Brontekst bekijken van Ebla

{{Infobox archeologische plaats
| land          = {{SY}}
| mapname       = Syrië
| naam          = Ebla
| lat_deg       = 35
| lat_min       = 47
| lat_dir       = N
| lon_deg       = 36
| lon_min       = 47
| lon_dir       = E
| image         = Ebla.jpg
| caption       = Ebla
| maptype       = relief
}}
{{zijbalk geschiedenis Mesopotamië}}
'''Ebla''' ([[Arabisch]]: {{lang|ar|إبلا}}) was een oude stad in het noordwesten van het huidige [[Syrië]], zo'n 55&nbsp;km ten zuidwesten van [[Aleppo (stad)|Aleppo]]. Het was een belangrijke [[stadstaat]] in twee perioden: eerst rond [[25e eeuw v.Chr.|2500 v.Chr.]] - [[24e eeuw v.Chr.|2350 v.Chr.]], daarna nog een keer tussen [[18e eeuw v.Chr.|1800]] en [[17e eeuw v.Chr.|1650 v.Chr.]]

De plaats is tegenwoordig bekend als '''Tell Mardikh''' ([[Arabisch]]: تل مرديخ), en zij is vooral beroemd om de paleisarchieven van [[kleitablet]]ten,<ref>Gordon, Cyrus H. ''Forgotten Scripts: Their Ongoing Discovery and Decipherment'' (Basic Books, New York, 1982) pg. 155</ref> inmiddels om en bij de 20.000 stuks, daterend van rond [[23e eeuw v.Chr.|2250 v.Chr.]], in het [[Sumerisch]] en het [[Eblaïtisch]] - een voorheen onbekende lokale [[Semitische talen|Semitische taal]]. De tabletten gebruiken een vroege vorm van het [[spijkerschrift]] ontleend aan dat van [[Sumer]]. De inhoud van het archief omspant de geschiedenis van deze stad over een tijdperk van zo'n 140 jaar.

== Ontdekking en opgraving ==
[[Bestand:Syria2mil.JPG|thumb|275px|Kaart van Syrië in het tweede millennium v.Chr.]]
In 1964 begon een Italiaans team van archeologen van de [[Universiteit Sapienza Rome|Universiteit van Rome ''La Sapienza'']] onder leiding van [[Paolo Matthiae]] met de [[opgraving]]en van Tell Mardikh. In 1968 borgen zij een standbeeld dat aan de [[godin (hoofdbetekenis)|godin]] [[Ishtar (godin)|Ishtar]] was gewijd en waarop de naam van koning [[Ibit-Lim]] stond gegraveerd. Daarmee werd de stad geïdentificeerd, die sinds lang uit [[Oude Egypte|Egyptische]] en [[Akkadisch|Akkadische]] [[inscriptie]]s bekend was. Men vond ook een stenen [[plengoffer]]bekken. Daarop werd een gebouw uitgegraven van destijds drie verdiepingen hoog, met ruime betegelde kamers, en een trap in vier delen ondergebracht in een toren erlangs. Het geheel bleek ooit verwoest te zijn. Er werden ook 44 kleitabletten gevonden, administratief in Noordwest-Semitisch (vroeg-[[Kanaänitisch]]). Het daaropvolgend decennium ontdekte het team een fors koninklijk paleis dat gedateerd werd van rond [[25e eeuw v.Chr.|2500]]–[[20e eeuw v.Chr.|2000 v.Chr.]] met zo'n 15&nbsp;000 goed bewaarde [[spijkerschrift]] kleitabletten in de archiefruimten van de ruïnes.<ref>Een up-to-date verslag voor de leek, geschreven door het hoofd van het archeologisch team dat Ebla ontdekte is Paolo Matthiae, ''The Royal Archives of Ebla'' (Skira) 2007.</ref> Ca. 80% van de tabletten is in het Sumerisch,<ref>Naveh, Joseph ''Early History of the Alphabet: an Introduction to West Semitic Epigraphy and Palaeography'' (Magnes Press - Hebrew University, Jerusalem, 1982) p. 28</ref> de rest in een eerder onbekende [[Semitische talen|Semitische]] taal die men '[[Eblaïtisch]]' is gaan noemen.<ref>Vier volumes van essays over de Ebla-archiven en de gereconstrueerde taal zijn gepubliceerd door het ''Center for Ebla Research'' aan de New York University, als ''Eblaitica''.</ref> Pettinato en Dahood zijn van mening dat het Eblaïtisch schrift West-Semitisch is, maar Gelb en anderen denken dat het een Oost-Semitisch dialect is, dat dichter bij het [[Akkadisch]] aanleunt.<ref>Pettinato, Giovanni ''The Archives of Ebla''; Gelb, I. J. "Thoughts about Ibla: A Preliminary Evaluation" in ''Monographic Journals of the Near East, Syro-Mesopotamian Studies'' 1/1 (May 1977) pp.3-30</ref>

