Rivulüziun de Liegi

Vedrina

Quest articol chì l'è in la Vedrina de la Wikipedia

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

La catedral del San Lambert in del menter i la tran a toch.

La Rivulüziun de Liegi (in valun: Binamêye revolucion, var a dì felis rivulüziun) a l'è quel'espressiun cun la qual s'intend parlà d'un viulent rivulgiment pulitich che, a la fin del XVIII secul, l'ha dervii la strada per la fin del Principaa de Liegi. La rivulüziun l'è scumenzada el 18 agust 1789 e l'è stada definitivament repressa el 12 genar del 1791.

El cuntest storich

I quistiun de la sücessiun e de la Custitüziun

A partì del 1772 fina al 1784 el princip-vescuv de Liegi l'era staa el vescuv Francesch Carl de Velbrück (1719-1784), che l'aveva incuragiaa i idei ilüminista: per esempi, in del 1779 l'aveva faa sü una Societé d'Émulation (Sucietaa d'Emülaziun) per favurì el güst di art, di leter e di scienz. De questa Sucietaa hinn surtii un quaj de cap de la rivulüziun.

Ma a la sua mort l'è staa elegiüü de l'imperadur cume növ vescuv (de fat el Principaa de Liegi a l'era vün di stat del Sacher Ruman Imperi) el Ceser Custantin Francesch de Hoensbroeck. Quel vescuv chì l'è staa giüdicaa un reaziunari e un asulütista, mina dumà per la sua poca prupensiun ai növ idei, ma anca perchè l'aveva minga favurii una redüziun di pudè che la "Custitüziun" del Principaa la dava al suvran.

In particular, de circa un secul, i discüssiun pulitich eren inturna a l'inscì-dii Regulament del 1684, una custitüziun pulitica che 'l Massimilian Enrich de Baviera, princip-vescuv tra 'l 1650 e 'l 1688, l'aveva creaa per sustitüì quela precedent, che la lassava magiur pudè al Terz Stat (e per Terz Stat s'intend, natüralment, la class burghesa, minga la magiuranza del popul) in materia de l'eleziun di magistrat citadin l'aministraziun münicipal.

Quel Regulament del 1684 chì l'aveva pudüü vess impost anca perchè la fameja di Baviera l'aveva cunchestaa l'auturità cun la repressiun de dò insüreziun: la prima, del 1649, l'aveva vist adiritüra el predecesur Ferdinad de Baviera bumbardà la cità; e la segunda inveci l'era avegnüda in del 1684.

De quel mument el pudè pulitich l'è partegnüü, per un secul e mezz, al princip-vescuv, ai canonich de la Catedral de San Lambert e a l'aristucrazia (i tréfonciers), che l'esercitaven cunt un'assemblea ciamada "di Stat". E, per un secul e mezz la burghesia ürbana l'ha pudüü mai utegnì de avègh indré i sò antich dirit.

A bun cünt, gh'è de dì che 'l Regulament l'intervegniva dumà sura i quistiun di eleziun di magistrat citadin e aministraziun münicipal, ma 'l lassava inscì cume eren prima i vegg cart. Per esempi, i "Stat" aveven cunservaa del tüt el dirit de vutà i tass. E sura la storia de l'esclüsiun de la sua cumpusiziun di segment inferiur del Prim (i pret), del Segund (la picula nubiltà) e del Terz Stat, questa esclüsiun l'era minga un scandal in de l'Europa del XVIII secul che l'era duminada, al temp, del principi de la munarchia assulüda. Gh'è de pensà che anca un famus pulemista radical frances, el Mirabeau, quand che l'ha visitaa el Principaa (1787, a la vigilia de la Rivulüziun) l'ha cumentaa: Nüm Frances cercum de fà una rivulüziun per utegnì una quaj di garanzii che vialter de Liegi gh'avii de secuj.

El fat de la Cà de Giögh

Traj aveniment che han purtaa a la Rivulüziun la vegn regurdada la quistiun di cà de giögh de la cità termala de Spa: chì el princip l'aveva cuncedüü el monupòli del giögh d'azard aj abitant del lögh, che 'n gestiven dò. Quand in del 1785 un tal Noël-Joseph Levoz el n'ha dervida una terza, el princip-vescuv l'ha mandaa cume reaziun, düü agn püssee tard, 200 suldaa e 2 canuni per serala, perchè la ritegniva illegala.
El fat l'è diventaa pulitich, perchè el monupoli l'era staa daa del de Hoensbroeck de sua sula auturità, menter la custitüziun la diseva che una legg la pudeva minga vess prumulgada senza el cunsens di Stat.
El serà la cà de giögh l'è dunca diventaa l'emblema de una lunga serie de abüs di pudè custitüziunaj che i burghes atribuiven al princip. La quistiun l'ha pertant scatenaa i pulemich de l'upusiziun antimunarchiga.

