Panama
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
| Panama | |||
| |||
|
| |||
| Basisgegaevens | |||
| Officieel taal | Spaons | ||
| Huidsjtad | Panama-stad | ||
| Sjtaotsvörm | rippubliek | ||
| Sjtaotshoof (lies) | José Raúl Mulino | ||
| vice-president | vacant | ||
| [[{{{titelhoofregering1}}}]] | {{{naomhoofregering1}}} | ||
| [[{{{titelhoofregering2}}}]] | {{{naomhoofregering2}}} | ||
| [[{{{titelhoofregering3}}}]] | {{{naomhoofregering3}}} | ||
| Religie | {{{religie}}} | ||
| Opperflaakde – % water |
75.517 km² 2,9% | ||
| Inwoeners – Deechde: |
4.064.780 (2023) 53,9/km² | ||
| Biekómmende gegaeves | |||
| Munteinheid | balboa (PAB)
| ||
| Tiedzaone | UTC -5 | ||
| Nationale fiesdaag | 3 november | ||
| Vouksleed | Himno Nacional de Panamá | ||
| Web | Code | Tel. | .pa | PAN | +507 | ||
Panama (officieel República de Panamá) is e land in Midde-Amerika, grenzend aon Costa Rica en Colombia. Hoofstad en groetste stad is Panama-stad, bekans eve groet is San Miguelito. Door Panama löp 't Panamakenaal, 'n kunsmaotege verbinding tösse de Stèl Oceaon en de Atlantische Oceaon, die veur de sjeepvaart vaan enorm belaank is. De rei tot dit kenaal hei löp is tot 't Amerikaans continent hei op zie smaals is. Panama waor tot begin twintegsten iew 'n provincie vaan Colombia en heet tijdens 't bèste deil vaan zie bestoon es oonaofhenkelek land väöl bemeujenis vaan de Vereinegde Staote gehad.
Bestuurleke indeiling
[bewirk | brón bewèrke]De indeiling vaan Panama is get gecompliceerd. 't Gief nege provincies en vief regio's (comarcas). De provincies zien conventioneel bestuurleke einhede, dewijl de regio's veural 't groondgebeed vaan inheimse stamme zien. Vaan de vief regio's stoon drei op provinciaol niveau en zien 'rs twie sub-provinciaol, te vergelieke mèt gemeintes (in Panama: corregimientos, boe-in de provincies aanders zien ingedeild).
De provincies en regio's (hoofplaotse tösse häökskes) zien de volgende:
 |
|
|
Fysische geografie
[bewirk | brón bewèrke]
Panama, e land oongeveer zoe groet wie Ierland of Tsjechië, ligk gooddeils tösse 7 en 10°NB en 77 en 83°WL. Oongeveer midde in 't land, tösse Panama-stad en Colón, ligk de Landingde (ismus) vaan Panama, boedoor 't Panamakenaal is gegraove. Dit kenaal verbint de Stèl Oceaon, miebepaold de Golf vaan Panama, mèt de Atlantische Oceaon, in 't bezunder de Caribische Zie. 't Kenaal maak tot hei de Atlantische Oceaon noordelek vaan de Stèl ligk, en neet, wie euveral aanders, t'n ooste. Feitelek heet 't gans land 't karakter vaan 'n landingde, allewel tot de provincie Los Santos dao 'n oetstölping nao 't zuie op vörmp. In 't weste vaan 't land ligke versjèllende gebergdes, boe-oonder de Cordillera de Talamanca, wat 't land deilt mèt Costa Rica. In 't land ligke, wie op mie plaotse in de regio, völkaone. Ouch 't hoegste punt vaan 't land is 'n völkaon: de Barúvölkaon, mèt 3.475 meter; deze berg is deil vaan de Talamanca en ligk op 35 kilometer vaan de Costaricaanse grens. In 't ooste ligk get lieggebergde, wat me es de uterste oetluipers vaan de Andes kin zien. In 't midde ligk de groond lieg; dao koume versjèllende groete mere veur. 't Groetste daovaan is 't Gatunmeer, boe 't trajek vaan 't kenaal door löp. 't Land kint versjèllende eilen, zoewel aon de Pacifische kös es aon de Caribische kös en in 't binneland. 't Groetste eiland is Coiba, 't ein-nao-groetste is Isla del Rey, deil vaan de Perelarsjipel (Archipélago de las Perlas), die allemaol aon de Pacifische kös ligke; wijer gief 't de San Blasarsjipel, aon de noordkös. In 't land struime hoonderde revere, de mieste nogal kort en klein. De groetste reveer is de Tuira, die oetmund in de San Miguelbej (aon de Pacifische kös).
