Aqbeż għall-kontentut

Kreta

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Kreta
 Greċja
Amministrazzjoni
Stat sovranGreċja
Decentralized administration of GreeceAmministrazzjoni Deċentralizzata ta' Kreta
Administrative region of GreeceReġjun ta' Kreta
Ismijiet oriġinali Κρήτη
Ġeografija
Koordinati 35°18′35″N 24°53′36″E / 35.3097°N 24.8933°E / 35.3097; 24.8933Koordinati: 35°18′35″N 24°53′36″E / 35.3097°N 24.8933°E / 35.3097; 24.8933
Kreta is located in Greece
Kreta
Kreta
Kreta (Greece)
Superfiċjenti 8,335.88 kilometru kwadru
Għoli 2,456 m
Demografija
Popolazzjoni 623,065 abitanti (2011)
Informazzjoni oħra
Kodiċi tat-telefon 2821
Żona tal-Ħin UTC+2u UTC+3
crete.gov.gr

Kreta (/kreta/; bil-Grieg: Κρήτη, Modern: Kríti [ˈkriti], Antik: Krḗtē [krɛ̌ːtεː]) hija l-ikbar u l-iżjed popolata fost il-gżejjer Griegi, it-88 l-ikbar gżira fid-dinja u l-ħames l-ikbar gżira fil-Baħar Mediterran, wara Sqallija, Sardenja, Ċipru u Korsika. Kreta tinsab madwar 160 kilometru (99 mil) fin-Nofsinhar tal-art kontinentali Griega, u madwar 100 kilometru (62 mil) fil-Lbiċ tal-Anatolja. Kreta għandha erja ta' 8,450 km2 (3,260 mil kwadru) u kosta twila 1,046 kilometru (650 mil). Tikkonfina l-fruntiera tan-Nofsinhar tal-Baħar Eġew, bil-Baħar ta' Kreta (jew il-Baħar tat-Tramuntana ta' Kreta) lejn it-Tramuntana u l-Baħar Libjan (jew il-Baħar tan-Nofsinhar ta' Kreta) lejn in-Nofsinhar. Kreta tkopri 260 kilometru mill-Punent għal-Lvant iżda hija dejqa mit-Tramuntana għan-Nofsinhar, b'wisa' mifruxa fuq tliet lonġitudnijiet iżda fuq nofs latitudni biss.

Kreta u għadd ta' gżejjer u gżejriet ta' madwarha jikkostitwixxu r-Reġjun ta' Kreta (bil-Grieg: Περιφέρεια Κρήτης), li huwa l-iżjed fin-Nofsinhar fost it-13-il unità amministrattiva tal-ogħla livell tal-Greċja, u l-ħames l-iżjed popolat fost ir-reġjuni Griegi. Il-belt kapitali u l-ikbar belt tagħha hi Heraklion, max-xatt tat-Tramuntana tal-gżira. Sal-2021, ir-reġjun kellu popolazzjoni ta' 624,408 ruħ. Il-Gżejjer Dodekaniżi jinsabu lejn il-Grigal ta' Kreta, filwaqt li l-Gżejjer Ċikladi jinsabu lejn it-Tramuntana, isseparati mill-Baħar ta' Kreta. Il-Gżejjer Peloponniżi jinsabu lejn il-Grigal tar-reġjun.

Kreta kienet iċ-ċentru tal-ewwel ċivilizzazzjoni avvanzata, il-Minoani, mill-2700 sal-1420 Q.K. Iċ-ċivilizzazzjoni Minoana ġiet megħluba miċ-ċivilizzazzjoni ta' Mycenae mill-art kontinentali Griega. Kreta iktar 'il quddiem ġiet immexxija minn Ruma, u mbagħad mill-Imperu Biżantin, mill-Għarab tal-Andalusija, mir-Repubblika Venezjana, u mill-Imperu Ottoman. Fl-1898, Kreta, wara li ċ-ċittadini tagħha riedu jingħaqdu mal-istat Grieg, kisbet l-indipendenza mill-Ottomani, u formalment saret l-Istat ta' Kreta. Kreta saret parti mill-Greċja f'Diċembru 1913.

Il-gżira fil-biċċa l-kbira tagħha hija muntanjuża, u n-natura tagħha hija definita minn katina muntanjuża għolja mill-Punent għal-Lvant. Din tinkludi l-ogħla punt ta' Kreta, il-Muntanja Ida, u l-katina muntanjuża tal-Muntanji Bojod (Lefka Ori) bi 30 quċċata 'l fuq minn 2,000 metru (6,600 pied) bħala altitudni u l-Fondoq ta' Samarià, Riżerva ta' Bijosfera Dinjija. Kreta tifforma parti sinifikanti mill-ekonomija u mill-wirt kulturali tal-Greċja, filwaqt li għandha t-traċċi kulturali tagħha stess ukoll (bħall-poeżija u l-mużika tagħha stess). L-ajruport ta' Nikos Kazantzakis f'Heraklion u l-ajruport ta' Daskalogiannis f'Chania jaqdu lill-vjaġġaturi internazzjonali. Il-palazz tal-Minoani fi Knossos jinsab ukoll f'Heraklion.

L-iżjed referenzi bikrin għall-gżira ta' Kreta ġejjin minn testi mill-belt Sirjana ta' Mari u jmorru lura għas-seklu 18 Q.K., fejn issir referenza għall-gżira bħala Kaptara. Dan jiġi ripetut iktar 'il quddiem fir-reġistri Neo-Assirjani u fil-Bibbja (Caphtor). Bl-Eġizzjan tal-Qedem kienet magħrufa bħala Keftiu jew kftı͗w, li jissuġġerixxi isem Minoan simili għall-gżira.

L-isem attwali ta' Kreta jidher għall-ewwel darba fit-testi Griegi ta' Mycenae tas-seklu 15 Q.K., miktub bil-Lineari B, bil-kelmiet ke-re-te (*Krētes; bil-Grieg: Κρῆτες [krɛː.tes], il-plural ta' Κρής [krɛːs]) u ke-re-si-jo (*Krēsijos; bil-Grieg: Κρήσιος [krέːsios], "minn Kreta"). Bil-Grieg Antik, l-isem Kreta (Κρήτη) jidher għall-ewwel darba fl-Odissea ta' Omeru. L-etimoloġija tiegħu mhix magħrufa. Proposta partikolari ssostni li oriġina mill-kelma ipotetika Luwijana *kursatta (kursawar tfisser 'gżira', kursattar tfisser 'taqta', tiżloq'). Proposta oħra tissuġġerixxi li oriġina mill-kelma bil-Grieg Antik "κραταιή" (krataie̅), li tfisser qawwi jew b'saħħtu, għaliex Kreta kienet l-iżjed talassokrazija b'saħħitha fi żmien il-qedem.

Bil-Latin, isem il-gżira sar Creta. L-isem Għarbi oriġinali ta' Kreta kien Iqrīṭiš (bl-Għarbi: اقريطش < (τῆς) Κρήτης), iżda wara l-istabbiliment tal-Emirat ta' Kreta u l-istabbiliment tal-belt kapitali l-ġdida tiegħu f'ربض الخندق Rabḍ al-Ḫandaq (Heraklion moderna; bil-Grieg: Ηράκλειο, Irákleio), kemm il-belt kif ukoll il-gżira saru magħrufa bħala Χάνδαξ (Chandax) jew Χάνδακας (Chandakas), li minnu tnissel l-isem Latin, Taljan u Venezjan Candia, li mbagħad minnu oriġina l-isem Franċiż Candie u Ingliż Candy jew Candia. Taħt it-tmexxija Ottomana, bit-Tork Ottoman, Kreta kienet imsejħa Girit (كريد). Fil-Bibbja bl-Ebrajk, Kreta tissejjaħ (כְּרֵתִים) "kretim".

