Prins-bisschop

Een prins-bisschop of vorst-bisschop was in de middeleeuwen een persoon die binnen de organisatie van de Rooms-Katholieke Kerk de functie van bisschop had en naast het geestelijk bestuur over een kerkelijk gewest, het bisdom, ook het wereldlijk gezag uitoefende over een bepaald grondgebied, waar hij de functie van landsheer had, dienend onder een koning of keizer.

Inleiding

Prins-bisschoppen kwamen onder meer voor in Engeland, West- en Midden-Europa, Macedonië, Polen, Andorra en Montenegro, telkens waar een plaatselijke bisschop ook wereldlijke macht had weten te verwerven. Daar konden verschillende redenen voor zijn, bijvoorbeeld het strategisch belang dat een stad of regio voor de wereldlijk machthebber had, die er dan naar streefde dat de kerkelijk bestuurder hem of haar goedgezind was. De term prins-bisschop wordt vooral gebruikt door historici, vanuit de kerken werden aan de bisschoppen met dubbelfunctie meestal andere titels.

Een belangrijk verschil tussen de Kerken: de geestelijken van de Anglicaanse en Oosters-orthodoxe kerken mochten een vrouw huwen, die van de Rooms-Katholieke Kerk niet. In Montenegro regeerde een bisschop van de Servisch-orthodoxe Kerk als vazal van de Turkse sultan. De titel en waardigheid waren hier erfelijk binnen de familie Njegosh en de (ongehuwde) bisschoppen werden opgevolgd door hun neven. De laatste regerende prins-bisschop was die van Montenegro, waarna het land in 1860 een gewoon vorstendom werd. Sinds bisschoppen geen wereldlijk gezag meer bekleden, wordt de titel alleen nog in een historische context gebruikt.

Prins-bisschoppen in het Heilige Roomse Rijk

In het Heilige Roomse Rijk daarentegen vormden een vijftigtal prinsbisdommen een onderdeel van de rijksorganisatie (naast vele honderden andere vorstendommen). In de 11e eeuw probeerde paus Gregorius VII de Rijksbisschoppen weer strakker aan de kerkelijke hiërarchie te binden door het document Dictatus papae, maar in 1220 werden de prins-bisschoppen vrijwel zelfstandig door het verdrag dat zij sloten met keizer Frederik II: de Confoederatio cum principibus ecclesiasticis. Tijdens de Reformatie werd een aantal prinsbisdommen geseculariseerd en omgezet in wereldlijke vorstendommen. De laatste prinsbisdommen verdwenen ten slotte bij de Reichsdeputationshauptschluss van 1803. De belangrijkste geestelijke vorsten waren de aartsbisschoppen van Mainz, Trier en Keulen, die tevens keurvorst waren.

In de Nederlanden bestond tot 1526 het prinsbisdom Utrecht, tot 1795 het prinsbisdom Luik en het prinsbisdom Kamerijk. In 1672 werd de Republiek onder andere aangevallen door de keurvorst-aartsbisschop van Keulen en de prins-bisschop van Münster. De laatste was Bernhard von Galen van Münster, die in Groningen als Bommen Berend bekendstaat.

Een minder belangrijke variant van de prins-bisschop was de prins-abt zoals die van het abdijvorstendom Stavelot-Malmedy (dat vaak in personele unie verbonden was met het prinsbisdom Luik) en het abdijvorstendom Thorn.

Lijst van prinsbisdommen binnen het Heilige Roomse Rijk

Kerkprovincie Mainz

Naam	Statuut	Lokale na(a)me(n)	Kreits	Moderne staat	Opmerkingen
Mainz	Aartsbisdom en keurvorstendom	Erzstift und Kurfürstentum Mainz	Keur-Rijnse Kreits	Duitsland	Keurvorst en pauselijk legaat van Duitsland; primas Germaniae.
Straatsburg	Bisdom	Bistum Strossburi Principauté épiscopale de Strasbourg Hochstift Straßburg	Boven-Rijnse Kreits	Frankrijk Duitsland
Worms	Bisdom	Hochstift Worms	Boven-Rijnse Kreits	Duitsland
Spiers	Bisdom	Hochstift Speyer	Boven-Rijnse Kreits	Duitsland
Chur	Bisdom	Hochstift Chur Uvestgieu da Cuira	Oostenrijkse Kreits	Zwitserland
Augsburg	Bisdom	Hochstift Augsburg	Zwabische Kreits	Duitsland
Konstanz	Bisdom	Hochstift Konstanz	Zwabische Kreits	Duitsland Zwitserland Oostenrijk
Würzburg	Bisdom	Hochstift Würzburg	Frankische Kreits	Duitsland	In 1168 verleende keizer Frederik I Barbarossa de titel hertog van Franken aan de bisschoppen van Würzburg.
Eichstätt	Bisdom	Hochstift Eichstätt	Frankische Kreits	Duitsland
Verden	Bisdom	Hochstift Verden	Nederrijns-Westfaalse Kreits	Duitsland	In 1566 werd het bisdom luthers, waardoor de wereldlijke taken van de bisschoppen vervielen. Het (lutherse) bisdom verdween in 1648.
Paderborn	Bisdom	Hochstift Paderborn	Nederrijns-Westfaalse Kreits	Duitsland
Hildesheim	Bisdom	Hochstift Hildesheim	Nedersaksische Kreits	Duitsland
Halberstadt	Bisdom	Hochstift Halberstadt	Nedersaksische Kreits	Duitsland