Klimaot
[bewirk | brón bewèrke]Panama heet e tropisch zieklimaot mèt 't gans jaor door hoeg (meh neet extreem hoeg) temperature en hoeg lochvochtegheid. Maxima ligke gans 't jaor roond de 30°C en koume dao zelde wied bove. In 't hoegland ligke de temperature vaanzelf väöl lieger. De neerslaag variereert vaan 1300 tot 3000 mm per jaor. De mieste rege vèlt in 't noorde (aon de Caribische kant vaan 't land), umtot 't gebergde es regesjèld deent. Bekaans alles vèlt in 't regeseizoen, wat zoe vaan mei tot november löp. Panama ligk boete 't Orkaantrajek, zoetot dees störmwin hei neet dèks veurkoume.
Levende natuur
[bewirk | brón bewèrke]Panama heet 'n rieke variatie in flora en fauna, mèt 'n aontal endemische soorte. Me kint 231 zoogdiere en 972 veugel (daovaan 12 soorte endemisch). Veurbeelder vaan endemische soorte zien de boonte parkiet (Pyrrhura picta), de Veraguamango (Anthracothorax veraguensis) en de Panama-goudkwakker (Atelopus zeteki). 't Land is versjèllende nationaol parke riek, zoewie 't Nationaol Park La Amistad op de grens mèt Costa Rica, de parke Soberania en Camino de Cruces kortbij 't kenaal en 't Nationaol Park Darién bij de grens mèt Colombia. Dat ierste en lèste park ligke in dunbevolk en oongerep gebeed (veur 't lèste park heet me zelfs naogelaote de Pan-Amerikaanse Snelweeg aon te lègke, es einege plaots op gans 't trajek). De parke bij de eveneer evels stoon oonder groeten drök vaan de sterke bevolkingsconcentratie die dao kortbij ligk.
Cultuur en demografie
[bewirk | brón bewèrke]
De Panameze leve veur mie es de hèlf in de streek bij 't kenaal, tösse Panama-stad en Colón.
Etnische gróppe
[bewirk | brón bewèrke]De bevolking vaan Panama liet ziech oongeveer zoe opdeile: 70% vaan de bevolking is mesties, 14% is zwart (gemeinelek gemingk mèt 'n aander ras), 10% is blaank en 6% is Amerindisch. Versjèllende Indiaonevolker leve in 't land, mèt vrij groete maot vaan otonomie (zuug ouch bove). De volker hure tot de Chibchaone en de Chocó's. Etnische gróppe mèt eige regio's zien de Ngöbes (ouch wel Guaymí's) en Buglés, ing verwant en same bewoeners vaan de regio die nao ze is verneump, de Emberá en Wounaan of Chocó in de regio Embera, de Kuna's in de regio Kuna Yala en de subprovinciaol regio's. Kleinder volker zien de Naso's of Teribes in de provincie Bocas del Toro, de Bribri's in enclaves vaan 't land. Ouch leve väöl volker, in 't bezunder de Emberá's, ouch wel boete de hun touwgeweze regio's. De Indiaonevolker oet 't midde vaan 't land zien al kort nao de Europese kolonisatie verdwene, veural door krenkdes.