Kreta hija l-ikbar gżira fil-Greċjau l-ħames l-ikbar gżira fil-Baħar Mediterran. Tinsab fin-Nofsinhar tal-Baħar Eġew u tissepara l-Eġew mill-Baħar Libjan.

Morfoloġija tal-gżira

[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Pjanura ta' Messara.

Il-gżira għandha għamla tawwalija: twila 260 kilometru (160 mil) mil-Lvant għall-Punent, wiesgħa 60 kilometru (37 mil) fl-usa' punt tagħha, u tidjieq saħansitra sa 12-il kilometru (7.5 mili) qrib Ierapetra. Kreta tkopri erja ta' 8,336 km2 (3,219-il mil kwadru), b'kosta ta' 1,046 kilometru (650 mil); lejn it-Tramuntana, tidħol fil-Baħar ta' Kreta (bil-Grieg: Κρητικό Πέλαγος); lejn in-Nofsinhar, tidħol fil-Baħar Libjan (bil-Grieg: Λιβυκό Πέλαγος); fil-Punent, tmiss mal-Baħar Mirtoan, u lejn il-Lvant mal-Baħar tal-Karpazji. Tinsab madwar 160 kilometru (99 mil) fin-Nofsinhar tal-art kontinentali Griega.

Il-bajja bil-palm ta' Vai.

Hemm għadd ta' peniżoli u golfijiet fuq in-naħa tat-Tramuntana ta' Kreta, mill-Punent għal-Lvant dawn jinkludu: il-Peniżola ta' Gramvousa, il-Golf ta' Kissamos, il-Peniżola ta' Rodopos, il-Golf ta' Chania, il-Peniżola ta' Akrotiri, il-Bajja ta' Souda, il-Kap ta' Apokoronas, il-Golf ta' Almiros, il-Golf ta' Heraklion, il-Kap ta' Aforesmenos, il-Golf ta' Mirabello, il-Golf ta' Sitia u l-Peniżola ta' Sideros. Fuq in-naħa tan-Nofsinhar ta' Kreta hemm il-Golf ta' Messaras u l-Kap ta' Lithinon.

Muntanji u widien

[immodifika | immodifika s-sors]
Lefka Ori.
Veduta ta' Psiloritis.

Kreta hija muntanju'a, u n-natura tagħha hija definita minn katina muntanjuża għolja mill-Punent għal-Lvant, iffurmata minn sitt gruppi differenti ta' muntanji:

  • il-Muntanji Bojod jew Lefka Ori; 2,453 metru (8,048 pied);
  • il-Katina Muntanjuża ta' Idi (Psiloritis); 2,456 metru (8,058 pied);
  • il-Muntanji ta' Asterousia; 1,231 metru (4,039 pied);
  • Kedros; 1,777 metru (5,830 pied);
  • il-Muntanji ta' Dikti; 2,148 metru (7,047 pied);
  • Thrypti; 1,489 metru (4,885 pied).

Dawn il-muntanji jżewqu lil Kreta bil-widien, bħall-Wied ta' Amari, bil-promontorji għammiela, bħall-Promontorju ta' Lasithi, ta' Omalos u ta' Nidha; bl-għerien, bħal dawk ta' Gourgouthakas, Diktaion u Idaion (il-post tat-twelid tal-alla mitoloġiku Grieg antik Żews); u għadd ta' fniedaq.

Il-muntanji minn dejjem jispikkaw bħala karatteristika ewlenija distintiva tal-gżira, speċjalment minn żmien il-kitbiet tal-vjaġġaturi Romantiċi. Ċittadini kontemporanji ta' Kreta jagħmlu distinzjoni bejn iċ-ċittadini li jgħixu fil-baxx u dawk li jgħixu fl-għoli; dawk tal-ewwel isostnu li jirresjedu f'postijiet b'ambjent klimatiku u morali ogħla/aħjar. Skont il-legat tal-awturi Romantiċi, il-muntanji jitqiesu bħala li ddeterminaw ir-"reżistenza" tar-residenti kontra l-invażuri tal-imgħoddi, sikwit b'rabta mal-idea li ċ-ċittadini li kienu jgħixu fl-għoli kienu iktar "safja" f'termini ta' inqas żwiġijiet mal-okkupanti tal-gżira. Għar-residenti taż-żoni muntanjużi, bħal Sfakia fil-Punent ta' Kreta, il-muntanji aridi u mimlijin blat huma enfasizzati bħala element ta' kburija u spiss jitqabblu mal-muntanji allegatament b'ħamrija ratba ta' partijiet oħra tal-Greċja jew tad-dinja.

Fniedaq, xmajjar u lagi

[immodifika | immodifika s-sors]

Il-gżira għandha għadd ta' fniedaq, bħall-Fondoq ta' Samariá, il-Fondoq ta' Imbros, il-Fondoq ta' Kourtaliotiko, il-Fondoq ta' Ha, il-Fondoq ta' Platania, il-Fondoq tal-Mejtin (f'Kato Zakros, Sitia) u l-Fondoq ta' Richtis u l-Kaskata ta' Richtis f'Exo Mouliana, Sitia.

Ix-xmajjar ta' Kreta jinkludu x-xmajjar Geropotamos, Koiliaris, Anapodiaris, Almiros, Giofyros, Keritis u Megas Potamos. Fi Kreta hemm żewġ lagi biss tal-ilma ħelu: il-Lag ta' Kournas u l-Lag ta' Agia, u t-tnejn li huma jinsabu fl-unità reġjonali ta' Chania. Il-Lag ta' Voulismeni mal-kosta, f'Aghios Nikolaos, fl-imgħoddi kien lag tal-ilma ħelu iżda issa ngħaqad mal-baħar, f'Lasithi. Fi Kreta jeżistu wkoll tliet lagi artifiċjali li nħolqu bid-digi: il-lag tad-Diga ta' Aposelemis, il-lag tad-Diga ta' Potamos, u l-lag tad-Diga ta' Mpramiana.

Gżejjer tal-madwar

[immodifika | immodifika s-sors]

Għadd kbir ta' gżejjer, gżejriet u blat jinsab tul il-kosta ta' Kreta. Bosta jżuruhom it-turisti, filwaqt li wħud iżuruhom biss l-arkeologi u l-bijologi. Uħud huma protetti ambjentalment. Kampjun żgħir tal-gżejjer jinkludi:

  • Gramvousa (Kissamos, Chania), il-gżira tal-pirati faċċata tal-laguna ta' Balo;
  • Elafonisi (Chania), fejn seħħ nawfraġju u massakru Ottoman;
  • Chrysi (Ierapetra, Lasithi), li tospita l-ikbar foresta naturali tal-ġniebru Juniperus macrocarpa fl-Ewropa;
  • Paximadia (Agia Galini, Rethymno), fejn twieldu d-divinità maskili Apollo u d-divinità femminili Artemide;
  • il-forti Venezjan u l-kolonja tal-lebbrużi f'Spinalonga, faċċata tal-bajja u l-ilmijiet baxxi ta' Elounda (Agios Nikolaos, Lasithi);
  • Dionysades, li huma l-gżejjer f'reġjun protett ambjentalment flimkien mal-foresta tal-Bajja tal-Palm fil-muniċipalità ta' Sitia, Lasithi.

Lil hinn mill-kosta tan-Nofsinhar, il-gżira ta' Gavdos tinsab 26 mil nawtiku (48 kilometru) fin-Nofsinhar ta' Hora Sfakion u hija l-iżjed punt fin-Nofsinhar tal-Ewropa.

Chania.