L'esempi frances

Ma el Principaa l'era un Stat trop piscinin perchè la pulitega interna la pudess lassà perd i aveniment di pudenz arent. E per quest l'ha avüü una granda impurtanza la nutizia de la Ciapada de la Basteja a Paris el de lüj del 1789 e tücc i alter aveniment de la Rivulüziun Francesa, cumpagn de la nassida de l'Assemblea Naziunala Custituent, che l'aveva decidüü l'abrugaziun di diritt feudaj e del sistema curpurativ.

La rivulüziun

La ciapada del pudè

El 18 agust 1789 el partii demucratich, incuragiaa de quej event de föra, l'ha atuaa un culp de man: una milizia burghesa, menada del Jean-Nicolas Bassenge l'è andada al münicipi (hôtel de ville), induve hann impost i dimissiun del magistraa in carega e la sua sustitüziun cun düü burghmaster pupular, ciamaa Jacques-Joseph Fabry e Jean-Remy de Chestret. Ultra a quest, la milizia burghesa l'ha ciapaa anca la citadela de Liegi, che la se tröva sü la culina de Sainte-Walburge. El princip-vescuv l'è staa scurtaa de la milizia al münicipi, induve, sota la pressiun di revultus l'ha acetaa i düü növ magistraa e, suratüt, l'ha renünciaa al cuntestaa Regulament del 1684. El dì dopu, la milizia burghesa l'ha assistii a la messa in Catedrala. E pöö el princip-vescuv l'è staa purtaa in del sò castel de Seraing.

La füga del vescuv

Ma un quaj de dì dopu el vescuv l'è riessii a scapà a Trevir, in Germania, che l'era la sed d'un impurtant principaa vescuvil. El vescuv de Trevir, che l'era anca un princip eletur de l'Imperi, el gh'ha avüü tanta influenza de dumandà e utegnì che 'l tribünal imperial de Wetzlar el cundanass l'insüreziun de Liegi e l'urdenass, cunt un decret del 27 agust, che al princip el füssen recunsegnaa i sò pudè. Ma 'sti aveniment hann spingiüü i rivulüziunar püsee radicaj traj demucratich a fà nass a Liegi la repüblica e ad apruvà una custitüziun pütòst liberala.

La situaziun internaziunala

La füga del vescuv la meteva la növa repüblica in d'una situaziun internaziunala pütòst instabel. El sò teritori el se truvava traj Pruvincc Ünii e i Paes Bass Austriach, düü paes che eren in man a guverni minga a favur del culp de stat:

I Pruvincc Ünii eren guvernaa del Güglielm V d'Orange, che propri düü an prima l'aveva spengiüü in del sangü la Prima Rivulüziun Batava, che la gh'aveva avüü di intenziun assee cumpagn a quij de la rivulüziun de Liegi;
I Paes Bass Austriach eren guvernaa del Giüsep II d'Austria che l'era anca el Sacher Ruman Imperadur. Lü l'era preucüpaa del fat che i revendicaziun di rivultus lieges ghe regurdaven quij di sò südit belga. De fat, un quaj de an prima lü l'aveva pruvaa a fà apruvà di refurm istitüziunaj che avrien grandement acressüü i sò pudè, a dann di aristucrazii lugaj, che aveven daa vita a vari revòlt (a Bruxelles, per esempi, el 14 magg 1787), e anca a la Secessiun di Stat del Brabant e de l'Hainaut el 18 giügn 1789.

La sitüaziun pulitiga di Paes Bass a la vigilia de la Rivulüziun. El principaa l'è culuraa in gris.

Però al mument l'Imperi el gh'aveva minga möd de intervegnì diretament a reprim la rivulüziun perchè la magiur part de l'esercit l'era impegnaa in urient a cumbat i Türch e i poch forz rimagnüü in di Paes Bass, sota el cumand del general irlandes Richard d'Alton, eren impegnaa in de la repressiun di rivultus belga. Quest però el vör minga dì che se pudessen avègh di ilüsiun sura i intenziun de l'imperadur se 'l Giüsep II l'avess finii cunt una vitoria la guera cuntra la Türchia.