Taole
[bewirk | brón bewèrke]De officieel taol en dominante volkstaol is 't Spaons, wat in Panama in e specifiek dialek weurt gesproke. 't Panamees Spaons liek fonologisch väöl op aander Caribische variante wie 't Nicaraguaans, meh versjèlt vaan dat lèste dialek door 't oontbreke vaan voseo. Versjèllende Amerindische taole huurt me in dit land spreke, dèks nog in levendeg gebruuk. De Chibchaanse taole zien vertrooje mèt 't Ngäbere, wat zoe'n 128.000 sprekers heet,[1] en zie zösterke 't Buglere, wat laankzaamaon in 't Ngäbere opgeit,[2], wie ouch door 't Teribe, en in 't weste door versjèllende Kuna- en Wounaan-dialekte.[3] De Chocótaole huurt me in 't Emberá, volges sommege 2 apaarte taole.[4] Ouch creooltaole weure gesproke: veural in de aw Kenaalzone huurt me Panama-Creoolingels, vaanajds spraok me in Panama ouch 't noe oetgestorve (of zoe good wie oetgestorve) San Miguel-Frans.[5] 't Gief veur de res nog e paar doezend sprekers vaan 't Chinees (Hakka en Kantonees).[4]
Religie
[bewirk | brón bewèrke]Religie weurt in Panama neet mèt volkstèllinge bijgehawwe, meh d'n indrök besteit tot hei nog tösse 75 en 85% vaan de bevolking roems-katholiek is en 15 tot 25% vaan de bevolking protestants. Daomèt is 't aontal katholieke nog hoeger es in väöl aander len vaan Latiens Amerika. Daoneve (de veurgeneumde getalle, die bijein 100% make, kloppe dus neet perceis) gief 't nog 'n belaankrieke minderheid Bahaís, veural oonder de Ngöbe-Buglé. Joededóm en islam zien ouch presint, wie 't boeddhisme (oonder etnische Chineze) en traditioneel religies vaan de Indiaone.
Historie
[bewirk | brón bewèrke]
De landingde vaan Panama, pas sinds drei mieljoen jaor geslote en bevolk sinds 't ind vaan de lèsten iestied, hoort in de precolumbiaansen tied bij 't Middegebeed tösse de groete besjavinge vaan Midde-Amerika en de Andes in. Boete de Chibchaanse volker en Chocóvolker die 't land allewijl kint, woort 't land ouch bewoend door de Cueva's en de Coclés, die hun taole te wieneg bekind zien um ze bij ein of aander groeter gróp in te deile. De naom Panamá kump oet 'n inheimse taol; 't zouw de naom vaan e vèssersdörp bij de modern stad zien gewees en euvervlood aon vès beteikene. Zeker is dat evels neet, umtot die specifieke taol is oetgestorve.
D'n iersten Europeaon dee 't land zaog waor Rodrigo de Bastidas in 1501. E jaor later deeg Columbus 't land aon. Vasco Núñez de Balboa, dee in Panama es nationaolen held gelt, trok es ierste blaanke vaan de Caribische nao de Pacifische kös en tuinde daomèt aon tot hei Amerika op zie smaals waor en dit 'n ideaol plaots waor veur transport euver land vaan de ein nao de aander zie. Dit brach al gaw de kolonisatie vaan 't land op gaank. De Spaonse expansie zörgde veur 't sebiet oetsterve vaan de Cueva's en Coclés, zoewel door geweld es ouch door Europese krenkdes. Veur slaovewerk begós me al gaw Afrikaone te gebruke. Groete deile vaan wat noe Panama is kaome evels neet zoemer oonder Spaonse controle: groete deile bleve Indiaonegebeed, en aon de noordkös vestegde ziech eweggeloupe slaove (marrons, in 't keuninkriek Bayano), (Nederlandse en Ingelse) zieruivers en aander koloniste, zoewie de Sjotte, die in 1698 'n compleet mislökde kolonie stiechde. Vaanaof 1717 maakde Panama deil oet vaan 't Oonderkeuninkriek Nui-Granada.