Kreta tinsab qalb żewġ żoni klimatiċi, il-Mediterran u l-klima semiarida, għalkemm fil-biċċa l-kbira għandha klima Mediterranja. B'hekk, il-klima ta' Kreta hija primarjament klima Mediterranja bi sjuf sħan (klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen: Csa) filwaqt li xi żoni fin-Nofsinhar u fil-Lvant għandhom klima sħuna u semiarida (klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen: BSh). L-elevazzjonijiet iktar għoljin jaqgħu fil-kategorija klimatika Mediterranja bi sjuf kemxejn sħan (klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen:Csb), filwaqt li l-qċaċet muntanjużi (>2,000 metru) għandhom klima Mediterranja bi sjuf kesħin (klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen:Csc) jew klima kontinentali (klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen: Dfb jew Dfc). L-atmosfera tista' tkun pjuttost umduża, skont il-prossimità tal-baħar, filwaqt li x-xtiewi jkunu pjuttost miti. Il-borra hija komuni fil-muntanji bejn Novembru u Mejju, iżda qajla tinżel fiż-żoni iktar baxxi.

Il-kosta tan-Nofsinhar, inkluż il-Pjanura ta' Mesara u l-Muntanji ta' Asterousia, għandha żona klimatika tat-Tramuntana tal-Afrika, u b'hekk tgawdi iktar jiem xemxin u temperaturi għoljin is-sena kollha. Hemmhekk, is-siġar tal-palm bit-tamal jagħtu l-frott, u l-ħuttaf jibqgħu hemm is-sena kollha u ma jpassux lejn l-Afrika. Ir-reġjun għammiel madwar Ierapetra, fil-Lbiċ tal-gżira, għandu produzzjoni agrikola s-sena kollha, bi ħxejjex u bi frott tas-sajf prodotti fis-serer matul ix-xitwa. Fil-Punent ta' Kreta (il-provinċja ta' Chania) tinżel ferm iktar xita u l-ħamrija ta' hemmhekk tesperjenza iktar erożjoni meta mqabbla mal-Lvant ta' Kreta.

It-temperaturi annwali medji jlaħħqu l-21.0°C fin-Nofsinhar ta' Kreta. Kreta għandha r-rekord għall-ogħla temperaturi li qatt ġew irreġistrati fl-Ewropa f'Ottubru, f'Novembru, f'Jannar u fi Frar mill-impjanti tal-Organizzazzjoni Meteoroloġika Dinjija. Skont is-Servizz Meteoroloġiku Nazzjonali Elleniku, in-Nofsinhar ta' Kreta tesperjenza l-iktar xemx fil-Greċja b'iktar minn 3,257 siegħa ta' xemx fis-sena.

Data klimatika għal Heraklion 1955-2010 (HNMS)
Xahar Jan Fra Mar Apr Mej Ġun Lul Aww Set Ott Nov Diċ Sena
Temp. għolja rekord f'°C (°F) 29.9

(85.8)

28.8

(83.8)

34.0

(93.2)

37.5

(99.5)

38.0

(100.4)

41.3

(106.3)

43.6

(110.5)

44.5

(112.1)

39.5

(103.1)

37.0

(98.6)

32.8

(91.0)

28.5

(83.3)

44.5

(112.1)

Temp. għolja medja f'°C (°F) 15.3

(59.5)

15.5

(59.9)

17.0

(62.6)

20.1

(68.2)

23.6

(74.5)

27.3

(81.1)

28.9

(84.0)

28.8

(83.8)

26.6

(79.9)

23.6

(74.5)

20.2

(68.4)

17.1

(62.8)

22.0

(71.6)

Temp. medja ta' kuljum f'°C (°F) 12.1

(53.8)

12.2

(54.0)

13.6

(56.5)

16.6

(61.9)

20.4

(68.7)

24.5

(76.1)

26.4

(79.5)

26.3

(79.3)

23.7

(74.7)

20.3

(68.5)

16.8

(62.2)

13.8

(56.8)

18.9

(66.0)

Temp. baxxa medja f'°C (°F) 9.1

(48.4)

8.9

(48.0)

9.8

(49.6)

12.0

(53.6)

15.1

(59.2)

19.2

(66.6)

21.9

(71.4)

22.0

(71.6)

19.5

(67.1)

16.7

(62.1)

13.5

(56.3)

10.9

(51.6)

14.9

(58.8)

Temp. baxxa rekord f'°C (°F) 0.0

(32.0)

−0.8

(30.6)

0.3

(32.5)

4.2

(39.6)

6.0

(42.8)

12.2

(54.0)

14.5

(58.1)

16.6

(61.9)

12.0

(53.6)

8.7

(47.7)

4.2

(39.6)

2.4

(36.3)

−0.8

(30.6)

Preċipitazzjoni medja f'mm (pulzieri) 91.0

(3.58)

69.0

(2.72)

53.4

(2.10)

28.2

(1.11)

13.4

(0.53)

2.9

(0.11)

0.8

(0.03)

0.9

(0.04)

16.7

(0.66)

59.4

(2.34)

59.6

(2.35)

85.6

(3.37)

480.9

(18.94)

Medja ta' jiem bil-preċipitazzjoni 16.0 13.6 11.4 7.6 4.6 1.3 0.3 0.5 2.8 7.5 10.6 15.2 91.4
Umdità relattiva medja (%) 68.4 66.4 65.9 62.3 61.2 57.0 57.1 59.1 61.9 65.7 67.9 68.3 63.4
Medja ta' sigħat ta' xemx fix-xahar 119.9 132.3 181.5 234.8 298.5 356.2 368.3 343.5 275.8 206.9 145.5 115.4 2,778.6
Sors 1: HNMS[1]
Sors 2: meteo-climat (estremi)[2]
Data klimatika għal Lentas
Xahar Jan Fra Mar Apr Mej Ġun Lul Aww Set Ott Nov Diċ Sena
Temp. għolja rekord f'°C (°F) 21.9

(71.4)

25.2

(77.4)

24.2

(75.6)

29.7

(85.5)

36.7

(98.1)

39.6

(103.3)

43.3

(109.9)

42.7

(108.9)

36.7

(98.1)

33.2

(91.8)

27.2

(81.0)

23.3

(73.9)

43.3

(109.9)

Temp. għolja medja f'°C (°F) 16.3

(61.3)

16.7

(62.1)

17.9

(64.2)

21.3

(70.3)

24.8

(76.6)

29.0

(84.2)

33.0

(91.4)

32.8

(91.0)

29.7

(85.5)

25.7

(78.3)

22.0

(71.6)

18.2

(64.8)

24.0

(75.1)

Temp. medja ta' kuljum f'°C (°F) 13.8

(56.8)

14.1

(57.4)

15.2

(59.4)

18.2

(64.8)

21.6

(70.9)

25.6

(78.1)

29.4

(84.9)

29.4

(84.9)

26.6

(79.9)

22.9

(73.2)

19.4

(66.9)

15.8

(60.4)

21.0

(69.8)

Temp. baxxa medja f'°C (°F) 11.3

(52.3)

11.6

(52.9)

12.4

(54.3)

15.1

(59.2)

18.3

(64.9)

22.2

(72.0)

25.8

(78.4)

26.1

(79.0)

23.5

(74.3)

20.0

(68.0)

16.9

(62.4)

13.3

(55.9)

18.0

(64.5)

Temp. baxxa rekord f'°C (°F) 2.3

(36.1)

2.3

(36.1)

3.9

(39.0)

7.8

(46.0)

12.8

(55.0)

16.3

(61.3)

20.8

(69.4)

22.3

(72.1)

15.2

(59.4)

14.3

(57.7)

10.2

(50.4)

5.3

(41.5)

2.3

(36.1)

Preċipitazzjoni medja f'mm (pulzieri) 82.2

(3.24)

61.7

(2.43)

41.1

(1.62)

13.6

(0.54)

8.8

(0.35)

5.4

(0.21)

0.1

(0.00)

1.1

(0.04)

10.3

(0.41)

30.2

(1.19)

45.1

(1.78)

61.0

(2.40)

360.6

(14.21)

Sors: Bullettini ta' kull xahar tal-Osservatorju Nazzjonali ta' Ateni (Diċembru 2011-Jannar 2024)[3] u tal-Organizzazzjoni Meteoroloġika Dinjija.[4]

Ġeografija umana

[immodifika | immodifika s-sors]

Kreta hija l-iżjed gżira popolata fil-Greċja, b'popolazzjoni ta' iktar minn 600,000 ruħ. Bejn wieħed u ieħor 42 % jgħixu fil-bliet u fl-irħula prinċipali ta' Kreta, filwaqt li 45 % jgħixu fiż-żoni rurali.

