Diftong
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Norbiks. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
'ne Diftong of twieëklaank is 'ne kleenker oeëvan de kwaliteet verendert. Me kènt 'ne diftong ooch ömsjrieve es 'n combinatie van twieë achtereenvólgende kleenkers in d'r zelfde lettergreep. Dèks keumt vör dat ene van de kleenkers 'ne haofkleenker is: j of w.
Diftonge werre oondersjèjje van monoftonge en triftonge. Diftonge werre ooch oonderling oondersjèjje nao klemtoeën. Es d'r klemtoeën óp d'r örsjte klaank liekt, is d'r diftong dalend, wie in au en ui. Mèt d'r klemtoeën óp d'r twiede klaank is d'r diftong sjtiegend.
In de taalhistorie werre diftonge dèks gemonoftongeerd. Bieväörbeeld in de historie van 't Sanskriet en in 't Aajdfrans, mer ouch in 't Standaard-Nederlands, vergeliek steen mit stein (sjtèè) en boom mit boum.
Väörbeelde van Limburgse dalende diftonge zeunt de kleenkers in lauw en lèj. Ooch alle monoftonge die 'ne naosjlaag kriege mèt 'n sjwa zeunt (centraliserende) diftonge, zowie in de laeëze of bäöëke.
Saorten aan diftonge
[bewirk | brón bewèrke]
Wie baove gezag óngersjèdj me de vallendje (of dalendje) diftonge vanne stiegendje; 'n óngersjied gegróndj op klemtoean. De vallendje diftonge höbbe de klemtoean ligken oppen ieëste littergreep, dewiel de stiegendje dem oppe litste littergreep höbbe ligke. De meiste Limbörgse dialekte höbben allein meh vallendje diftonge. Toch guuef 't ouch dialekte die waal stiegendje diftonge höbbe, die contrastere mit vallendje diftonge. Zoea zaet me rónjelóm Werment en Stein veure óneigelike diftonge, wie in kieës, koear en huuere, kjès, kwar en hwère. Dees contrastere den mit vallendje diftonge wie in boum, stein en geluif. In Wolder haet me nag väöl zeldjzamer stiegendje diftonge wie in kjeuze (kesevröch), in pjéd (paerd) en kjêts (luchtekaes).[1]
Behalve 't versjil tösse vallendj en stiegendj guuef 't ónnag e versjil inne richting, det wil zègke tösse aop (of äöpenendj), toe (of sloetendj), centraliserendj en huuegdjeharmonisch. Hiebie geit 't neet euvere klemtoean, mer euver de richting worin d'n diftong zich es 't woor bewaog. Aope diftonge zeen diftonge wobie de standj vanne móndj wiejer aop wuuertj, wie de oea in 't Mofers; bie toew diftonge wuuertj de standj vanne móndj toewer, wie de ou enne ei van 't Mofers; bie centraliserendje diftonge vergliedj 'ne perifere klank nao de midde vanne móndj, wie de eë en ieë van 't Haerles; en bie huuegdjeharmonische diftonge blief de huuegdje geliek. Dees litste kattegorie is betrèkkelik zeldjzaam en is bekèndj vanoet aaj Germaanse spraoke (wie 't Aad-Ingels: [beo̯n] beon "zeen" (vergeliek bön) en [kæɑ̯ld] ceald "kaad"), meh kump ouch veur bie sómmige spraekers van 't Mofers, die de uue-diftong ieëre wie eu-è oetspraeke. Wiejer zeen ouch diftonge wie oej en iew huuegdjeharmonisch.
Aope diftonge kómme väöl veur in Duutsje dialekte. Hiebie geit 't mit naam ómme diftonge die 'n samegesmóltje [r] höbbe, wie inne wäörd wir [viːɐ̯] "veer", für [fyːɐ̯] "veur", mehr [meːɐ̯] "mieë" en zo wiejer. Mirk hiebie waal op det neet alle r-diftonge per diffeniesje aop zeen; de [aːɐ̯] sluutj namelik, zie 't mer e klei bietje.
Wiejer wuuertj nans 't óngersjied gemaak tösse nej en brei diftonge. Nej diftonge höbbe slechs 'n klein verangering vanne kwaliteit, dewiel brei diftonge e groeat versjil höbbe; [ao] is 'ne rilletief nejjen diftong in vergeliek mitte breien diftonge [au].
Es litste kónne diftongen ouch e lank-kórtóngersjied höbbe, wie in 't Ieslandjs. In 't Limbörgs kómme zón óngersjieje min veur. E dialek worin det waal 't val is, is det van Haëmet. Dao höbbe ze e lank-kórtóngersjied veur [ɛɪ̯], [œʏ̯], [ɔʊ̯] en [ɑʊ̯].[2] Neet-contrastief kan 't ouch veurkómmen in dialekte wobie de langen oo, eu en ee lichtelik diftongere (wie in Naord-Limbörg); hiebie wusseltj de oo den aaf mit ów.
