanxi]]
|nordvest =  [[Shanxi]]
}}
{{Provinsar_i_Kina}}
{{Autoritetsdata}}

[[Kategori:Provinsar i Folkerepublikken Kina]]
[[Kategori:Henan]]