Nedersaksisch

   Dit artikel zol soamenvougd mouten worden mit t artikel Platduuts, of der daint n dudelker oafboaken tuzzen baaide artikels moakt te worden

Nedersaksisch in Nederlaand en Duutslaand

De Nedersaksische dialekten in Nederlaand en de dialekten an de grens mit Duutslaand

Et Nedersaksisch (of kortweg: Saksisch; in de Nysassiske Skryvwyse: (neader)sassisk) is een West-Germaanse taal die zien oorsprong vient in et Oudsaksisch en deur zo'n zes miljoen meensen espreuken wördt. Veur et Nedersaksisch besteet der gien standardvorm, et besteet uut verschillende varianten. Et Nedersaksisch beheurt tot et Nederduuts, umdat et niet mee-edaon hef an de tweede Germaanse klankverschuving.

De taalkode (ISO 639-2 en ISO 639-3) van et Nedersaksisch is nds.

Et begrip

Der besteyt ouk een artikel "Terminologie Nederduuts-Platduuts-Nedersaksies" mid meyr informaty oaver dit underwarp

Et begrip Nedersaksisch wördden tot in de jaoren negentig van de 20e eeuw allinnig gebruukt deur historische taalkundigen en (veural in de jaoren vuuftig) deur een paor streektaalschrievers en -aktivisten. Luui die een Nedersaksisch dialekt praotten neumden der eigen dialekt bie de naam van een plaotse of streek (Achterhooks, Dreants, Veluws, Elspeets en gao zo mer deur), of ze neumden et gewoon plat (in Duutslaand: Platt, Plattdüütsch, Nedderdüütsch, Neddersassisch en zo wat meer), bie ons in Nederlaand is oek et begrip Platduuts meugelik, mer is niet zo populaer umdat et te veule an et Duuts döt denken. In Duutslaand wördt mit Neddersassisch veural et West-Nedersaksisch (of et Nederlaandse Nedersaksisch in et biezunder) bedoeld. In Groningen zegen ze in de plaotse van Nedersaksisch oek wel Leegsaksisch en in Twente heur je naost Nedersaksisch oek Neersassisch. Deurda'j disse verschillende gebruken hebben, ku'j nog wel es in et wiere raken.

Onder invleud van verschillende streektaalbewegingen hef in Nederlaand de politiek et begrip Nedersaksisch overeneumen en uuteindelik as streektaal erkend. Van één gelieke kultuurtaal is gien sprake, oek deurdat elke poging van standardisering (woordeschat en spelling) as een vremd iets ezien wördt en wördt daorumme meestentieds oek al gauw aofewezen.

De taal wördt soms oek wel kortweg Saksisch eneumd, een benaming die van oudsheer oek al veurkwam.

Geografisch gebied

In Europa

Et Nedersaksisch wördt veural espreuken in et noordoostelike deel van Nederlaand (de provincies Groningen, Drenthe en Overiessel, de Gelderse gebiejen de Veluwe en de Achterhoek, de Stellingwarven in et zuudoosten van Frieslaand, en Urk in Flevolaand) en in et noordelike deel van Duutslaand (onder aandere in Nedersaksen, Westfaolen, Hambörg, Bremen, Sleeswiek-Holstein, Mekelenbörg-Veurpommeren, Saksen-Anhalt en Braandenbörg, oek kleine gedeeltes van et noorden van Hessen en Thüringen spreken van oorsprong Nedersaksisch). Et Nedersaksisch dat in Nederlaand espreuken wördt, wördt tot et West-Nedersaksisch erekend. Et Nedersaksisch uut Duutslaand veur een groot gedeelte oek, mer et oostelike deel völt onder et Oost-Nedersaksisch (oek wel et Oost-Nederduuts eneumd).

Eertieds wördden et Nedersaksisch volop espreuken in et Deense Zuud-Jutlaand, tegenswoordig bin dat der een stuk minder. Oek an de raand van Berlien praotten ze van oorsprong Nedersaksisch, mer mit de verstedeliking en nasionale centralisasie is et dialekt uutestörven. In de noordelike Duutse gebiejen, wat noen Polen, de Russische provincie Koningsbargen, zuudwestelik Litouwen en Estlaand bin, was et Nedersaksisch oek goed vertegenwoordigd. Sinds de verdrieving van et grootste gedeelte van de Duutse bevolking, an et einde van de Tweede Wereldoorlog, wördden et der haost niet meer espreuken. Vandage de dag bin der nog wel een stuk of wat Nedersaksische sprekers buten Nederlaand en Duutslaand in de kustgebiejen van Polen (een minderheid etnische Duutsers); sprekers van et Oostpommers die Pommeren niet uutezet bin, en oek de regio's rond Bruunsbarg (Braniewo).

Buten Europa

Der besteyt ouk een artikel "Plautdietsch" mid meyr informaty oaver dit underwarp