Begin negentienden iew begós me ziech euveral in Latiens Amerika te reure, wat in 1821 tot de Republiek Gran Colombia vaan Simon Bolivar leide. Panama maakde dao deil vaan oet, en wie in 1831 Gran Colombia oetereinveel, bleef Panama deil oetmake vaan (Klein-)Colombia. Dit waor tege de zin vaan väöl Panameze. Intösse woort, tege 't ind vaan d'n iew, de aw idee vaan e kenaal door de landingde (zoe aajd wie de expeditie vaan Balboa) nui leve ingebloze. In de jaore 1880 perbeerde 'n Franse kompenij dit, zoonder succes evels: 't hel klimaot en de huugdeversjèlle maakde 't lesteger es me dach. Daonao waor 't de beurt aon de Amerikaone. Begin 1903 slote diplomaote vaan de VS en Colombia 't Hay-Herránverdraag, wat constructie vaan 't kenaal door de VS zouw regele, wie ouch de pach vaan de kenaalzone. De Colombiaanse senaot wees dit evels aof. Heiop beslote de VS de oonaofhenkelekheid vaan 't sinds 1899 opstendeg Panama te erkinne en 't militair te steune. De VS dwonge in ruil oonder geunstege veurweerdes de pach euver e gebeed in 't midde van 't land aof, de Panamakenaalzone, boe ze 't kenaal grove. In 1914 waor 't werk veerdeg. 't Kenaal verkort routes euver zie tot wel 13.000 kilometer.
De volgende decennia woort Panama e min of mie democratisch land, sterk gedomineerd door 'n oligarchische elite. In de jaore nao d'n Twiede Wereldoorlog begós dit te verandere: 't leger raakde oontevrei mèt de economische oongeliekheid en in 't land oontstoont de wuns um de veurweerdes vaan 't verdraag mèt de VS te herzeen. In 1967 woorte chaotische en frauduleus verkezinge gehawwe, die Arnulfo Arias es winner oplieverde. In oktober 1968 kaom heer zoe in conflik mèt de Nationaol Garde tot die häöm aofzat. Heimèt kaom 'n ind aon de democratie. 't Nui rezjiem perbeerde actief de control euver 't kenaal te kriege. De linksen Amerikaanse president Jimmy Carter stoont, in 't Torrijos-Carterverdraag vaan 1977, touw tot de Kenaalzone in 't vervolg door 'n gezameleke commissie vaan de twie len zouw weure bestuurd; dit woort in 1979 geïmplementeerd. In de jaore 1980 bleef Panama 'n militair dictatuur, meh oondaanks dat had 't rezjiem aonvenkelek de steun vaan de VS (die engsteg waore veur linkse rezjiems in de regio). Dit veranderde in de twiede hèlf vaan 't decennium, wie 't rezjiem ummer repressiever woort en ziech ouch mèt de handel in drugs góng bezeghawwe; de relatie mèt Panama waor veur de VS oonhawbaar gewore. Ind 1989 veel president George Bush sr. 't land binne. De drei weke dorenden oorlog kaom bekind te stoon door de oetgebreide touwpassing vaan steideleke oorlogveuring. Op las vaan de VS woorte de rizzeltaote vaan de verkezinge ieder in 1989 gehonoreerd en de democratie herstèld. In ruil zouw Panama tege 't jaor 2000 de control euver de Kenaalzone kriege, welke belofte de VS in 1999 hele.
Bronne
[bewirk | brón bewèrke]Dit artikel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie; wijer kump ouch get informatie vaan en:Provinces of Panama, en:Geography of Panama, en:Mammals of Panama, en:Birds of Panama en en:Panamanian Spanish.
Vootnote
[bewirk | brón bewèrke]- ↑ Ethnologue report for language code: gym
- ↑ Ethnologue report for language code: sab
- ↑ Ethnologue - Taolkaart vaan Panama
- ↑ 4,0 4,1 Ethnologue report for Panama
- ↑ Ethnologue report for language code: scf