Ook woordenlijsten werden bij de tabletten gevonden, waardoor het mogelijk was ze te vertalen. Verder waren er teksten van oude [[mythe]]n zoals die van de [[schepping]] en de mythe van de [[zondvloed]].<ref>{{Aut|Magnussen, M.}} 1978: ''Graven in Bijbelse Bodem - Archeologie van de landen van de Bijbel'', Westland, Schoten, {{ISBN|9024670209}} p. 27</ref>

Behalve het paleis werd een grote [[tempel (hoofdbetekenis)|tempel]] in driedelige structuur gevonden, waarin het Ishtar-beeld als votiefbeeld was opgesteld en waarbij ook het plengofferbekken hoorde. De zware stadsmuren van Ebla waren kennelijk destijds al verstevigd met glacis.

Intussen is gebleken dat het gebouw waarin de tabletten waren ondergebracht niet de paleisbibliotheek zelf was, maar een administratief gebouw voor provisie en belastingen, rechtszaken en diplomatieke en handelsverdragen, met een scriptorium (schrijfzaal) waar teksten werden gekopieerd. Men meende dat de grotere tabletten aanvankelijk op houten rekken waren opgeslagen, die instortten toen het paleis afbrandde. De plaats waar ze neergekomen waren maakte het mogelijk de oorspronkelijke plaats te herkennen. Men ontdekte dat ze volgens onderwerp waren gerangschikt. Er zouden ook houten tabletten tussen hebben gestaan, die uiteraard door de brand zijn verpulverd.<ref>{{Aut|Magnussen, M.}} 1978: ''Graven in Bijbelse Bodem - Archeologie van de landen van de Bijbel'', Westland, Schoten, {{ISBN|9024670209}} p. 25</ref>

== Het oudste Ebla ==
De naam "Ebla" betekent "witte rots" en verwijst naar de richel van krijtrots waarop de stad werd gebouwd. De locatie vertoont tekenen van continue bewoning van voor [[30e eeuw v.Chr.|3000 v.Chr.]] zoals de meeste nederzettingen in de [[Vruchtbare Sikkel]]. Het belang van deze nederzetting groeide en bereikte een hoogtepunt tijdens de tweede helft van het 3e millennium. Het eerste hoogtepunt in de bloei lag tussen 2400 en 2240 v.Chr. De naam Ebla werd al vermeld in teksten in [[Akkadische Rijk|Akkad]] rond [[23e eeuw v.Chr.|2300 v.Chr.]]

De meeste paleistabletten van Ebla die uit deze periode dateren gaan over economische zaken. Ze gunnen ons een goede kijk op het dagelijks leven van de inwoners en ook heel wat inzicht in het cultureel, religieus, economisch en politiek leven in noordelijk Syrië en het [[Midden-Oosten]] rond die tijd. De meeste teksten zijn verslagen van staatsinkomsten, maar er zijn ook koninklijke brieven bij, Sumerisch-Eblaïtsche woordenboeken, onderwijsteksten, en diplomatieke documenten zoals verdragen tussen Ebla en andere steden uit de regio.