Op et Amerikaanse vastelaand bin der oek gemeenschappen die Nedersaksisch praoten, bieveurbeeld: Kanada, de Verenigde Staoten van Amerika, Mexiko, Venezuela, Zuud-Afrika, Centraal-Azië, Bolivia, Argentinië, Brazilië, Paraguay en Uruguay. In sommige laanden maakt de taal deel uut van et mennonitische geleuf en de mennonitische kultuur. Der bin mennonitische gemeenschappen in Ontario, Saskatchewan, Alberta, Brits-Kolumbia, Manitoba, en Minnesota die et Nedersaksisch (lees: Plautdietsch) in karkdiensten en as kultuurtaal gebruken; de veurouwers van disse meensen waren veurnamelik Duutsers uut de niej verwörven gebiejen in Ruslaand en Oekraïne, die in de 19e eeuw en an et begin van de 20e eeuw naor et Amerikaanse kontinent verhuusden. Dit Nedersaksische dialekt is binnen disse gemeenschappen, en in et middenwesten van de VS, sinds de volksverhuzing vanuut Ruslaand en Oekraïne wat uutenegreuid. De veuruutzichten van et voortbestaon van de taal is in veule plaotsen niet goed, en is in sommige plaotsen, waor de meensen op-egaon bin in de samenleving, al uutestörven. In mennonitische kolonies in Paraguay, Zuud-Amerika, Belize, en Chihuahua, Mexiko is et Nedersaksisch een "ko-officiële taal" van de gemeenschap ewörden, naost de officiële laandstaal (Spaans). Et Oostpommers wördt oek espreuken in delen van Zuudwest-Brazilië.

Geschiedenisse

Et Nedersaksisch stamp van et Oudsaksisch aof, de taal van de Saksen. De oudste teksten in et Oudsaksisch, die achterebleven bin, stammen uut de 9e eeuw. In de 12e eeuw is daor weer et Middelnedersaksisch uut ontstaon. Disse taal was de haandelstaal van de Hanze. Et Middelnedersaksisch is deur de Hanzekoopluui in et hele Noord- en Oostzeegebied verspreid eraakt en was daor de belangriekste taal. Een bult Middelnedersaksische woorden bin daordeur in de Noord-Germaanse talen (Skandinavische talen) terechtekeumen. Toe de 16e eeuw tot een einde kwam, was de tied van de Hanze grotendeels veurbie. Luui die een betere opleiding hadden praotten in Nederlaand Standardnederlaands en in Duutslaand Hoogduuts. Tenminsten, bie et zakendoon was dat wel zo, thuus praotten ze nog Nedersaksisch. De Middelnedersaksische schrieftaal, die daoruut voortekeumen was, völ in de meeste dialekten uut mekaar. Allinnig in een antal gebiejen bleef et Nedersaksisch nog op schrift bestaon of is in de loop van de tied weer opniej op-esteld.

Et Nedersaksisch is nauw verwant an et Fries, mer oek an et Engels, dat kömp onder aandere deurdat der een bult Saksen uut Noord-Duutslaand in et jaor 450 naor Engelaand ezeild bin en daor samen mit de Angelen, Juten en de Friezen de Angelsaksen evormp hebben. De overeenkomsten tussen de dree talen zollen uutwiezen naor een gemeenschappelike herkomst.

Van de 16e tot de 20e eeuw was et Nedersaksisch, wat toe nog gewoon plat heetten, niet meer de taal van de haandelsluui mer steeds meer van de eenvoudige luui. Op schoele en in de karke wördden et Nederlaands of et Hoogduuts de voertaal. Vanaof de 20e eeuw is et Nederlaands of et Hoogduuts oek bie de eenvoudige luui der meer en meer in-ekeumen. De standardtalen kregen vanaof die tied meer anzien as et plat, dat lag onder aandere an et feit dat meensen steeds vakerder kontakten hadden buten der eigen darp of stad. Veur die tied hadden meensen niet zo vake kontakten buten der eigen darp of stad of in elk geval niet mit meensen die veerder weg woenden. Mit et opkoemen van de moederne mobiliteit, mit auto's, mit et wegtrekken van de veule darpsluui naor de stejen (industralisering) en mit et opkoemen van massamedia, die allinnig mer de standardtaal gebruken, was et belangrieker ewörden dat de meensen oek de standardtaal leerden.

In sommige delen van et taalgebied is et Nedersaksisch tegenswoordig allinnig nog mer de taal van de wat ouwere luui, in aandere delen is et de normale umgangstaal, mit soms zelfs een meerderheid an dialektsprekers, allewel dat bie de jongeluui tegenswoordig al wat minder is.

Erkenning

Nederlaand erkent et Nedersaksisch officieel as streektaal en steunt et op een beparkt nivo, zo as beschreven steet in deel II van et Europees Haandvest veur regionale talen of talen van minderhejen, toch wördt derveur estrejen um et Nedersaksisch onder deel III erkend te kriegen. Deur et haandvest is et Nedersaksisch in de Europese Unie een officieel erkende streektaal. Oek Duutslaand hef et haandvest etekend, en erkent en steunt et Nedersaksisch (daor heet et officieel Niederdeutsch). In de deelstaoten Bremen, Hambörg, Mekelenbörg-Veurpommeren, Nedersaksen en Sleeswiek-Holstein wördt de taal erkend volgens deel III van et haandvest; in de deelstaoten Braandenbörg, Noordrijn-Westfaolen en Saksen-Anhalt volgens deel II. Dit betekent dat de steun in de zudelike Noord-Duutse staoten (et Nedersaksische grensgebied) kleiner is; in de meer noordelike staoten, waor as ze meer streektaal gebruken, is de steun wat groter.

In 2012 hef minister van Binnenlaandse zaken Liesbeth Spies laoten weten dat ze der niks veur veult um et Nedersaksisch te erkennen as taal; et zol te duur ween. De provincies Groningen, Drenthe, Overiessel, Gelderlaand en Frieslaand hebben der eigen hier niet bie neereleegd en hebben gezamenlik een petisie op-estart um et alsnog onder deel III te laoten erkennen. Oek et CDA en D66 wollen dat minister Spies heur besluut sol herzien.

In 2013 wördden der naor anleiding van een debat over et gebruuk van et Fries een mosie in-ediend um et Neddersaksisch asnog erkent to kriegen. Disse mosie wördden op 4 juni 2013 aofekeurd deur de Tweede Kamer.