Limbörgse diftonge
[bewirk | brón bewèrke]| Spèlling | IPA | Klemtoean | Richting | Veurkómme |
|---|---|---|---|---|
| aaj | [a:i̯ ~ ɑ:i̯ ~ æ:i̯] | vallendj | sloetendj | algemein |
| aau, aaw | [a:u̯ ~ ɑ:u̯] | vallendj | sloetendj | ó.a. Belsj-Limbörg |
| aë | [a:ə̯ ~ aə̯ ~ ɑ:ə̯] | vallendj | centraliserendj | sómmige dialekte (ó.a. in Haëmet) |
| aeë | [ɛ:ə̯] | vallendj | centraliserendj | sómmige dialekte (ó.a. Ripuarische euvergangsdialekte) |
| aej | [ɛ:i̯ ~ æ:i̯] | vallendj | sloetendj | algemein |
| ai, aj | [ɑi̯ ~ ai̯] | vallendj | sloetendj | algemein |
| aoë, oa | [ɒ:ə̯] | vallendj | centraliserendj | sómmige dialekte (ó.a. Haerles en Ripuarische euvergangsdialekte) |
| äöe, äöë, öa | [œ:ə̯] | vallendj | centraliserendj | sómmige dialekte (ó.a. Haerles en Ripuarische euvergangsdialekte) |
| aoj | [ɒ:i̯] | vallendj | sloetendj | algemein |
| äöj | [œ:i̯] | vallendj | sloetendj | algemein |
| au, aw | [ɑu̯ ~ au̯] | vallendj | sloetendj | algemein |
| eë | [e:ə̯ ~ eə̯] | vallendj | centraliserendj | sómmige dialekte (ó.a. Haerles en Gelaens) |
| eej | [e:i̯] | vallendj | sloetendj | algemein |
| ei, ij | [ɛi̯] | vallendj | sloetendj | algemein |
| èe | [e̞:ə̯] | vallendj | centraliserendj | sómmige dialekte (mit naam in Zuud-Limbörg) |
| èèj | [e̞:i̯] | vallendj | sloetendj | sómmige dialekte (mit naam in Zuud-Limbörg) |
| ej | [æi̯] | vallendj | sloetendj | algemein |
| èj | [ei̯ ~ ɛi̯] | vallendj | sloetendj | sómmige dialekte (ó.a. Ripuarische euvergangsdialekte, wie Norbiks) |
| euë | [ø:ə̯] | vallendj | centraliserendj | sómmige dialekte (ó.a. Gelaens en in Zuud-Limbörg) |
| euj | [ø:i̯] | vallendj | sloetendj | algemein |
| ew | [æu̯] | vallendj | sloetendj | sómmige dialekte (ó.a. Mofers: vewke) |
| iea, ieë, iè | [iæ̯ ~ ia̯ ~ iɑ̯] | vallendj | äöpenendj | Mofert, Ech-Zöstere (variaasje op [iə̯]) |
| ieë, ië | [iə̯] | vallendj | centraliserendj | hieël algemein (ó.a. Weert, Leudaal, Naord-Limbörg, Mofert, Ech-Zöstere, Haerle, Belsj-Limbörg, Ripuarisch-Limbörgs) |
| iè, ieë | [ie̯ ~ iɛ̯ ~ iæ̯] | vallendj | centraliserendj | hieël algemein (ó.a. Heuvellandj en (es variaasje op [iə̯]) Mofert es Ech-Zöstere) |
| iew | [iu̯] | vallendj | huuegdjeharmonisch | ó.a. Mestreech |
| i-j, i'j | [ɪi̯] | vallendj | sloetendj | Mofert, Weert |
| jè | [i̯e ~ i̯ɛ ~ i̯æ] | stiegendj | äöpenendj | ó.a. Ech-Zöstere, Meersje |
| oa | [oa̯ ~ oɑ̯] | vallendj | äöpenendj | Ech-Zöstere, Gelaen |
| oa, oea | [ua̯ ~ uɑ̯] | vallendj | äöpenendj | Mofert, Valkeberg, (es variaasje op [oa̯]) Ech-Zöstere |
| oë | [o:ə̯ ~ oə̯] | vallendj | centraliserendj | sómmige dialekte (ó.a. Gelaens) |
| oeë | [uə̯] | vallendj | centraliserendj | hieël algemein (ó.a. Weert, Leudaal, Naord-Limbörg, Haerle, Belsj-Limbörg, Ripuarisch-Limbörgs) |
| oej | [u:i̯ ~ ui̯] | vallendj | sloetendj | algemein |
| oj | [ɒi̯] | vallendj | sloetendj | ó.a. Naord-Limbörgs, algemein in wäörd wie hoj! |
| ooj | [o:i̯] | vallendj | sloetendj | algemein |
| ou | [ɔu̯ ~ ɒu̯ ~ ɑu̯] | vallendj | sloetendj | algemein |
| ów | [ou̯] | vallendj | sloetendj | algemein (ó.a. Naord-Limbörgs en Mofers) |
| ui | [œy̯ ~ œi̯ ~ øi̯] | vallendj | sloetendj | algemein |
| uj | [øi̯] | vallendj | sloetendj | Mofert (in kóntras mit ui /œi̯/) |
| uue, uë | [ʉə̯] | vallendj | centraliserendj | hieël algemein (ó.a. Weert, Leudaal, Naord-Limbörg, Mofert, Ech-Zöstere, Haerle, Belsj-Limbörg, Ripuarisch-Limbörgs) |
| [øe̯] | vallendj | huuegdjeharmonisch | Mofert, Ech-Zöstere (variaasje op [ʉə̯]) | |
| uuj | [ʉi̯] | vallendj | huuegdjeharmonisch | algemein |
| uuw | [ʉu̯] | vallendj | huuegdjeharmonisch | minder algemein |
| wa | [u̯a ~ u̯ɑ] | stiegendj | äöpenendj | ó.a. Ech-Zöstere, Meersje |
| wè | [u̯e ~ u̯ɛ ~ u̯æ] [ʉ̯e ~ ʉ̯ɛ ~ ʉ̯æ] |
stiegendj | äöpenendj | ó.a. Ech-Zöstere, Meersje |
Zuuch ouch
[bewirk | brón bewèrke]Brónne
[bewirk | brón bewèrke]- ↑ Urlings, Wiel. Wolders laesplénkske. Heemkundevereniging van Wilre tot Wolder (2005).
- ↑ Verhoeven, Jo (2007), "The Belgian Limburg dialect of Hamont", Journal of the International Phonetic Association 37 (2): 219–225.