Amministrazzjoni

[immodifika | immodifika s-sors]

Kreta flimkien mal-gżejjer tal-madwar tagħha tifforma r-Reġjun ta' Kreta (bil-Grieg: Περιφέρεια Κρήτης, Periféria Krítis, [periˈferia ˈkritis]), wieħed mit-13-il reġjun tal-Greċja li ġew stabbiliti bir-riforma amministrattiva tal-1987. Fil-qafas tal-pjan ta' Kallikratis tal-2010, is-setgħat u l-awtorità tar-reġjuni ġew ridefiniti u estiżi. Ir-reġjun huwa bbażat f'Heraklion u huwa maqsum f'erba' unitajiet reġjonali (prefetturi ta' qabel il-pjan ta' Kallikratis). Mill-Punent għal-Lvant dawn huma: Chania, Rethymno, Heraklion u Lasithi. Dawn huma maqsuma mill-ġdid f'24 muniċipalità.

Mill-1 ta' Jannar 2011, il-gvernatur reġjonali huwa Stavros Arnaoutakis tal-Moviment Soċjalista Pan-Elleniku. Ġie elett għall-ewwel darba fl-2010, u reġa' ġie elett fl-2014, fl-2019 u fl-2023.

Heraklion hija l-ikbar belt u l-belt kapitali ta' Kreta, b'iktar minn kwart tal-popolazzjoni tal-gżira. Chania kienet il-belt kapitali sal-1971. Il-bliet prinċipali huma:

  • Heraklion (Iraklion jew Candia) (144,422 abitant);
  • Chania (Haniá) (88,525 abitant);
  • Rethymno (34,300 abitant);
  • Ierapetra (23,707 abitanti);
  • Agios Nikolaos (20,679 abitant);
  • Sitia (14,338 abitant).

Skont id-data uffiċjali taċ-ċensiment mill-Awtorità Ellenika tal-Istatistika, il-popolazzjoni tar-reġjun żdiedet b'1,343 ruħ bejn l-2011 u l-2021, b'żieda ta' 0.22 %. Il-gżira tospita 308,608 raġel u 315,800 mara, jiġifieri 49.4 % u 50.6 % tal-popolazzjoni, rispettivament.

Popolazzjoni ta' Kreta skont l-ELSTAT
Kreta 1981 1991 2001 2011 2021
Popolazzjoni 502,165 540,054 601,131 623,065 624,408
Bidla --- --- --- +7.27 % +10.7 % +3.58 % +0.22 %

Il-gżira hija maqsuma f'erba' unitajiet reġjonali: Heraklion, Rethymno, Chania u Lasithi.

Unitajiet reġjonali ta' Kreta skont il-popolazzjoni skont l-ELSTAT
Unità Reġjonali Popolazzjoni (2021) Bidla bejn l-2011 u l-2021 (%)
Heraklion 305,017 -0.2 %
Lasithi 77,819 +3.2 %
Rethymno 84,866 -0.9 %
Chania 156,706 +0.1 %

L-ekonomija ta' Kreta hija bbażata l-iktar fuq is-servizzi u t-turiżmu. Madankollu, l-agrikoltura taqdi rwol importanti wkoll u Kreta hija waħda mill-ftit gżejjer Griegi awtosuffiċjenti anke mingħajr l-industrija tat-turiżmu. L-ekonomija bdiet tinbidel b'mod ċar matul is-snin 70 tas-seklu 20 malli t-turiżmu beda jikseb l-importanza. Għalkemm l-enfasi tibqa' fuq l-agrikoltura u t-trobbija tal-annimali, minħabba l-klima u l-art tal-gżira, kien hemm tnaqqis kbir fil-manifattura, u tkabbir żgħir fl-industriji tas-servizzi (l-iktar b'rabta mat-turiżmu). It-tliet setturi kollha tal-ekonomija ta' Kreta (l-agrikoltura/it-trobbija tal-annimali, l-ipproċessar/l-ippakkjar, is-servizzi), huma marbuta direttament u b'mod interdipendenti. Il-gżira għandu introjtu per capita ferm ogħla mill-medja Griega, filwaqt li l-qgħad ilaħħaq madwar 4 %, jiġifieri 15 % tal-pajjiż kollu.

Bħal f'bosta reġjuni oħra tal-Greċja, il-vitikultura u l-għelieqi bis-siġar taż-żebbuġ huma sinifikanti; jitħawwlu wkoll siġar tal-larinġ, taċ-ċitru u tal-avokado. Sa dan l-aħħar kien hemm restrizzjonijiet fuq l-importazzjoni tal-banana lejn il-Greċja, għaldaqstant il-banana kienet titkabbar fuq il-gżira, l-iktar fis-serer. Il-prodotti tal-ħalib huma importanti għall-ekonomija lokali u hemm għadd ta' speċjalitajiet ta' ġobon, bħall-mizithra, l-anthotyros u l-kefalotyri.

20 % tal-inbid Grieg jiġi prodott fi Kreta, l-iktar fir-reġjun ta' Peza.

Il-Prodott Domestiku Gross (PDG) tar-reġjun kien ta' €9.4 biljun fl-2018, jiġifieri 5.1 % tal-output ekonomiku tal-Greċja. Il-PDG per capita aġġustat skont is-setgħa tal-akkwist kien ta' €17,800 jew 59 % tal-medja tal-EU27 fl-istess sena. Il-PDG għal kull impjegat kien ta' 68 % tal-medja tal-Unjoni Ewropea. Kreta hija r-reġjun fil-Greċja bil-ħames l-ogħla PDG per capita.

Infrastruttura tat-trasport

[immodifika | immodifika s-sors]

Il-gżira għandha tliet ajruporti sinifikanti, l-ajruport ta' Nikos Kazantzakis f'Heraklion, l-ajruport ta' Daskalogiannis f'Chania u l-ajruport iż-żgħir ta' Sitia. L-ewwel żewġ ajruporti jaqdu r-rotot internazzjonali, u jservu bħala l-ajruporti prinċipali għall-vjaġġturi lejn il-gżira u minnha. Inbeda x-xogħol biex l-ajruport ta' Heraklion jiġi sostitwit b'ajruport ġdid f'Kasteli, li attwalment huwa bażi tal-forzi tal-ajru, u l-ajruport il-ġdid ta' Kasteli mistenni jiftaħ sal-2027.

Il-gżira hija moqdija sew bil-laneċ, l-iktar minn Piraeus, permezz ta' kumpaniji tal-laneċ bħal Linji Minoani u l-Linji ANEK b'kollegamenti mal-Gżejjer Ċikladi u d-Dodekaniżi. Seajets topera wkoll rotot lejn iċ-Ċikladi.

Il-portijiet prinċipali mill-Punent għal-Lvant huma f'Kissamos (kollegament tal-laneċ mal-Peloponniżi), Souda (Chania), Rethymno, Heraklion (kollegamenti tal-laneċ maċ-Ċikladi), Agios Nikolaos u Sitia (kollegament mad-Dodekaniżi).