In 2018 wördden et konvenant neadersassisk ondertekend.

Et Nedersaksisch-Nederduutse dialektkontinuüm

De dialekten van et Nedersaksisch vormen een taalkontinuüm mit de dialekten van noordelik Duutslaand. Daorumme wörden alle dialekten van de Veluwe tot an de Poolse grens ezien as één taal, oek al besteet der gien standardvorm van.

Toch besteet der een vrie groot verschil tussen et Nederlaands-Nedersaksisch en et Duuts-Nedersaksisch, een verschil dat alsmer groter wördt. Et Nedersaksisch in Nederlaand steet onder drok van et Nederlaands en nimp daor steeds meer eigenschappen van over, veural an de westkaante waor et een dialektkontinuüm vormp mit de Nederfrankische dialekten. Et Nedersaksisch an de Duutse kaante hef van doon mit een starke invleud van et Duuts (Hoogduuts), die et een aandere kaante uutdrif, veural an de zuudkaante waor et een dialektkontinuüm vormp mit et Hoogduuts. Zokken verschillen zie'j veural a'j kieken naor de ontlening van nieje woorden en naor de schriefwieze. Zo hef et Duuts-Nedersaksisch de zongenaamde Großschreibung (et schrieven van heufdwoorden mit heufdletters) overeneumen van et Hoogduuts, terwiel dat verschiensel in de spelling van de Nederlaands-Nedersaksische dialekten van Nederlaand nargens veurkömp.

Wat de sprekers zelf angeet, hebben de Nedersaksische sprekers in Nederlaand der over et algemeen gien meuite mee um an te nemen dat ze in et noordelike deel Duutslaand een zelfde soort dialekten praoten. Aandersumme vienen de meeste Nedersaksische sprekers uut Duutslaand niet dat de taal deurlöp op Nederlaands grondgebied.

Taalgrens

De heufdverdeling van et Nedersaksisch löp zo as ezeegd 'niet' langes et geschei van Nederlaand en Duutslaand. Integendeel: vake heurt een Nedersaksisch dialekt uut Nederlaand bie een groter Duuts gebied. Zo is et grootste gedeelte van et Nedersaksisch een onderdeel et Westfaols en heurt et Gronings bie et Noord-Nedersaksisch, veural bie et Oostfrisch. Toch is et idee van de rieksgrens as taalgrens nog niet zo'n slicht idee: veural in de woordeschat bin der veule overeenkomsten tussen de dialekten an de Nederlaandse kaante, dit kömp deurdat – zo as hierboven al beschreven steet – der deur de eeuwen hinne, in Nederlaand naor et Nederlaands ekeken is veur nieje woorden en in Duutslaand naor et Duuts, deur disse ontwikkeling bin de dialekten soms iezelig vere uut mekaar egreuid. Et Gronings is een kleine uutzundering, veule Groningse woorden koemen oek in et Oostfrisch veur.

Uut onderzeuk blik det de verstaonbaorheid van Duuts Nedersaksisch en Nederlaands Nedersaksisch niet perse slechter wördt en det de baosis etzelfde blif, terwiel beiden richting et Standaardnederlaands en Hoogduuts hen greuit.

Sprekersantallen

Nederlaand

Et antal sprekers van et Nedersaksisch (in Nederlaand) is volgens een telling uut 2003 (bron: taaltelling Nedersaksisch van Henk Bloemhoff) zo'n 1.616.000 thuus (end 2002). Daor zatten de 150.000 sprekers uut de rest van Nederlaand (veural de Raandstad) en et butenlaand al bie in (Kanada, Australië, Amerika, Niej-Zeelaand). De 1.466.000 sprekers die in et Nedersaksische taalgebied woenen, vormen 9,1% van de Nederlaandse bevolking en woenen in verschillende regio's; dit ku'j hieronder in de tabel oek aoflezen. Je mutten niet vergeten dat et veur een groot part um ouwere meensen geet en dat et sprekersantal daorumme oek rap umlege geet. Et antal tweede- of dardetaalsprekers nimp de aof-eleupen tied wel wat toe. Oek is der de leste tied meer andacht veur et opniej anleren van et Nedersaksisch bie de kienders. Dit mut veurkoemen dat et antal niet nog veerder zakt. Eerder as 2003 is der nog nooit een telling ewest veur et hele Nedersaksische taalgebied.

Gebiejen	Antal sprekers thuus	Antal sprekers totaal	Percentazie antal sprekers totaal
Groning	262.000	446.400	77,7%
Twente	334.200	412.800	76,1%
West-Overiessel	326.100	378.500	73,0%
Drenthe	255.200	369.600	76,6%
Achterhoek	211.000	258.400	73,0%
Veluwe	174.800	229.600	48,6%
Steenwiekerlaand	21.100	29.000	67,4%
West-Stellingwarf	13.800	16.800	64,6%
Ooststellingwarf	6.400	10.500	48,8%
Totaal	≈1,6 miljoen	≈2,15 miljoen	70,9%

Et antal sprekers van et Nederlaands-Nedersaksisch in vergelieking tot aandere talen van Nederlaand:

• Nedersaksisch – 1.798.000
• Limbörgs – 825.000
• Fries – 453.000
• Nederlaandse gebaorentaal – 20.000
• Papiaments – 13.000
• Engels – 5.000

In 1995, 1997, 1999, 2001, 2003 en 2011 hebben er representatieve steekproeven eweest die disse ciefers gaven:

Percentage sprekers

	1995	1997	1999	2001	2003	2011
Olders	34	28	30	24	28	15
Kind-moe	7	6	6	5	5	1
Kind-va	8	7	7	6	6	2
Kind-breurs/zussen	7	6	6	5	4	1
Kind-vrenden	6	5	6	5	4	1

Duutslaand

Et antal aktieve sprekers van et Nedersaksisch wördt veur Duutslaand vake rond de 5,5 miljoen eschat, waorvan zo'n vier miljoen meensen de taal goed tot uutstekend kunnen spreken. Zo'n 10,2 miljoen Duutsers hebben enige passieve kennis van et Nedersaksisch en zo'n twee miljoen meensen spreken et vake. Hierbie koemen de rond 200.000 sprekers van et Plautdietsch, die overwegend buten de onderzeuksgebiejen woenen en bin daorumme dus oek niet mee-eneumen in de telling. Et antal passieve sprekers, dit wil zegen de meensen die et Nedersaksisch verstaon, wördt vake mit tien miljoen en hoger an-egeven veur Duutslaand, mer disse antallen kunnen oek veule hoger liggen (kiek hierboven).

In Duutslaand zou et antal sprekers op bienao 5 miljoen liggen in 2016. 15,7% van et Nedersaksische gebied zou et spreken kunnen. In 2007 was dit nog 14,3% en in 1985 35%.

Denemarken

In Denemarken spreekt allinnig nog een fraksie van de Duutse minderheid (zo'n 20.000 meensen) nog Noord-Sleeswieks.

Wereldwied

In totaal kan et antal Nedersaksische sprekers in Europa, die de taal aordig goed spreken, hooguut acht miljoen bedragen; veur de staoten buten Europa, waor et Nedersaksisch (vake in de variëteit Plautdietsch) espreuken wördt, bin meestentieds gien krekte antallen veurhaanden. Et antal Nedersaksische moerstaalsprekers wördt op zo'n één tot vier miljoen eschat.

Expansie en achteruutgang van et Nedersaksisch

Expansie

In feite waren der in de middeleeuwen dree algemene voertalen in et Duuts-Nederlaandse dialektkontinuüm:

1. Hoogduuts (waorveur de Duutse dialekten van de deelstaoten Saksen en Thüringen en de dialekten in et noorden van Bohemen et belangriekst waren),
2. Nederlaands (mit, in et begin, et Braobaants as belangriekste dialekt) en
3. Oudnedersaksisch (mit et dialekt van Lübeck as belangriekste dialekt).

Sinds de Biebelvertaling van Maarten Luther begun et Oudnedersaksisch meer en meer plaotse te maken veur et Hoogduuts. In de 16e eeuw wördden in de oostelike delen van Nederlaand oek wel een tussenvorm van et Nedersaksisch en et Vlaams-Braobaants (Nederdietsch) an-ebust onder de naam Oostersch, mer disse taalvorm kon de stried mit et Nederlaands niet an.

Dat et Nedersaksisch nog tot nao de middeleeuwen een "lingua franca" mit een bepaolde uutbreidingskracht is ebleven, blik uut et feit dat umstreeks 1500 de eertieds Friese dialekten in de Groninger Ommelaanden onder invleud van et Nedersaksische dialekt van de stad Groningen overgungen op et Nedersaksisch. Een Soortgeliek proces herhaolden zich minder as een eeuw laoter in Oostfrieslaand.

Invleujen op aandere talen

Der besteyt ouk een artikel "Nedersaksische invloed op de Scandinavische talen" mid meyr informaty oaver dit underwarp

In de laote middeleeuwen oefenden et Nedersaksisch een grote invleud uut op et Deens, en indirekt oek op et Zweeds en et Noors. Dat hef der in belangrieke maote toe bie-edreugen dat disse talen onderling beter verstaonbaor bin en ok veur sprekers van et Nederlaands en Duuts nog aordig gauw an te leren bin.

Achteruutgang

De Nedersaksische streektaal wördden volgens dr. Geert Driessen van onderzeuksburo ITS van de Radboud Universiteit Nijmegen in 2011 nog mer deur zo'n vuuftien percent van de volwassenen mit kienders espreuken, één percent van de moors gaf an plat te praoten mit heur kienders, twee percent van de vaors gaf an plat te praoten, en van de kienders zelf zeeg één percent dat ze plat praotten mit breurs, zussen of kammeraojen. et Schaamtegeveul veur et "plat praoten" hef dertoe eleid dat ouwers et de jonge meensen niet eleerd hebben. Et nogal breed veurkoemende idee dat meensen die plat praoten boers en dom bin gif de streektaal een slicht anzien.

Talige kenmarken

Klankverschuving

Liekas de Anglo-Friese talen en de Noord-Germaanse talen, is et Nedersaksisch niet beïnvleud deur de Hoogduutse klankverschuving behalven de ouwe klank /ð/ die verscheuven is naor /d/.

In de tabel hieronder zie'j een koppel overeenkomsten en verschillen tussen de verschillende talen.

Oergermaans	Hoogduuts	Nedersaksisch	Nederlaands	Engels	Duuts	Fries
k	ch	maken, mäken, maeken, maoken, moaken	maken	make	machen	meitsje
k	k	keerl, kearl	kerel	churl	Kerl *	tsjirl (arch.)
d	t	dag	dag	day	Tag	dei
t	ss	eten, eaten, etten	eten	eat	essen	ite
t	z (/ts/)	tien, tiene	tien	ten	zehn	tsien
t	tz, z (/ts/)	zitten	zitten	sit	sitzen	sitte
p	f, ff	schip, skip, sjip	schip	ship	Schiff	skip
p	pf	peper, peaper	peper	pepper	Pfeffer	piper
β	b	wief, wieven	wijf, wijven **	wife, wives	Weib, Weiber **	wiif, wiven

Antekening: *et Duutse woord Kerl is een leenwoord van et Nedersaksisch; **De reeks Wief-wijf, enz. bin kognaoten, niet semantisch geliekweerdig. De betekenisse van sommigen van disse woorden bin in verloop van tied veraanderd. Et Engelse "wife" (echtgenote) is bieveurbeeld niet et zelfde as wief (vrouw).