El sustegn ai rivultus belga e l'Insüreziun del Brabant

La pruspetiva d'un intervent imperial l'è sumejada a vesinàss quand l'è rivada la nutizia di dò grand vitori del general Ernst Gideon von Laudon a Belgrad (8 utuber) e quela del princip de Cubürgh sül fiüm Rymnik (21 setember).
L'è staa anca per quest, ultra che per simpatia naziunala, che i rivulüziunari de Liegi hann decidüü de dà el propri sustegn a quela granda part de la class dirigent di Paes Bass Austriach che l'era dree a tentà una rivölta.

I cungruenz ideulogich gh'hann avüü una sua impurtanza, vist che menter i esüj de part aristucratica avevev scernii de andà in esili in di Pruvincc Ünii, in del teritori de Liegi s'hinn truvaa i esüj de part "pupular" o "demucratica". El cap di demucratich l'ha passaa el cunfin in del 1788 e l'è andaa a stabilìss in de la cità de Hasselt. Chì el guvernu repüblican ghe ha cuncess de fà sü una sua banda militar fada de un bun nümer de espatriaa di Paes Bass Austriach e de esercitàj in evulüziun militar.

E l'è stada propri vöna de quij band chì che, partida de Breda (che la se truvava in di Pruvincc Ünii, i quaj la supurtaven perchè l'era sota el cumand de l'upusiziun antiaustriaca de part aristucratica) l'è entrada in di Paes Bass el 24 utuber 1789 e l'ha batüü l'esercit imperial in de la bataja de Turnhout.

E dunca hinn rivaa lì alter culon de patriota belga a partì de Liegi e de l'Ulanda che, cuntra ogni previsiun, hinn riessii a cascià via i trüp imperiaj de Gand e Bruxelles e a custringg adiritüra el general d'Alton a scapà in Lüssembürgh.
La partecipaziun del guvernu lieges a l'Insüreziun del Brabant la pò minga vess dübitada: per esempi, vöna di culon de insurt, che l'andava vers Namur, l'era passada el 20 nuvember a Liegi, induve l'era stada uspitada cun granda uspitalità di auturità.

L'ucüpaziun e la mediaziun prüssiana

L'ariv di Prüssian

Menter i Paes Bass austriach se liberaven del princip "furest", quas cuntempuraneament a la Repüblica de Liegi gh'è tucada un'ucüpaziun militar. Infati l'era avegnüü che, dopu l'apel del princip-vescuv in esili al tribünal imperial de Wetzlar, quest ültim l'aveva incaregaa el Circul de Vestfalia (al qual l'apartegniva el Principaa de Liegi) de repurtà la legalità istitüziunala.
A sua völta, el Circul de Vestfalia l'aveva ciamaa el re de Prüssia, el Federich Güglielm II, che l'aveva acetaa de mandà i sò trüp. Quij hin rivaa in del Principaa del han ucüpaa tüt i magiur cità e furtezz.

In teuria, el cumpit de l'esercit prüssian a l'era quel de purtà de növ sül tronu el princip-vescuv, ma el Federich Güglielm II el gh'aveva di alter intenziun. Inscì lü l'ha ciapaa abastanza avertament la part di ribej cuntra el sò princip e, per salvà la fascia, l'ha interpretaa i istrüziun de la camera imperial cume un mandaa a medià fra i rivulüziunari e 'l Circul de Vestfalia. Questa circustanza la se ved in möd ciar cunt el legg dò leter che 'l re de Prüssia l'ha scrivüü al de Hoensbroeck (el 31 dicember 1789 e 'l 9 marz 1790), in di quaj el sustegniva che i sò 6000 suldaa, anca se eren padruni de Liegi, gh'aveven minga una forza tal de impòn l'esecüziun del decret imperial; el prupuneva dunca de acetà di cumprumiss e 'l minaciava, in cas cuntrari, de turnà a cà cunt el lassà aj ribej el Principaa de Liegi in del stat in qel qual l'aveva truvaa quand i sò suldaa l'aveven ucüpaa.
Intratant, i Prüssian sumejaven vess püssee prupens a jütà i ribej pütost che a sutametej. E el Federich Güglielm II, per rend ancamò manch equivuch i sò intenziun, l'ha cumandaa al general Schönfeld de acetà el cumand de l'esercit ribel del Brabant.