Il-biċċa l-kbira ta' Kreta hija moqdija b'network ta' toroq. Attwalment awtostrada moderna qed tiġi mmodernizzata tul il-kosta tat-Tramuntana li tikkollega l-erba' bliet ewlenin (l-Awtostrada 90), is-sezzjonijiet li jevitaw il-bliet prinċipali (Heraklion sa Malia, Rethymno, Chania sa Kolymvari) huma skont l-istandard tal-awtostradi, filwaqt li s-sezzjonijiet bejniethom, u fil-Punent ta' Kissamos u fil-Lvant ta' Sitia, għandhom jitlestew sal-2028. Kollegament se jintużaw ukoll sal-ajruport internazzjonali l-ġdid ta' Kasteli.

Barra minn hekk, studju tal-Unjoni Ewropea ntuża għall-promozzjoni ta' awtostrada moderna biex tikkollega l-partijiet tat-Tramuntana u tan-Nofsinhar tal-gżira permezz ta' mina. L-istudju jinkludi sezzjoni ta' 15.7-il kilometru (9.8 mili) ta' toroq bejn il-villaġġi ta' Agia Varvara u ta' Agia Deka fi Kreta ċentrali. Is-sezzjoni l-ġdid tat-triq tifforma parti mir-rotta bejn Messara fin-Nofsinhar u l-ikbar belt ta' Kreta, Heraklion, li tospita l-ikbar ajruport tal-gżira u kollegamenti tal-laneċ mal-art kontinentali tal-Greċja.

Barra minn hekk, matul is-snin 30 tas-seklu 20 kien hemm linja ferrovjarja industrijali b'gejġ dejjaq f'Heraklion, minn Giofyros fin-naħa tal-Punent tal-belt sal-port. Issa ma hemm l-ebda linja ferrovjarja fi Kreta. Il-gvern qed jippjana l-kostruzzjoni ta' linja ferrovjarja minn Chania sa Heraklion li tgħaddi minn Rethymno.

Is-settur tal-kostruzzjoni fi Kreta ma ntlaqatx ħażin matul il-pandemija tal-COVID-19 u ħa rankatura tajba fil-perjodu ta' rkupru ta' wara r-reċessjoni. L-infiq totali tal-kostruzjoni rkupra u huwa mistenni jilħaq livell għoli rekord (madwar 8 % ogħla mil-livelli medji tal-2019), li jindika tkabbir konsistenti fil-proġetti tal-kostruzzjoni u fl-investimenti fil-proprjetà immobbli fi Kreta. L-evoluzzjoni tas-settur privat fi Kreta huwa marbut mill-qrib mad-domanda għall-investimenti marbuta mat-turiżmu. Barra minn hekk, l-irkupru tat-turiżmu mistenni jwassal iktar tkabbir fil-prezzijiet tal-akkomodazzjoni u fid-domanda għall-kirjiet.

Il-gazzetti rrapportaw li l-Ministeru għas-Settur Marittimu Merkantili jinsab lest li jappoġġa l-ftehim bejn il-Greċja, il-Korea t'Isfel, il-Portijiet ta' Dubai u ċ-Ċina għall-kostruzzjoni ta' port internazzjonali kbir tal-kontejners u żona ta' kummerċ ħieles fin-Nofsinhar ta' Kreta qrib Tympaki; il-pjan hu li jiġu esproprjati 850 ettaru (2,100 akru) ta' artijiet. Il-port kapaċi jiflaħ għal żewġ miljun kontejner fis-sena, iżda l-proġett ma ntlaqax b'mod universali minħabba l-impatt ambjentali, ekonomiku u kulturali tiegħu. Minn Jannar 2013, il-proġett għadu ma ġiex ikkonfermat, għalkemm qed tiżdied il-pressjoni biex jiġi approvat, minħabba s-sitwazzjoni ekonomika diffiċli tal-Greċja.

Hemm pjanijiet għal kejbils taħt l-ilma mill-art kontinentali tal-Greċja sa Iżrael u l-Eġittu, billi jgħaddu minn Kreta u Ċipru: l-Interkonnettur Ewro-Afrikan u l-Interkonnettur Ewro-Asjatiku. Dawn ikollhom l-għan li jikkollegaw lil Kreta elettrikament mal-art kontinentali tal-Greċja, u b'hekk itemmu l-iżolament enerġetiku ta' Kreta. Attwalment il-Greċja tkopri d-differenza fil-kostijiet tal-elettriku għal Kreta ta' madwar €300 miljun fis-sena.

Fil-perjodi aħħarin tan-Neolitiku u ta' Żmien il-Bronż, taħt it-tmexxija tal-Minoani, Kreta kellha ċivilizzazzjoni żviluppata u litterata ferm. Sfat taħt it-tmexxija ta' diversi entitajiet tal-Greċja antika, l-Imperu Ruman, l-Imperu Biżantin, l-Emirat ta' Kreta, ir-Repubblika ta' Venezja u l-Imperu Ottoman. Wara perjodu qasir ta' indipendenza (1897–1913) taħt gvern proviżorju ta' Kreta, ingħaqdet mar-Renju tal-Greċja. Ġiet okkupata mill-Ġermanja Nażista matul it-Tieni Gwerra Dinjija.

L-għodod tal-ġebel jissuġġerixxu li l-antenati tal-bniedem żaru l-gżira ta' Kreta saħansitra 130,000 sena ilu, iżda ma hemm l-ebda evidenza ta' insedjament permanenti fuq il-gżira san-Neolitiku, għall-ħabta tas-7,000 Q.K. L-insedjamenti li jmorru lura għan-Neolitiku ta' qabel il-bċejjeċ taċ-ċeramika fis-seba millenju Q.K., kienu jrabbu l-bhejjem, in-nagħaġ, il-mogħoż, il-ħnieżer u l-klieb, u kienu jkunu jistgħu jkabbru wkoll iċ-ċereali u l-legumi; fi Knossos tal-qedem kien hemm wieħed mis-siti Neolitiċi ewlenin (imbagħad tal-Minoani). Insedjamenti Neolitiċi oħra jinkludu dawk ta' Kephala, Magasa u Trapeza.

Ċivilizzazzjoni Minoana

[immodifika | immodifika s-sors]

Matul Żmien il-Bronż, Kreta kienet iċ-ċentru taċ-ċivilizzazzjoni Minoana, magħrufa għall-arti tagħha, is-sistemi tal-kitba tagħha bħal-Lineari A, u għall-kumplessi enormi tal-bini, inkluż il-Palazz ta' Knossos. L-ekonomija tagħha gawdiet minn network kummerċjali madwar il-biċċa l-kbira tal-Mediterran, u l-influwenza kulturali Minoana kienet estiża sa Ċipru, Canaan u l-Eġittu. Xi studjużi spekulaw li leġġendi bħal dik tal-minotawru għandhom bażi storika għal żmien il-Minoani.

Ċivilizzazzjoni ta' Mycenae

[immodifika | immodifika s-sors]

Fl-1420 Q.K., iċ-ċivilizzazzjoni Minoana ġiet sostitwita miċ-ċivilizzazzjoni ta' Mycenae mill-art kontinentali tal-Greċja. L-eqdem kampjuni ta' kitba bil-lingwa Griega, kif identifikati minn Michael Ventris, huma l-arkivju tal-Lineari B minn Knossos, li jmorru lura għall-ħabta tal-1425–1375 Q.K.

Perjodu Arkajku u Klassiku

[immodifika | immodifika s-sors]

Wara tmiem Żmien il-Bronż, Kreta ġiet insedjata minn mewġiet ġodda ta' Griegi mill-art kontinentali. Għadd ta' bliet-stati żviluppaw fil-perjodu Arkajku. Kien hemm kuntatt limitat mal-art kontinentali Griega, u l-istorjografija Griega ma turix wisq interess fi Kreta, u fil-fatt ma tantx hemm sorsi letterarji.