Fonetiek

• Et behoud van de /l/ in -ol(d/t)- klusters waor et Nederlaands een vertweeklanking naor ou hef (old = oud, kold = koud, holt = hout, zie oek plaotsnamen as Holten, Oldenzaal en Steenwiekerwold). In et West-Veluws is, onder invleud van de Nederfrankische dialekten, de /ol/ grotendeels ummewisseld veur /ou/ (koud, hout, enz.), in Nunspeet he'j bieveurbeeld nog wel wol en zol naost hout. In 1850 heurden Nunspeet en Elspeet oek nog bie et gebied waor ze allinnig mer /ol/ hadden.
• De /i/ is niet verbreed naor ij (in et Nedersaksische "kieken" is gien "kijken" ewörden).
• An et einde van een lettergrepe wördt -en vake uutespreuken as een deurdreunende -n ([n̩], bv. huren (uutsprake: huurn)) of -ng ([ŋ̩], bv. kieken (uutspraak: kiekng)), de veurgaonde klanken wörden dan vake uutespreuken as een neusklank, dat wil zegen dat de nasale medeklinker zelf niet echt uutespreuken wördt mer min of meer deel uutmaakt van de veuraofgaonde klanken, zo as dit op grote schaole in de geschiedenisse van et Frans is gebeurd. Dit verschiensel strekt zich oek uut tot gevallen as 'jagen', dat uutespreuken kan wörden as [jaˑɣŋ̩], [jaːgŋ̩], [jaˑŋ̩] en zo bin der nog heel wat variasies meugelik.
• De intervokalische z, g en v kunnen verdwienen of klankveraandering ondergaon mit verlenging van de veurgaonde klinker (verdwiening: wezen → ween/wean, wagen → [ʋaˑŋ̩], Deaventer → ([dɛːm̩tɘr]); klankveraandering: wezen → weden). Hier zie'j dat et verdwienen van medeklinkers invleud hef op de medeklinker die volgt: de -n van 'wagen' wördt deur de -g- een [ŋ̩], de -n- van 'Deaventer' wördt deur de -v- een [m̩].
• Et Nederlaandse 'er' wördt in et Nedersaksisch meestentieds 'ar' (barg = berg, karke = kerk), aandere meugelikhejen bin: 'aar' (baarg, kaark), 'aor/oar' (baorg/boarg, kaorke/koarke - Twents), 'aai' (baaig, kaaike - et Vriezenveens) of 'ear' (bearg, kearke); de Nederlaandse 'ui' is meestentieds een 'uu' of 'oe' in et Nedersaksisch → (rute/roete = ruit, uut/oet = uit, buuk/boek = buik, etc.), hierop bin wel uutzundering zo hef et Urkers meestentieds een 'eu' of 'u' (reut, eut, buk).
• An et einde van een woord of véúr een -t- völt de -r- vake vort, net as in et (Brits-)Engels (sport [spɔt], daor [dɔːɘ]), in et Gronings blif de -r- meestentieds staon.

Grammatika

Naamwoorden

• In een kwak Nedersaksische dialekten wörden in vrouwelike zelfstandige naamwoorden (enkelvoud) de uutgang op -e behouwen, veural die mit een eenlettergrepige stamme (karke [v] vs. barg [m]). In et grootste gedeelte van et West-Veluws en et Drents is dit niet et geval, oek in gedeelten van et Groningse, Twentse en Achterhoekse taalgebied is dit niet et geval.
• Zelfstandige naamwoorden mit een o, oo of oe in de stamme ondergaon een umluud in et verkleinwoord (hoed → huudtien of heudjen, hond → höndtien of hundjen, boek → bukien of beukske, bok → bökkien), dit is veural zo in et Sallaands, Twents, Achterhoeks en et Oost-Veluws, in de aandere dialekten kömp et (haost) niet veur.
• Stoffelike bievoeglike naamwoorden kriegen een umluud (holt → hölten = hout, houten), oek dit is veural zo in et Sallaands, Twents, Achterhoeks en et Oost-Veluws, in de aandere dialekten kömp et (haost) niet veur.

Veurnaamwoorden

• De objektsvorm van et persoonlik veurnaamwoord wördt vake gebruukt in plaotse van 'zich' (hij wast hum = hij wast zich), daornaost he'j oek hij wast zien eigen of hij wast zich/zuk/zok.
• Net as in et Oudsaksisch en et Oudengels wörden in sommige streken 'hij' veur zowel 'hij' as 'zee' (enkelvoud) gebruukt. Dit kan soms tot verwarring leien: wee wast wee in hij wast hum? Wast e zien eigen, wast e een keerl, of wast e een deerne?