Een van de machtigste personen van Ebla staat  bekend als minister [[Ibrium]], die het zogenaamd "Verdrag met Assur" sloot, waarmee de Assyrische koning [[Tudiya|Tudia]] gebruik mocht maken van de handelspost die officieel door Ebla werd gecontroleerd. Hij werd minister onder koning [[Irkab-damu]] die enige maanden later op vrij jonge leeftijd stierf mogelijk door verwonding op het slagveld. Diens opvolger was nog een kind en Ibrium zou 18 jaar lang ten strijde trekken voor zijn koning, met name tegen aartsrivaal Mari.<ref>{{citeer tijdschrift|auteur=Archi, Alfonso.|titel= "The Wars of Ebla at the Time of Minister Ibrium" |tijdschrift=Altorientalische Forschungen|jaargang=48|nummer=2|datum=2021|pp=189-220. |doi=10.1515/aofo-2021-0012}}</ref>

Ibi-Sipish was de vijfde en laatste koning van de stadstaat en de eerste die in de dynastieke lijn als opvolger werd aangeduid, waardoor gebroken werd met de Eblaïtische gewoonte om de koning voor een vastgestelde ambtstermijn van zeven jaar te verkiezen.

Absolutisme heeft mogelijk bijgedragen tot de onrust die uiteindelijk tot de val zou leiden. Maar ondertussen werd het bewind van Ibi-Sipish beschouwd als een tijd van ongekende voorspoed, deels ook omdat de koning veel contacten had door handelsreizen naar het buitenland. Zowel in Ebla als in [[Aleppo (stad)|Aleppo]] zijn kopieën van verdragen gevonden die hij afsloot met het naburige ''Armi'' zoals Aleppo toen werd genoemd.

=== Economie ===
Ebla was in die tijd een belangrijk handelscentrum geworden. Zijn grootste rivaal was [[Mari (stad)|Mari]] en men verdenkt Ebla ervan de hand te hebben gehad in de eerste vernieling van Mari. Uit de tabletten blijkt dat de inwoners samen zo'n 200.000 stuks vee bezaten (schapen, geiten en koeien). Belangrijkste handelsproduct was waarschijnlijk timmerhout uit de bergen en misschien uit [[Libanon (hoofdbetekenis)|Libanon]], en ook textiel (vermeld in Sumerische teksten van de stadstaat [[Lagash]]) koper en edelstenen. De globale handelshorizon blijkt dus alle hoeken van de wereld te omspannen, al was de meeste rechtstreekse handel op Mesopotamië gericht (vooral [[Kish (Sumer)|Kish]]). Er zijn ook aanwijzingen voor contacten met het [[Oude Egypte]], blijkens geschenken van de farao's [[Chefren|Khafra]] en [[Pepi I]]. Handwerk kan een belangrijk exportproduct zijn geweest, er zijn in ieder geval zeer verfijnde artefacten in de ruïnes gevonden, waaronder houten meubelen ingelegd met paarlemoer, en samengestelde beelden die uit verschillend gekleurde steensoorten zijn gemaakt. Mogelijk heeft de Eblastijl de kwaliteit van werk in het daaropvolgend Akkadisch Rijk beïnvloed (ca. 2350 – 2150 v.Chr).

=== Bestuur ===
De bestuursvorm is niet voldoende gekend, maar het lijkt erop dat de stadstaat werd beheerst door een handelsaristocratie die een koning verkoos en voor de defensie vertrouwde op verdragen met machtiger buren. Zelf onderhield het een klein leger van betaalde soldaten.<ref>Joost Vermeulen in Geschiedenis Magazine 55/6 van sept. 2020</ref> Opeenvolgende 'koningen' wier namen uit de tabletten opduiken zijn [[Igrish-Halam]], [[Irkab-Damu]], [[Ar-Ennum]], [[Ibrium]] en [[Ibbi-Sipish]]. Ibrium brak met de traditie en voerde een absolutistische monarchie in. Hij werd opgevolgd door zijn zoon Ibbi-Sipish.