Matul is-sekli 6 sa 4 Q.K., Kreta min-naħa l-oħra kienet ħielsa għalkollox mill-gwerer. Il-kodiċi ta' Gortyn (is-seklu 5 Q.K.) huwa evidenza ta' kif id-dritt ċivili kkodifikat stabbilixxa bilanċ bejn is-setgħa aristokratika u d-drittijiet ċivili.

Fl-aħħar tas-seklu 4 Q.K., l-ordni aristokratiku beda jisfaxxa minħabba l-ġlied endemiku fost l-elit, u l-ekonomija ta' Kreta ddgħajfet minn gwerer twal bejn il-bliet-stati. Matul is-seklu 3 Q.K., Gortyn, Kydonia (Chania), Lyttos U Polyrrhenia sfidaw il-primazija ta' Knossos tal-qedem.

Filwaqt li l-bliet baqgħu jissieltu kontra xulxin, ġew mistiedna fil-familji fewdali tagħhom setgħat tal-art kontinentali bħal Maċedon u r-rivali tagħha Rodi u l-Eġittu taħt it-tmexxija tat-Tolomej. Fil-220 Q.K. il-gżira ġiet ittormentata minn gwerra bejn żewġ koalizzjonijiet rivali tal-bliet. B'hekk, ir-re Maċedonu Filippu V kiseb l-eġemonija fuq Kreta li damet sal-aħħar tal-Gwerra ta' Kreta (205–200 Q.K.), meta ċ-ċittadini ta' Rodi opponew it-tlugħ ta' Maċedon u r-Rumani bdew jindaħlu fl-affarijiet ta' Kreta.

Fis-seklu 2 Q.K., Ierapytna (Ierapetra) kisbet is-supremazija fil-Lvant ta' Kreta.

Tmexxija Rumana

[immodifika | immodifika s-sors]

Kreta kienet involuta fil-Gwerer Mithridatiċi, u inizjalment irreżistiet attakk mill-Ġeneral Ruman Marcus Antonius Creticus fil-71 Q.K. Minkejja dan, wara saret kampanja militari feroċi ta' tliet snin taħt Quintus Caecilius Metellus, mgħammar bi tliet leġjuni. Kreta nħakmet minn Ruma fid-69 Q.K., u b'hekk Metellus ingħata t-titlu ta' "Creticus". Gortyn saret il-belt kapitali tal-gżira, u Kreta saret provinċja Rumana, flimkien maċ-Ċirenajka, u din issejħet Creta et Cyrenaica. Il-fdalijiet arkeoloġiċi jissuġġerixxu li Kreta taħt it-tmexxija Rumana gawdiet minn prosperità u iktar konnettività ma' partijiet oħra tal-imperu. Fis-seklu 2 W.K., mill-inqas tlett ibliet fi Kreta (Lyttos, Gortyn, Hierapytna) ingħaqdu fil-Panhellenion, grupp ta' bliet Griegi stabbiliti mill-imperatur Adrijanu. Meta Dijoklezjanu reġa' qasam l-imperu, Kreta tpoġġiet flimkien ma' Cyrene fid-djoċesi ta' Moesia, u iktar 'il quddiem tpoġġiet minn Kostantinu I fid-djoċesi tal-Maċedonja.

Imperu Biżantin – l-ewwel perjodu

[immodifika | immodifika s-sors]

Kreta ġiet isseparata miċ-Ċirenajka għall-ħabta tal-297. Baqgħet provinċja fi ħdan in-nofs tal-Lvant tal-Imperu Ruman, spiss magħruf bħala l-Imperu Ruman tal-Lvant (Biżantin), wara l-istabbiliment tat-tieni belt kapitali f'Kostantinopli minn Kostantinu fit-330. Kreta ġiet soġġetta għal attakk mill-Vandali fl-467, għat-terremoti kbar tat-365 u tal-415, għal attakk mis-Slavi fis-623, għal attakki mill-Għarab fis-654 u fis-snin 70 tas-seklu 7, u mill-ġdid fis-seklu 8. Għall-ħabta tas-732, l-imperatur Ljun III l-Isawrjan ittrasferixxa l-gżira mill-ġurisdizzjoni tal-Papa għal dik tal-Patriarkat ta' Kostantinopli.

Tmexxija Għarbija

[immodifika | immodifika s-sors]

Fis-snin 20 tas-seklu 9, wara 900 sena bħala gżira Rumana, Kreta nħatfet mill-Muwallad tal-Andalusija mmexxija minn Abu Hafs, li stabbilixxa l-Emirat ta' Kreta. Il-Biżantini varaw kampanja militari li permezz tagħha kisbu l-biċċa l-kbira tal-gżira lura fit-842 u fit-843 taħt Theoktistos. Kampanji militari Biżantini oħra fid-911 u fid-949 ma kellhomx suċċess. Fid-960–961, il-kampanja militari ta' Nikephoros Phokas reġgħet daħħlet lil Kreta fl-Imperu Biżantin, wara seklu u nofs ta' kontroll Għarbi.

Imperu Biżantin – it-tieni perjodu

[immodifika | immodifika s-sors]

Fid-961, Nikephoros Phokas reġa' stabbilixxa t-tmexxija Biżantina fuq il-gżira wara li keċċa lill-Għarab. Saru sforzi estensivi ta' konverżjoni tal-popolin, immexxija minn Ġwanni Xenos u Nikon "il-Metanoeit". Il-ħakma mill-ġdid ta' Kreta kienet kisba ewlenija għall-Biżantini, għaliex stabbiliet mill-ġdid il-kontroll Biżantin fuq ix-xtut tal-Eġew u naqqset it-theddida tal-pirati Saraċeni, li għalihom Kreta kienet serviet bħala bażi għall-operat tagħhom.

Fl-1204, ir-Raba' Kruċjata wasslet għall-ħtif u għas-serq tar-rikkezzi tal-kapitali imperjali ta' Kostantinopli. Inizjalment Kreta ngħatat lill-ġellied ewlieni tal-Kruċjati Bonifazju ta' Montferrat meta nqasmu t-territorji mirbuħa. Madankollu, Bonifazju bigħ il-jedd tiegħu lir-Repubblika ta' Venezja, li l-qawwiet tagħha kienu jiffurmaw il-maġġoranza tal-Kruċjata. Ir-rivali ta' Venezja, ir-Repubblika ta' Ġenova, ħatfet il-gżira minnufih u Venezja ma rnexxilhiex tikseb il-kontroll ta' Kreta bħala kolonja qabel l-1212.

Tmexxija Venezjana

[immodifika | immodifika s-sors]

Mill-1212, matul it-tmexxija Venezjana, li damet għal iktar minn erba' sekli, kien hemm Rinaxximent fil-gżira kif joħroġ fid-dieher mix-xogħlijiet artistiċi ta' dak iż-żmien. Magħrufa bħala l-Iskola ta' Kreta jew l-Arti Post-Biżantina, din kienet fost l-aħħar rimjiet tat-tradizzjonijiet artistiċi tal-imperu. Din kienet tinkludi lill-pittur El Greco u lill-kittieba Nicholas Kalliakis (1645–1707), Georgios Kalafatis (professur għall-ħabta tal-1652–1720), Andreas Musalus (għall-ħabta tal-1665–1721) u Vitsentzos Kornaros.

Taħt it-tmexxija tal-Venezjani Kattoliċi, il-belt ta' Candia kienet rinomata bħala l-aqwa belt iffortifikata tal-Lvant tal-Mediterran. It-tliet fortijiet prinċipali kienu jinsabu f'Gramvousa, fi Spinalonga u f'Fortezza f'Rethymnon. Fortifikazzjonijiet oħra jinkludu l-fortizza ta' Kazarma f'Sitia u Frangokastello fi Sfakia.