I ver intenziun de la Prüssia

In realtà, el re de Prüssia l'era indiferent sia al princip-vescuv che aj ribej. El cumandant del corp de ucüpaziun, general Schlieffen, in d'un'impurtanta letera del 23 febrar 1790 al general La Fayette el diseva:

	«La mia naziun la vör che la temibila Austria la sia men pussenta in questa pruvincia... cun l'ucüpàss di sort del Belgi la gh'ha minga di alter intent: a l'è indiferenta a la furma de guvernu che 'l Belgi [e Liegi] vuran dàss. [...] la nostra pulitiga la s'intrumet minga in di afar de 'stu paes»

L'ünich intent de la Prüssia l'era dunca quel de rend püssee debul l'Austria, che al mument l'era dree a cumbat i Türch insema aj Rüss e che dunca al mument el pudeva nò surtì föra di teritori del Lüssembürgh. In de l'istessa manera, el prim minister prüssian, l'Ewald Friedrich von Hertzberg, l'ha pruvaa de suvent (e senza sücess) a cunvincc i sò leaa de la Triplis Leanza (el Regn Ünii e i Pruvincc Ünii) a recugnuss l'indipendenza del Belgi ribel a l'Austria.
Inultra el 31 genar del 1790 el s'è acurdaa cunt el sültan Selim III per fàl andà inanz cun la sua guera cuntra l'Austria e la Rüssia per tüta la primavera, roba che l'ha ubligaa el növ imperadur Leupuld II a mandà 100000 omen lungh el Danübi e in Buemia.

In 'stu cuntest, l'apar ciarament cume 'l destin del Principaa de Liegi l'avess minga vargüna impurtanza per i putenz eurupei, a part che per l'Austria, vist che la repressiun de la rivulüziun liegesa l'avria representaa un inevitabil curulari a la sperada repressiun de l'insüreziun del Brabant.
Dunca, fin del rivà del corp de ucüpaziun prüssian, se pò dì che i ribej de Liegi hin mai staa liber e che la sò indipendenza l'è dürada dumà trii mes. Per tüt el rest del temp, lur hin minga staa alter che pedinn in di man de la curt de Berlin, senza avègh i mezz per truvà una quaj sulüziun.

La situaziun del princip-vescuv

Anca el de Hoensbroeck el se truvava in d'una situaziun de impussibiltà a fà una qualsessia cosa, anca se in del december del 1789 l'aveva utegnüü un növ parnunziament de la camera imperiala. i sò chance de sücess vegniven dumà de la recunchesta austriaca di Paes Bass. Ma anca in 'stu cas, l'era minga dii che 'l pudess reinstaurà la Custitüziun del 1684 senza prublema: de fat l'istess Leupuld II, quand l'era divegnüü imperadur dopu la mort del fradel, l'aveva prumetüü aj Belga che l'avria lassaa tücc i sò vegg "privilesg" (gh'è de regurdàss che 'l Leupuld II, quand che l'era grandüca de Tuscana cunt el nom de Peder Leupuld I l'era staa vün di prutagunnista de l'assulütismu ilüminaa).

La fin de la Rivulüziun

L'acordi traj putenz

La crisi tra Viena e Berlin l'è rivada al sò cülmin in de l'istaa 1790, cunt i düü esercit s'ceraa al cunfin tra la Buemia e la Slesia. L'è staa alura che 'l Leupuld II l'ha renünziaa a pretend de l'Imperi Utuman, batüü sül camp, che di minim guadagn terituriaj, e 'l Federich Güglielm II a ogni alter guadagn teriturial in Pulonia e anca a ogni sustegn aj rivulüziun belga. L'acordi l'è staa siglaa el 27 lüj del 1790, a la Cunferenza de Reichenbach.

Al cungress de Reichenbach l'è segütaa quel de L'Aja (setember 1790), a la presenza di minister del Sacher Ruman Imperi, de la Prüssia, de l'Inghiltera e di Pruvincc Ünii. Ma urmai gh'era pü nagot de decid: el 31 utuber el cungress l'ha mandaa aj Pruvincc Ünii del Belgi un ultimatum de vint dì. El Belgi, inscambi, l'ha pruvaa a mantegnì la propria indipendenza in cambi de la nomina a Re del Belgi de l'arcidüca Carl d'Asbürgh, düca de Teschen, terz fiö del Leupuld II. La pruposta l'è stada purtada al feldmarescial Blaise Colobaran von Bender, che però el l'ha refüdada sdegnusament.