Warkwoorden

• De onvoltooid tegenswoordige tied van et regelmaotige warkwoord eindigt in de zudelike Nedersaksische dialekten op -t in alle personen behalve de eerste enkelvoud: ik warke, ie warkt, hee warkt; wiele warkt, ule warkt, zee warkt (ik werk, etc.). In een lange, smalle stroke vanaof et Stellingwarver taalgebied, deur et Sallaandse Steenwiekerlaand, Genemujen, Kampen/Zwolle tot en mit et West-Veluws en et Urkers is dit, in de gevallen die'w eerder eneumd hebben, altied -en, dit geldt oek veur et Gronings en et Noord-Drents. In et Gronings is t: ik waark, doe waarkst, hai waarkt, wie waarken, joe waarken, sai waarken. Disse isoglosse heet de eenheidsmeervoudsliende of Rijn-Iessellinie.
• De infinitief kent altied de uutgang -en (kieken = kijken; uutspraak: kiekng), dat onder invleud van de leste medeklinker van de warkwoordstamme uutspreuken wördt as [m̩] nao een labialee medeklinker (loopm), [ŋ̩] (nao een koronale medeklinker) of [n̩]/ (nao een gutterale medeklinker = jagen)
• De darde persoon enkelvoud o.t.t. van een stark warkwoord krig meestentieds gien -t-uutgang, mer wördt evormp deur de stamklinker te verkorten (kiekn → hij kik = hij kijkt). Dit geldt niet veur alle Nedersaksische varianten in Nederlaand.

Nedersaksische variëteiten

Zie oek et artikel Indailen van t Leegsaksisch en Leegsaksische varianten

Achterhoeks in Dinsper, provincie Gelderlaand: winkel mit de opschrift: An de Göte

██ Westfaols

██ Oostfaols

██ Noord-Nedersaksisch

██ Holsteens

██ Sleeswieks

██ Braandenbörgs

██ Mekelenbörgs-Veurpommers

██ Pommers

██ Nederprusisch

Staand van veur 1945

Een antal van de belangriekste isoglossen van et Nedersaksisch

██ E-apokope

██ Eenheidsmeervoud -en/-t

██ Dat/det

██ t Vortlaoten van de -n an et woordeinde

██ Eenheidsmeervoud -et/-t

██ Voltooid vlejen tied op e-

Taalkundige indeling van et Nedersaksisch

Gebied in Nederlaand waor Nedersaksisch espreuken wördt

Vanwegen de grote verspreiding van et Nedersaksisch (eertieds van Nimmersatt tot Bunschoten an toe) bin der verschillende dialektvariaanten ontstaon, die'j roewweg in twee heufdgroepen in kunnen delen:

1. t West-Nedersaksisch (Nederlaand en Noordwest-Duutslaand)
   1. t Noord-Nedersaksisch (Gronings en Noord-Drents, Oostfries, Noord-Oldenbörgs, Zuud-Oldenbörgs, Onderelfs, Holsteens, Sleeswieks en Noord-Eemslaands)
   2. t Westfaols (Achterhooks, Sallaands, Zuud- en Midden-Drents, Stellingwarfs, Twents, Urkers, Veluws, Westerwolds, Bentumers, Zuudwest-Eemslaands, Oost-Westfaols, Zuud-Westfaols, Munsterlaands, West-Munsterlaands)
   3. t Oostveels
2. t Oost-Nedersaksisch (Noordoost-Duutslaand)
   1. Mekelenbörg-Veurpommers
   2. Braandenbörgs
   3. Plautdietsch

In de Liemers praoten ze een Nederfrankisch dialekt mit een bult Nedersaksische invleujen (et Liemers); in de Gelderse Vallei praoten ze een Hollaands-Nedersaksisch overgangsdialekt dat officieel wel tot et Nedersaksisch erekend wördt.

Dialektindeling van Jo Daan

De dialektindeling van Jo Daan is de meest bekende indeling veur et Nedersaksisch uut Nederlaand, in disse indeling is et Duuts-Nedersaksisch niet mee-eneumen. De indeling die deur de meeste meensen gebruukt wördt, verschilt hier vake wat van. Zo wördt et Westerkwartiers meestentieds tot et Gronings erekend, et Twents-Graafschaps tot et Twents/Achterhoeks en de Gelders-Overiesselse dialekten wörden as amparte dialekten ezien. Et Noord-, Midden- en Zuud-Drents wörden vake ezien as dialekten van et Drents, in de plaotse van dat et Noord-Drents tot et Gronings erekend wördt, en et Midden- en Zuud-Drents as amparte dialekten ezien wörden. Et uutestörven dialekt van Schoklaand (et Schokkers) ha'j bie de indeling van Jo Daan in kunnen delen bie et Gelders-Overiessels.

Nedersaksische spelling

Der besteyt ouk een artikel "Leegsaksische orthogroafie" mid meyr informaty oaver dit underwarp

Der is nog gien officieel an-eneumen spelling veur et Nedersaksisch. Der hebben wel veurstellen ewest, zo as de Vosbergenschriefwiese uut 1955 (veur et Nedersaksisch uut Nederlaand en Duutslaand) en de SONT-spelling uut 2000 (veur et Nederlaands-Nedersaksisch), die allebeie niet an-eneumen bin. De SONT-spelling hef de meeste anhang van de twee, mer plaotselike spellingsrichtlienden bin et gebrukelikst. In 2011 is de Algemene Nedersaksische Schriefwieze ontwikkeld, en is een verfiening, vereenvoudiging en uutbreiding van de SONT-spelling. In 2018 is de Nysassiske Skryvwyse uutebrocht, dat een veerdere uutwarking is van de inkomplete Algemeyne Schryvwys'. Disse twee schriefwiezes bin de veurkeursspelling op de Nedersaksische Wikipedie.

Veurbeeldzinnen

Der besteyt ouk een artikel "Nedersaksische zinnen" mid meyr informaty oaver dit underwarp

De volgende veurbeeldzinnen bin eschreven op baosis van de uutspraak, niet op baosis van de (veurkeurs)schriefwieze.