Fl-1492, il-Lhud imkeċċija minn Spanja marru jgħixu fil-gżira. Fl-1574–1577, Kreta kienet taħt it-tmexxija ta' Giacomo Foscarini bħala Provveditur Ġenerali, Sindku u Inkwiżitur. Skont l-artiklu tal-1942 ta' Starr, it-tmexxija ta' Giacomo Foscarini kien żmien ikrah għal-Lhud u għall-Griegi. Taħt it-tmexxija tiegħu, dawk li ma kinux Kattoliċi kellhom iħallsu taxxi għoljin u ma jingħatawx għotjiet finanzjarji. Fl-1627 kien hemm 800 Lhudi fil-belt ta' Candia, madwar seba' fil-mija tal-popolazzjoni tal-belt. Marco Foscarini kien id-Doge ta' Venezja matul dan iż-żmien.

Tmexxija Ottomana

[immodifika | immodifika s-sors]

L-Ottomani ħakmu lil Kreta (Girit Eyâleti) fl-1669, wara l-assedju ta' Candia. Bosta ċittadini Griegi ta' Kreta ħarbu lejn reġjuni oħra tar-Repubblika ta' Venezja wara l-Gwerer bejn l-Ottomani u l-Venezjani, u wħud saħansitra marru tajjeb bħall-familja ta' Simone Stratigo (għall-ħabta tal-1733–1824) li mar jgħix fid-Dalmazja minn Kreta fl-1669.

Il-preżenza Iżlamika fuq il-gżira, apparti mill-perjodu qasir tal-okkupazzjoni tal-Għarab, issaħħet mill-ħakma Ottomana. Il-biċċa l-kbira tal-Musulmani minn Kreta kienu kkonvertiti Griegi lokali li kien jitkellmu bil-Grieg ta' Kreta, iżda skont il-kuntest politiku tal-19 fil-gżira, dawn kienu meqjusa bħala Torok mill-popolazzjoni Kristjana. L-istimi kontemporanji jvarjaw, iżda lejliet il-Gwerra tal-Indipendenza Griega (1830), saħansitra 45 % tal-popolazzjoni tal-gżira jaf kienu Musulmani. Għadd ta' ordnijiet Sufisti kienu mifruxa mal-gżira kollha, lu -ordni ta' Bektashi kienu l-iżjed prevalenti, b'mill-inqas ħames tekkes. Bosta Torok ta' Kreta ħarbu minn Kreta minħabba l-irvellijiet, u marru jgħixu fit-Turkija, f'Rodi, fis-Sirja, fil-Libja u f'inħawi oħra. Sal-1900, 11 % tal-gżira kienu Musulmani. Dawk li kien fadal ġew rilokati fl-iskambju tal-popolazzjoni tal-1924 bejn il-Greċja u t-Turkija.

Matul l-Għid tal-1770, inbeda rivolta kontra t-tmexxija Ottomana fi Kreta li nbdiet mill-flotta ta' Orlov li qatt ma waslet għad-destinazzhjoni tagħha. Daskalogiannis eventwalment ċeda lill-awtoritajiet Ottomani.

Matul il-gwerra Griega għall-indipendenza, is-Sultan Mahmud II għadda t-tmexxija ta' Kreta f'idejn il-mexxej tal-Eġittu Muhammad Ali Pasha bi skambju għall-appoġġ militari tiegħu. Sussegwentement Kreta tħalliet barra l-istat Grieg il-ġdid li ġie stabbilit skont il-Protokoll ta' Londra tal-1830. L-amministrazzjoni tagħha f'idejn Muhammad Ali ġiet ikkonfermata fil-Konvenzjoni ta' Kütahya tal-1833, iżda t-tmexxija Ottomana diretta ġiet stabbilita mill-ġdid mill-Konvenzjoni ta' Londra tat-3 ta' Lulju 1840.

Heraklion kienet imdawra bi swar u b'bastjuni għoljin u sas-seklu 17 ġiet estiża lejn il-Punent u lejn in-Nofsinhar. L-iżjed żona lussuża tal-belt kienet in-naħa tal-Grigal fejn kien ikun hemm l-elit. Il-belt kienet ingħatat isem ieħor taħt it-tmexxija tal-Ottomani, "il-belt vojta". Il-politika urbana li l-Ottomani applikaw għal Candia kienet maqsuma fi tnejn. L-ewwel approċċ kien dak tal-għotjiet reliġjużi. B'hekk l-elit Ottomani kellhom jikkontribwixxu għall-kostruzzjoni u għar-riabilitazzjoni tal-belt irvinata. L-approċċ l-ieħor kien li tiżdied il-popolazzjoni u li jiżdied id-dħul urban permezz tal-bejgħ tal-proprjetajiet urbani. Skont Molly Greene (2001) kien hemm bosta rekords ta' tranżazzjonijiet tal-proprjetà immobbli matul it-tmexxija Ottomana. Fil-belt vojta, il-minoranzi ngħataw drittijiet ugwali fix-xiri tal-proprjetà. Il-Kristjani u l-Lhud ukoll setgħu jixtru u jbigħu fis-suq tal-proprjetà immobbli.

Ir-Rewwixta ta' Kreta tal-1866–1869 jew ir-Rivoluzzjoni l-Kbira ta' Kreta (bil-Grieg: Κρητική Επανάσταση του 1866) kienet rewwixta ta' tliet snin kontra t-tmexxija Ottomana, it-tielet u l-ikbar f'sensiela ta' rewwixti bejn l-aħħar tal-Gwerra Griega tal-Indipendenza fl-1830 u l-istabbiliment tal-Istat indipendenti ta' Kreta fl-1898. Avveniment partikolari li kkawża reazzjonijiet kbar fost il-gruppi liberali tal-Punent tal-Ewropa kien l-Olokawst ta' Arkadi. L-avveniment seħħ f'Novembru 1866, meta qawwa Ottomana kbira assedjat il-Monasteru ta' Arkadi, li kien jintuża bħala l-kwartieri ġenerali tar-rewwixta. Minbarra l-259 difensur tiegħu, fil-monasteru fittxew il-kenn iktar minn 700 mara, tifel u tifla. Wara ftit jiem ta' ġlied bla heda, l-Ottomani daħħlu fil-monasteru. F'dak il-mument, il-patri superjuri tal-monasteru ta n-nar lill-porvli maħżuna fi ħdan il-monasteru, u kkawża l-mewt tal-biċċa l-kbira tar-ribelli u tan-nisa u tat-tfal li kien hemm fih.

Stat ta' Kreta 1898–1908

[immodifika | immodifika s-sors]

Wara d-diversi rewwixti fl-1841, fl-1858, fl-1889, fl-1895 u fl-1897 miċ-ċittadini ta' Kreta, li riedu jingħaqdu mal-Greċja, is-Setgħat il-Kbar iddeċidew li jerġgħu jistabbilixxu l-ordni u fi Frar 1897 bagħtu t-truppi. Sussegwentement il-gżira kellha gwarniġjon bit-truppi mir-Renju Unit, minn Franza, mill-Italja u mir-Russja; il-Ġermanja u l-Awstrija-l-Ungerija rtiraw mill-okkupazzjoni fil-bidu tal-1898. Matul dan il-perjodu, Kreta kienet immexxija minn kumitat ta' ammiralli mill-erba' Setgħat l-oħra. F'Marzu 1898, is-Setgħat ħarġu digriet, bil-kunsens kawt tas-Sultan, li l-gżira kellha tingħata l-awtonomija taħt it-tmexxija Ottomana fil-futur qarib.