Kerkprovincie Keulen

Naam	Statuut	Lokale na(a)me(n)	Kreits	Moderne staat	Opmerkingen
Keulen	Aartsbisdom en keurvorstendom	Erzstift und Kurfürstentum Köln	Keur-Rijnse Kreits	Duitsland	Keurvorst en aartskanselier van Italië.
Luik	Bisdom	Principauté épiscopale de Liège Prinsbisdom Luik Hochstift Lüttich	Nederrijns-Westfaalse Kreits	België Nederland
Utrecht	Bisdom	Sticht Utrecht	Nederrijns-Westfaalse Kreits	Nederland
Osnabrück	Bisdom	Hochstift Osnabrück	Nederrijns-Westfaalse Kreits	Duitsland	Sinds 1648 wisselden lutherse en katholieke bisschoppen elkaar af.
Minden	Bisdom	Hochstift Minden	Nederrijns-Westfaalse Kreits	Duitsland
Münster	Bisdom	Hochstift Münster	Nederrijns-Westfaalse Kreits	Duitsland
Kamerijk	Bisdom	Principauté épiscopale de Cambrai	Nederrijns-Westfaalse Kreits	Frankrijk	Het bisdom Kamerijk omvatte een groot deel van de Zuidelijke Nederlanden, maar de wereldlijke macht van de bisschop beperkte zich tot de stad Kamerijk en haar omgeving.

Kerkprovincie Trier

Naam	Statuut	Lokale na(a)me(n)	Kreits	Moderne staat	Opmerkingen
Trier	Aartsbisdom en keurvorstendom	Erzstift und Kurfürstentum Trier	Keur-Rijnse Kreits	Duitsland	Keurvorst en aartskanselier van Bourgondië.
Metz	Bisdom	Hochstift Metz Principauté épiscopale de Metz	Boven-Rijnse Kreits	Frankrijk	Metz is een van de Drie Bisdommen die in 1552 veroverd werden door Hendrik II van Frankrijk.
Toul	Bisdom	Principauté épiscopale de Toul	Boven-Rijnse Kreits	Frankrijk	Toul is een van de Drie Bisdommen die in 1552 veroverd werden door Hendrik II van Frankrijk.
Verdun	Bisdom	Principauté épiscopale de Verdun	Boven-Rijnse Kreits	Frankrijk	Verdun is een van de Drie Bisdommen die in 1552 veroverd werden door Hendrik II van Frankrijk.

Kerkprovincie Salzburg

Naam	Statuut	Lokale na(a)me(n)	Kreits	Moderne staat
Salzburg	Aartsbisdom	Erzstift Salzburg	Beierse Kreits	Oostenrijk
Brixen	Bisdom	Hochstift Brixen	Oostenrijkse Kreits	Italië
Passau	Bisdom	Hochstift Passau	Beierse Kreits	Duitsland Oostenrijk
Regensburg	Bisdom	Hochstift Regensburg	Beierse Kreits	Duitsland
Freising	Bisdom	Hochstift Freising	Beierse Kreits	Duitsland Oostenrijk

Kerkprovincie Bremen

Wapen	Naam	Statuut	Lokale na(a)me(n)	Kreits	Moderne staat	Opmerkingen
	Bremen	Aartsbisdom	Erzstift Bremen	Nedersaksische Kreits	Duitsland	In 1566 werd het bisdom luthers, waardoor de wereldlijke taken van de bisschoppen vervielen. Het (lutherse) bisdom verdween in 1648.
	Lübeck	Bisdom	Hochstift Lübeck	Nedersaksische Kreits	Duitsland