• De huizen hebben een goot van groene verf. Een vrouw heeft zout water uit de ketel in een bakje of potje gedaan. (Standardnederlaands)
• The houses have gutters painted green. A woman has put salt water from the kettle into a small dish or a small jar. (Engels)

Oostfries

• De hoesn hebm een kheute vann khrone vaarve. Een vraauw hett zolt woateh oete kettil in een bakkje of potke dôn. (Aauwerk)
• De hoesn hebm een kheut vann khruine vaarve. Een vraauw hett zolt woateh oete kettil in een bakkje of potje doun. (Weener)

Achterhooks

• De huze hebt ne gotte van greunen varve. Een vrouwe hef zalt water uut den kettel in nen beksen of pötjen edaone (Breevoort, Gelderlaand)
• De huze hebt ne götte van greune varve. Ne vrouwe hef zolt water oet un kettul in un beksken of pötjen edaone (Noord-Oost Achterhook)

Grunnegs

• D'oezen hebm geut van gruine vaarf. Een vraauwèt zolleg wotter oet keddel ien bakje of potke doan. (Roschoul)
• D'uzen hebm een geude van gruine vaarve. Een vraauwèt het zolt wotter uut de kedel inn bakkie obm potje doan. (Knoal)
• De huzen hebm een geut van grune vaarf. Een vraauwèt zolt woater ute keddel ienn bakje of een potke doan. (De Lieke)
• D'hoezen hefdn geute van gruine vaarf. Een vraauwèf zooult wotter oede keddel inn bakjen of potken daon. (Zèlng)

Stellingwarfs

• De huuzn hebn een geut(e) van grune varve. Een vrouw het zo(o)lt waeter uut de ketel in een bakkien of pottien daon. (Stellingwarf, Frieslaand)
• De uuzn ebn een geute van grune vaarve. Een vrouwe ef zolt waeter uut de ketel in een bakkien of pottien edaon. (Zuudvene, Oaveriessel)
• De uuzn ebn een geute van greune vaarve. Een vrouwe ef zolt waeter uut de ketel in een bakkie of pottie edaon. (Geetern, Oaveriessel)

Dialekken van De Kuunder, Blankenham en Blokziel

• De uuzn ebn een geute van greune verve. Een vrow et zout water uut de ketel in een bakjen of potjen edaon. (De Kuunder)
• De uuzn ebn een geut van greune varf. Een vrouw et zout waoter uut de ketel in een bakjen of potjen edaon. (Blokziel)

Drèents

Zuudoost-Drèents

De huuzn hebm een geute van grune varve. Een vrouw hef zolt water uut de ketel in een bakkie of pottie doan. (Weiteveen)

Zuudwest-Zuud-Drèents

De huuzn hebt een geute van grune varve. Een vrouwe hef zolt water uut de ketel in een bakkien of pottien edoan(e). (Ni'jlusen)

Sallaands

• De uuzn ebn een geute van grune värve. Een vrouwe ef zolt water uut de ketel in een bäkkien of pöttien edaon. (Kampen)
• De huuzn hebt een götte van grune värve. Een vrouwe hef zolt water uut de kettel in een bäkkie of pöttie edaon. (Dalsen)
• De huuzn hebt een göte van grune värve. Een vrouwe hef zòolt wäter uut de kètel in een bäkkie(n) of pöttie(n) edaon. (Wieje)
• De huuze hebt ne götte van grune värve. Ne vrouwe hef zolt water uut een kettel in een bäkkie of pöttie edaon. (Heldern)
• De uuzn ebn een götte van grune värve. Een vrouwe hef zolt wäter uut de kètel in een bäkkien of pöttien edaon. (Zwolle)

Vechtdals

• De huze hebt 'n götte van grune varve. Ne vrouwe hef zolt water uut de kettel in 'n bakkie of pöttie edoan. (Hardenbarg (gemiente))
• De hoeze? hebt ne götte van greune varwe. Ne vrouw hef zout water oet de kettel in een bäkkien of pöttien gedaon. (Emmelkaamp, Graofschop Benthem, Duutslaand)
• De huzen hebt een geute mit gruuine varve. Een Vrouw hef zolt water uut de ketel in een bakkien of pottien edoane. (Luttn)

Twents

West- en Zuud-Twents

• De huze hebt ne gote van gruune varve. Ne vrouw hef zolt water uut een kettel in een bekske/bekken/bakkie of pötke/pötje/pöttie edoan. (Wierdn)
• De huuze hebt ne gotte van greune voarve. Ne vrouwe hef zoolt water oet een kettel in een bäkkn of pötjen edoan(e). (Riesn)
• De huuze hebt ne gotte van gruune vaarve. Ne vrouwe hef zoolt water oet een kettel in een bäksken of een pötjen edoane. (Eanter)
• De huze hebt ne götte van greune varf. Ne vrouw hef zòolt water oet een kettel in een bekske of pötje edoane. (Hoksebarge)

Noord- en Oost-Twents

• De huze hebt ne göt van greune vaarf. Ne vrouw hef zolt water oet een kettel in een bekke of pötke doan. (Tubbargn)
• De huus hebt ne göt van greune vaarf. Ne vrouw hef zolt water oet een kettel in een bekke/bekske of putke doan. (Rossum (Oaveriessel))
• De huus hebt ne göt van greune vèerf. Ne vrouw hef zòolt water oet een kettel in een bekske of putke doan. (De Lutte)

Vjens

De huse hebt ne go-e-te van gruine vaaive. Ne vraauwe hef zalt waeter uut een kjättel in een bakkie of pöttie edwoan. (t Vjenne)