La fin de l'Insüreziun del Brabant

Anzi, el von Bender l'è sübit andaa cunt i sò 40000 suldaa cuntra la cità de Namur, che la s'è rendüda el 24 nuvember, dumà düü dì dopu la pruposta fada di ribej. El 2 dicember l'è cadüda Bruxelles. In general, nissüna cità di Paes Bass Austriach la upost resistenza, ma gh'è de pensà che i suldaa belga eren cumandaa del prüssian Schönfeld, quel general che l'era staa mandaa in Belgi del Federich Güglielm II e l'è facil vedè in quest un'altra demustraziun de cume la pulitega spregiüdicada de quel munarca l'avess trasfurmaa i ribej di düü stat belga in miser pedinn per el sò grand giögh internaziunal.

El return del de Hoensbroeck

Turnaa i Paes Bass Austriach sota el sò vegg padrun, l'era urmai quistiun de poch temp prima che 'l Principaa de Liegi el füss ciapaa di Imperiaj. Ma la repüblica liegesa l'è cuntinuada a viv fina al rivà a Liegi di suldaa de l'Imperi (che però han truvaa minga upusiziun), el 12 genar 1791.
Sübit gh'è stada una forta repressiun che l'ha spingiüü un bun nümer de upusitur a l'esili (la magiur part l'è andada in Francia, suratüt a Paris).
I auturità rivulüziunari s'hin sutametüü aj decret de la camera imperiala e han aceta la restauraziun del pudè del princip-vescuv. Ma el de Hoensbroeck gh'aveva de guvernà cunt el respestà i custitüziun precedent a quela del 1684. De fat l'ha faa sü una legg che la sanziunava el principi cunsacraa de l'antiga Pas de Fexhe, var a dì quel principi che 'l diseva che i legg duveven vess discütüü e acetaa cun l'acordi di tri Stat; inultra el princip el s'impegnava (e cun lü anca tücc i sò sücessur) a fà minga sü di legg senza prima cunsültà i Stat.

Cume se ved, la se tratava de una sustanziala ritrataziun di mutivaziun che aveven purtaa aj fat de la Cà de Giögh de Spa e a la rivulüziun del 1789. L'istessa cosa la sücedeva in di Paes Bass Austriach, ma l'è minga una cuincidenza strana, se se 'l cünta che 'l de Hoensbroeck el duveva el propri return al pudè dumà a l'imperadur Leupuld II. Questa cosa la fa anca vedè cume in efet i dò rivüluziun, quela del Brabant e quela liegesa, a la fin di cünt gh'abien di fort afinità (anca se uviament gh'hin anca di gros diferenz, cume 'l fat che i rivulüziunari del Brabant eren d'estraziun nubiliar, quij de Liegi inveci gh'aveven ideaj demucraticu-giacubin).

I event sücessiv

In del 1792 el de Hoensbroeck l'è mort e 'l gh'è sücedü el Francesch Antoni Maria de Méan. Ma anca lü l'ha duvüü scapà del Principaa quand, cunt una vitoria in de la bataja de Jemappes, i esercit frances hann cunchestaa tüt el teritori.
Quest chì a l'è staa el mument in del qual i giacubin de Liegi, in esili in Francia e turnaa cuj suldaa frances del general Charles François Dumouriez s'hin rendüü respunsabil de la distrüziun de la Catedrala de San Lambert e del plebiscii che, in del 1793, l'ha purtaa a l'anessiun de Liegi a la Francia.

El giüdizi di storich

Di völt, cun l'espressiun Rivulüziun de Liegi vegnen cumprendüü anca i event ch'hin vegnüü dopu, fina a la segunda anessiun del Principaa a la Francia (1795).
Questa sintesi la respund prima de tüt a esigenz de semplicità espusitiva, ma despess anca a una visiun de la storia de tradiziun francofila al prublema de l'interpretaziun di anessiun del Belgi e de la Cisrenania a la Francia. Per esempi, l'Hervé Hasquin el sustegn che la rivulüziun de Liegi la sia un specc de quela francesa, de la qual la pò vess cunsiderada, per lü, una part.

Vus curelaa