Kerkprovincie Maagdenburg

Naam	Statuut	Lokale na(a)me(n)	Kreits	Moderne staat	Opmerkingen
Maagdenburg	Aartsbisdom	Erzstift Magdeburg	Nedersaksische Kreits	Duitsland	In 1566 werd het bisdom luthers, waardoor de wereldlijke taken van de bisschoppen vervielen. Het (lutherse) bisdom werd geseculariseerd tot hertogdom Maagdenburg in 1680.
Lebus	Bisdom	Hochstift Lebus Diecezja Lubuska	Geen	Duitsland	In 1555 werd het bisdom luthers, waardoor de wereldlijke taken van de bisschoppen vervielen. Het (lutherse) bisdom werd deel van het markgraafschap Brandenburg in 1598.
Merseburg	Bisdom	Hochstift Merseburg	Geen	Duitsland	In 1544 werd het bisdom luthers, waardoor de wereldlijke taken van de bisschoppen vervielen. Het (lutherse) bisdom werd deel van het keurvorstendom Saksen in 1565.
Meißen	Bisdom	Hochstift Meißen	Geen	Duitsland	In 1581 werd het bisdom luthers, waardoor de wereldlijke taken van de bisschoppen vervielen. Het (lutherse) bisdom werd deel van het keurvorstendom Saksen in 1663.
Naumburg-Zeitz	Bisdom	Hochstift Naumburg-Zeitz	Opper-Saksische Kreits	Duitsland	In 1542 werd het bisdom luthers, waardoor de wereldlijke taken van de bisschoppen vervielen. Het (lutherse) bisdom werd deel van het keurvorstendom Saksen in 1565.

Kerkprovincie Besançon

Naam	Statuut	Lokale na(a)me(n)	Kreits	Moderne staat	Opmerkingen
Besançon	Aartsbisdom	Principauté épiscopale de Besançon	Geen	Frankrijk	De aartsbisschoppen regeerden over de stad Besançon. Toen die in 1290 een vrije rijksstad werd, behielden de aartsbisschoppen wel bepaalde privileges.
Bazel	Bisdom	Hochstift Basel Principauté épiscopale de Besançon	Boven-Rijnse Kreits	Zwitserland Duitsland Frankrijk
Lausanne	Bisdom	Principauté épiscopale de Lausanne	Geen	Zwitserland	In 1536 werd het prinsbisdom veroverd door het kanton Bern en werd het bestuur geseculariseerd.

Direct onder de paus vallende bisdommen

Kerkprovincie Aquileja

Wapen	Naam	Statuut	Lokale na(a)me(n)	Kreits	Moderne staat	Opmerkingen
	Aquileja	Patriarchaat	Patrie dal Friûl Oglejski patriarhat	Geen	Italië	In 1445 op het Concilie van Florence-Ferrara afgestaan aan de republiek Venetië.
	Trente	Bisdom	Hochstift Trient Principato vescovile di Trento	Oostenrijkse Kreits	Italië Oostenrijk

Prins-bisschoppen in Frankrijk

In Frankrijk bekleedden de bisschoppen traditioneel geen wereldlijke macht, tenzij dan in de gebieden die veroverd waren op het Heilige Roomse Rijk. Wel waren er zes bisschoppen die van ambtswege een adellijke titel droegen en daardoor behoorden tot de pairs van Frankrijk. De pairie ontstond in de 12e eeuw. In 1216 werd het aantal pairs vastgesteld op 9: 6 geestelijke en 3 wereldlijke. Hoewel het aantal wereldlijke pairs sterk varieerde, bleef het aantal geestelijke pairs altijd stabiel. Aangezien Sint-Remigius in 496 Clovis gekroond had tot eerste koning van Frankrijk, kreeg de aartsbisschop van Reims de eerste plaats onder de pairs. De andere geestelijke pairs speelden ook een rol in de kroningsceremonie. In 1674 benoemde Lodewijk XIV de aartsbisschop van Parijs tot hertog van Saint-Cloud, die daarmee de zevende geestelijke pair werd.

Naam	Adellijke titel	Lokale na(a)me(n)	Taak bij de kroning
Aartsbisschop van Reims	Hertog	Archevêque-duc de Reims	Hij zalft en kroont de Koning.
Bisschop van Laon		Évêque-duc de Laon	Hij draagt de Heilige Ampul met de gewijde olie om de Koning mee te zalven.
Bisschop van Langres		Évêque-duc de Langres	Hij draagt de scepter van de Koning. Hij is de enige die niet onder de kerkprovincie Reims valt.
Bisschop van Beauvais	Graaf	Évêque-comte de Beauvais	Hij draagt de mantel van de Koning.
Bisschop van Châlons		Évêque-comte de Châlons	Hij draagt de ring van de Koning.
Bisschop van Noyon		Évêque-comte de Noyon	Hij draagt de gordel van de Koning.
Aartsbisschop van Parijs, hertog van Saint-Cloud	Hertog (sinds 1674)	Archevêque de Paris, duc de Saint-Cloud	Geen.

Literatuur

Rogier, L.J. (1949) Geschiedenis van het katholicisme in Noord-Nederland in de 16de en 17de eeuw, I p. 514-530 en II p. 409-415
Buntinx, J. (1950) 'De geestelijke vorsten' in: Algemene geschiedenis der Nederlanden, II p. 146-152