Veluws

West-Veluws

• De huuzn hemm een geute van greune varve. Een vrouw hef zout wao-e-ter uut een ketel in een bakjen of potjen edaon. (Nunspeet)
• De huzen hen een geut/goot van greune va(a)rf. Een vrouw het zout waoter uut een ketel in een bakje(n) of potje(n) edaon. (Harderwiek/Armelo/Putten/Niekark)
• De huzen hen een geut van greune varf. Een vrouw het zout waoter uut een ketel in een baksje of potsje edaon. (Barreveld)
• De huzen hen een geut van greune vaarf. Een vrouw het zout waoter uut een ketel in een bakje of potsje edaon. (Bunsjoten)
• De huze hen een geut van greune vaarf. Een vrouw het zout waoter uut een ketel in een bakje of potsje edaon. (Otterlo)
• De huze hen een geut van grune varf. Een vrouw het zout waoter uut een ketel in een bakjen of potsjen edaon. (Hoenderloo)
• De huze hebbe/hen een geut van greune vaarf. Een vrouw het zout waoter uut een ketel in een bakje of potsje edaon. (Sjaarpezeel)
• De huuze hebbe en geut van gruune varfe. Een vrouwe het zout waotre uut 'n ketel in 'n bakjen of potjien edaon. (Ugchelen)

Taalkodes uut de ISO 639-3-reeks

Elk Nedersaksisch heufddialekt uut Nederlaand (behalven et Urkers) hef zien eigen officiële taalkode. Hieronder ku'j disse taalkodes vienen:

• Achterhooks - act
• Dreants - drt
• Grunnegs - gos
• Sallaands - sdz
• Stellingwarfs - stl
• Tweants - twd
• Urkers - nds-us
• Veluws - vel

Zie oek

• Nederlaands Leegsaksisch
• Nedersaksische taalwiezers
• Liest van zinnen ien de Leegsaksische dialekten
• Platduuts
• Wikipedia:Nedersaksies beluusteren

Uutgaonde verwiezingen

Woordeboeken:

• Plattmakers woordeboek
• Drents woordeboek
• Gronings woordeboek
• Stellingwarfs woordeboek

Informasie:

• Plautdietsche podcasts, audio en video's
• Platduutse/Nedersaksische podcasts, audio en video's (Oolland)
• Plautdietsch-Engels woordeboek
• Lieste mit verwiezingen, an-ebeujen deur Lowlands List
• Streektaal.net, informasie in en over verschillende soorten Nedersaksisch
• Nu is de Welt platt!, internasionale bronnen in en over et Nedersaksisch
• Niederdeutsch/Plattdeutsch in Westfalen, deur Olaf Bordasch
• Mönsterlänner Plat, deur Klaus-Werner Kahl
• Plattdeutsch heute
• Bouwstenen van et Nedersaksisch, een inleiende grammatika in et Engels en et Duuts

Organisasies:

• IJsselacademie (Overiessel, de Veluwe en Urk, Nederlaand)
• Staring Instituut (Achterhoek, Nederlaand)
• Oostfreeske Taal (Oostfrieslaand, Duutslaand)
• Huus van de Taol (Drenthe, Nederlaand)
• Stichting Stellingwarver Schrieversronte (Frieslaand, Nederlaand)
• SONT (algemeen, Nederlaand)
• Institut für niederdeutsche Sprache e.V. (algemeen, Duutslaand)
• Diesel - dat oostfreeske Bladdje (Oostfrieslaand, Duutslaand)
• TwentseWelle

As der een organisasie niet bie steet, ma'j et der gerust bie zetten.

Schrievers:

• Gertrud Everding (Noord-Nedersaksisch - Hambörg, Duutslaand)
• Marlou Lessing (Noord-Nedersaksisch - Hambörg, Duutslaand)
• Clara Kramer-Freudenthal (Noord-Nedersaksisch - Norderstedt, Duutslaand)
• Johan Veenstra (Stellingwarfs - Frieslaand, Nederlaand)

Muzikaanten:

• Skik (Drents - Drenthe, Nederlaand)
• Jan Cornelius (Oostfries - Oostfrieslaand, Duutslaand)
• Törf (Gronings - Groningen, Nederlaand)
• Eltje Doddema (Veenkoloniaals - Groningen, Nederlaand)
• Boh foi toch (Achterhoeks - Gelderlaand, Nederlaand)
• Helmut Debus (Duuts-Nedersaksisch - Nedersaksen, Duutslaand)

Overig:

• http://www.plattmaster.de/
• http://www.platt-online.de/
• http://www.zfn-ratzeburg.de/
• https://web.archive.org/web/20041204095308/http://www.radiobremen.de/nachrichten/platt/
• https://web.archive.org/web/20141003193458/http://www.deutsch-plattdeutsch.de/

Streektaolen in Nederlaand en Vlaanderen

Nedersaksies en Friso-Saksies     Achterhooks · Draents · Gelders-Oaveriessels · Grönnigs · Sallaands · Stellingwarfs · Tweants · Tweants-Groafschops · Urkers · Veluws · Skokkers† Westlaauwers Frais Hindeloopers · Kleifries · Noordhoeks · Oosterskellings · Schiermonnikoogs · Westerskellings · Wooldfries · Zuudwesthoeks Nederfrankies en Friso-Frankies Amelaands · Bildts · Braobaants · Hollaands (Utrechts-Alblasserweerds · Zuud-Hollaands) · Kleverlaands · Limbörgs · Oost-Vlaams · Stadsfries · Westfrais · West-Vlaams · Zais · Zuud-Gelders