=== Religie ===
Bekende Semitische godheden als [[Isjtar (godin)|Isjtar]], [[Dagan]], [[Resjef]], [[Kanish]], [[Hadad]], duiken op in Ebla naast een aantal daarbuiten onbekende zoals [[Kura (godin)|Kura]] en [[Nidakul]], plus enkele Sumerische godheden ([[Enki]] en [[Ninki]]) en [[Hurritische mythologie|Hurrietische]] goden ([[Ashtapi]], [[Hebat]], [[Ishara]]).

Drie versies van de Eblaïtische scheppingshymne zijn er gevonden. Daarin wordt gezegd:
{{citaat|
Heerser over hemel en aarde:<br/>
de aarde was niet, gij hebt ze geschapen,<br/>
het licht van de dag was niet, gij hebt het geschapen,<br/>
het ochtendlicht had gij (nog) niet doen ontstaan.
}}

==== Verbanden met Hebreeuwse Bijbel? ====
Toen Giovanni Pettinato begon met het ontcijferen van de tabletten die werden opgegraven, beweerde hij verbanden te hebben gevonden tussen Ebla en de [[Hebreeuwse Bijbel]]. Hij beweerde de naam [[JHWH]] (of voorlopers daarvan) te hebben ontdekt, namen van de [[aartsvader]]s en verwijzingen naar [[Sodom en Gomorra]].<ref>Clifford A Wilson , ''The impact of Ebla on Bible records: The sensational Tell Mardikh'' (1977).</ref> Een groot deel van de aanvankelijke opwinding in de media over een verondersteld verband tussen Ebla en de Hebreeuwse Bijbel, gebaseerd op voorlopige gissingen en speculaties van Pettinato en anderen, wordt nu echter breed afgewezen als onjuist. De academische consensus is dat Ebla "geen invloed heeft op [inzichten in] de [[kleine profeten]], de historische nauwkeurigheid van de Bijbelse patriarchen, de aanbidding van Jahwe, of Sodom en Gomorra". In Ebla-studies is de focus verschoven van vergelijkingen met de Bijbel naar een studie van een op zichzelf staande beschaving.{{sfn|Chavalas|2003|p= [https://books.google.com/books?id=60fmNZQzwjYC&pg=PA41 41]}} De beweringen leidden tot een bitter persoonlijk en academisch conflict tussen de betrokken wetenschappers, en tot wat sommigen omschrijven als politieke inmenging door de Syrische autoriteiten.{{sfn|McBee Roberts|2002|p= [https://books.google.com/books?id=5IXecSZOcS8C&pg=PA13 13]}}

=== Vernietiging van Ebla ===
[[Sargon van Akkad]] en zijn kleinzoon [[Naram-Sin]], veroveraars van een groot deel van Mesopotamië, zeggen allebei dat zij Ebla hebben vernietigd. De juiste datum van die vernieling is een voorwerp van langslepende discussie, maar [[2240 v.Chr.]] is een waarschijnlijke kandidaat. Gedurende de drie daaropvolgende eeuwen kon Ebla wel weer enig economisch gewicht in de schaal leggen in de regio, maar het kwam nooit meer tot zijn vroeger hoogtepunt. Mogelijk had de stad economische banden met de nabijgelegen stad [[Urshu]], zoals wordt aangegeven in handelsteksten van [[Drehem]] (een voorstad van [[Nippur]]), en zoals blijkt uit vondsten in [[Kültepe|Kultepe]]/[[Kanesh]].