F'Settembru 1898, il-massakru ta' Candia f'Candia, illum il-ġurnata Heraklion, ħalla iktar minn 500 Kristjan ta' Kreta u 14-il uffiċjal tas-servizz Brittaniku mejta minħabba attakki ta' immigranti irregolari Musulmani. B'hekk, l-Ammiralli ordnaw it-tkeċċija tat-truppi u tal-amministraturi Ottomani kollha mill-gżira, mossa li fl-aħħar mill-aħħar tlestiet għalkollox sal-bidu ta' Novembru. Id-deċiżjoni li tingħata l-awtonomija lill-gżira ġiet infurzata u nħatar Kummissarju Għoli, il-Prinċep Ġorġ tal-Greċja, u ħa l-kariga tiegħu f'Diċembru 1898. Il-bandiera tal-Istat ta' Kreta ntgħażlet mis-Setgħat, u l-istilla l-bajda tirrappreżenta t-tmexxija Ottomana fuq il-gżira.

Fl-1905, diżgwidi bejn il-Prinċep Ġorġ u l-Ministru Eleftherios Venizelos dwar il-kwistjoni tal-enosis (l-unjoni mal-Greċja), bħall-istil awtokratiku ta' tmexxija tal-Prinċep, irriżultaw fir-rewwixta ta' Theriso, u wieħed mill-mexxejja kien Eleftherios Venizelos.

Il-Prinċep Ġorġ irriżenja minn Kummissarju Għoli u ġie sostitwit minn Alexandros Zaimis, eks Prim Ministru Grieg, fl-1906. Fl-1908, wara li ħadu vantaġġ minn taqbid domestiku fit-Turkija kif ukoll minn żjara ta' Zaimis lil hinn mill-gżira, id-deputati ta' Kreta b'mod unilaterali ddikjaraw l-unjoni mal-Greċja.

Meta faqqgħet l-Ewwel Gwerra tal-Balkani, il-gvern Grieg iddikjara li Kreta kienet saret territorju Grieg, iżda dan ma ġiex irrikonoxxut internazzjonalment qabel l-1 ta' Diċembru 1913.

Tieni Gwerra Dinjija

[immodifika | immodifika s-sors]

Matul it-Tieni Gwerra Dinjija, fil-gżira seħħet il-Battalja ta' Kreta f'Mejju 1941. Il-battalja inizjali ta' 11-il jum kienet waħda mdemmija u fiha nqatlu jew indarbu iktar minn 11,000 suldat u ċittadini ċivili. Bħala riżultat tar-reżistenza qalila kemm mill-forzi Alleati kif ukoll miċ-ċittadini lokali ta' Kreta, il-forza tal-invażuri ġarrbet ħafna mwiet, u Adolf Hitler ipprojbixxa li jsiru iktar operazzjonijiet fuq skala kbira bil-paratruppi għall-bqija tal-gwerra.

Matul l-okkupazzjoni inizjali u sussegwenti, l-iskwadri tat-tiraturi Ġermaniżi b'mod regolari ġustizzjaw liċ-ċittadini maskili bħala tpattija għall-mewt tas-suldati Ġermaniżi; iċ-ċittadini ċivili kienu jinġabru għal għarrieda fil-villaġġi lokali għall-qtil tal-massa, bħal fil-każ tal-Massakru ta' Kondomari u l-massakri ta' Viannos. Żewġ ġenerali Ġermaniżi iktar 'il quddiem għaddew ġuri u ġew ġustizzjati għar-rwoli tagħhom fil-qtil ta' 3,000 abitant tal-gżira.

Wara l-waqgħa tal-fronti f'postijiet oħra fl-Ewropa, il-forzi Ġermaniżi evakwaw il-biċċa l-kbira ta' Kreta f'Ottubru 1944 u ħallew żona li tinkludi lil Chania taħt okkupazzjoni. Is-sena ta' wara, l-għada ta' Jum VE, il-kumplament tal-Ġermaniżi taħt il-Ġeneral-Maġġur Hans-Georg Benthack arrendew fi Knossos kontra l-Ġeneral-Maġġur Brittaniku Colin Callander.

Gwerra Ċivili

[immodifika | immodifika s-sors]

Wara d-Dekemvriana f'Ateni, ix-Xellugin ta' Kreta sfaw fil-mira tal-organizzazzjoni paramilitari tal-Lemin, l-Organizzazzjoni Nazzjonali ta' Rethymno (EOR), li wettqet attakki fil-villaġġi ta' Koxare u ta' Melampes, kif ukoll ta' Rethymno f'Jannar 1945. Dawk l-attakki ma wasslux għal insorġenza fuq skala kbira kif kien il-każ fl-art kontinentali Griega u l-ELAS ta' Kreta ma ċediex l-armi wara t-Trattat ta' Varkiza. Tregwa fraġli nżammet sal-1947, b'sensiela ta' arresti ta' Komunisti notevoli f'Chania u f'Heraklion. Imħeġġa minn ordnijiet mill-organizzazzjoni ċentrali f'Ateni, il-KKE vara insorġenza fi Kreta u dan immarka l-bidu tal-Gwerra Ċivili Griega fil-gżira. Fil-Lvant ta' Kreta, l-Armata Demokratika tal-Greċja (DSE) tħabtet biex tistabbilixxi l-preżenza tagħha f'Dikti u f'Psilorites. Fl-1 ta' Lulju 1947, il-55 ġellied tad-DSE li baqgħu ħajjin ġew attakkati fin-Nofsinhar ta' Psilorites, u l-ftit membri tal-unità li baqgħu ħajjin irnexxielhom jingħaqdu mal-kumplament tad-DSE f'Lefka Ori.

Ir-reġjun ta' Lefka Ori fil-Punent kien joffri kundizzjonijiet iktar favorevoli għall-insorġenza tad-DSE. Fis-sajf tal-1947 id-DSE attakkat u serqet l-Ajruport ta' Maleme u l-venda ta' Chrysopigi u b'kollox baqgħet b'madwar 300 ġellied. Iż-żieda fl-għadd ta' ġellieda tad-DSE flimkien mal-falliment tal-ħsad tal-għelejjel fil-gżira ħolqu problemi loġistiċi serji għall-insorġenti. Il-Komunisti bdew jaħtfu l-bhejjem u jikkonfiskaw l-għelejjel, u b'hekk solvew il-problema temporanjament. Fil-ħarifa tal-1947, il-gvern Grieg offra amnestija ġeneruża lill-ġellieda tal-muntanji u tad-DSE ta' Kreta, u bosta minnhom għażlu li jabbandunaw il-ġlied armat jew imorru man-nazzjonalisti. Fl-4 ta' Lulju 1948, it-truppi tal-gvern nedew offensiva fuq skala kbira fil-Fondoq ta' Samarià.

Bosta suldati tad-DSE nqatlu fil-ġlied filwaqt li dawk li baqgħu ħajjin tkissru f'gruppi armati żgħar. F'Ottubru 1948, is-segretarju tal-KKE ta' Kreta Giorgos Tsitilos inqatel f'attakk. Sax-xahar ta' wara, 34 ġellied tad-DSE biss baqgħu attivi f'Lefka Ori. L-insorġenza f'Kreta gradwalment spiċċat fix-xejn, u l-aħħar żewġ gruppi arrendew fl-1974, 25 sena wara tmiem il-gwerra fl-art kontinentali Griega.

  1. ^ "Temp ta' Kreta". climatlas.hnms.gr. Miġbur 2024-06-08.
  2. ^ Petrou, Alec Moustris, John. "meteo.gr - Προγνώσεις καιρού για όλη την Ελλάδα". meteo.gr - Προγνώσεις καιρού για όλη την Ελλάδα (bil-Grieg). Miġbur 2024-06-08.
  3. ^ "Latest Conditions in Lentas, Crete". penteli.meteo.gr. Miġbur 2024-06-08.
  4. ^ "WMO". oscar.wmo.int. Miġbur 2024-06-08.