== Ebla in het tweede millennium v.Chr. ==
Vele eeuwen na de Akkadische vernieling van Ebla werkte de stad zich opnieuw overeind en herwon zij een deel van haar belang. Die tweede bloeiperiode diep van ca. [[19e eeuw v.Chr.|1850]] tot [[16e eeuw v.Chr.|1600 v.Chr.]] De bevolking stond toen bekend als de [[Amorieten]]. Hun eerste koning was [[Ibit-Lim]].

Ebla wordt vernoemd in teksten van [[Alalakh]] rond 1750 v.Chr. Maar de stad raakte opnieuw verwoest in de turbulente periode van de tweede helft van de 17e eeuw v.Chr. Ditmaal waren het de [[Hettieten]] onder koning [[Mursili I]] of [[Hattusili I]], of mogelijk hun bondgenoot in Nineveh, ene Pizikarra.<ref>Cultures in contact {{Aut|Joan Aruz, Sarah B. Graff, Yelena Rakic}} 2013, {{ISBN|978-1-58839-475-0}} p 110</ref> Het ''[[Lied der Vrijlating]]'' is een op kleitabletten opgetekend [[epos]] dat teruggaat op deze tweede vernietiging.<ref>{{aut|Alfonso Archi}}, "Formation of the West Hurrian Pantheon: The Case of Ishara", in: {{aut|Hans Gustav Güterbock}} e.a. (red.), ''Recent Developments in Hittite Archaeology and History'', blz. 24 - [https://books.google.nl/books?id=5a8-NudlBx8C&pg=PA24#v=onepage&q&f=false Lees op Google Books]. [https://web.archive.org/web/20230626092915/https://books.google.nl/books?id=5a8-NudlBx8C&pg=PA24#v=onepage&q&f=false Gearchiveerd] op 26 juni 2023.</ref>

Van die tweede verwoesting is Ebla nooit bekomen. De oude glorieuze stad verwerd tot een onbetekenend dorp tot ergens in de 7e eeuw v.Chr. en werd toen volkomen vergeten, tot aan haar archeologische herontdekking.

==Trivia==
* Er is veel beweerd over deze archieven. Zo zouden er ook veel namen van steden en koningen voorkomen die ook in het Bijbelboek [[Genesis (boek)|Genesis]] worden genoemd en [[Sodom en Gomorra]] worden vermeld als plaatsen waar Ebla handel mee dreef, maar dit berust op een [[fabel]], die mogelijk is gebruikt om fondsen voor verder onderzoek te verkrijgen.<ref>''De omstreden bronnen van de islam'', [[Eildert Mulder]] en [[Thomas Milo]], 2009, {{ISBN|9789021142104}}</ref>

== Zie ook ==
* [[Ugarit]]

== Externe links ==
* [https://web.archive.org/web/20101224091037/http://syriagate.com/Syria/about/cities/Idlib/ebla-cm.htm Carol Miller, capsule history of Ebla.]
* [https://web.archive.org/web/20060925021623/http://www.pef.org.uk/EarlySyriaPages/Ebla.htm Ebla page by the Palestine Exploration Fund.] (via webarchive)
* [https://web.archive.org/web/20180604200904/http://digilander.libero.it/jimdigriz/jor_syr/ebla.html Ebla - Tell Mardikh] met foto's en plannen van de opgravingen
* {{fr}}[https://web.archive.org/web/20060429190621/http://perso.wanadoo.fr/spqr/ebla.htm Ebla]
* {{pdf}} [http://www.asor.org/pubs/jcs/53/ascalone.pdf ''Two Weights from Temple N at Tell Mardikh-Ebla'', by E. Ascalone and L. Peyronel]
* [http://www.asor.org/pubs/jcs/53/pinnock.pdf ''The Urban Landscape of Old Syrian Ebla''. F. Pinnock (pdf)]

== Referenties ==
{{References}}
{{Commonscat|Ebla}}
{{Coor title dms|35|47|53|N|36|47|55|E|region:IQ_scale:5000}}

[[Categorie:Historische stad]]
[[Categorie:Archeologische vindplaats in Syrië]]