Aarle

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Aarle (Nederlands: Aarlen, Frans: Arlon, Duutsj, Luxemburgs: Arel, Waals: Årlon) ies de hoofsjtad van de Belzje provincie Luxemburg. De gemeinte Aarle, woabie ouch de deilgemeintes Bonnert, Heinsch, Toernich, Guirsch en Autelbas huère, haet 'n oppervlak van 118,64 km² en 26.176 inweunersj (1 juli 2005). 't Ies de kleinste provinciehoofsjtad van 't Belsj. De sjtad liek in 't zuje van 't land, aan de grens mèt 't Groathertogdom Luxemburg.

In de sjtad Aarle en de umgeving ('t Arelerland) weurt vanouds Luxemburgs gekald. Dees regionaal taal ies in Wallonië erkènd en 't sjtadsbesjtuur van Aarle haet twiètalige sjtraotnaambördsjes op laote hange.

Sjtadsfuncties

Aarle ies 'n belangriek economisch en besjtuurlik centrum. 't Haet 'n verzörgende functie veur de regio. D'r liek 'n universitair centrum (de Fondation Universitaire Luxembourgeoise). D'r bevink ziech ouch 'n rechbank, die veural in 't nuujts ies gewaes bie 't proces tege Marc Dutroux in 2004. Aarle haet 'n sjtasie aan de lien Brussel - Luxemburg - Basel. In de deilgemeintes Heinsch en Toernich liek 'n militair opleidingscentrum.

Sjtadsbeeld

Aarle haet 'n aantal historische geboewe. Bovenop 'ne heuvel, dae me Knipchen neump, sjteit de Sint-Donatuskèrk, die 17e- en 18e-ièwse fresco's haet. D'r zint reste van 'ne Romeinse tore van de sjtadsmoer oet de driede ièw, vlak bie de Groate Mert. In 'n archeologisch park zint de euverbliefsele van 'n 5e-ièwse basilica en Romeinse therme te zeen. 't Musée Luxembourgeois tuènt veurwerpe oet dezen tied. De synagoge oet 1865 ies de oudste van Belsj. De neogotische Saint-Martin (1914) woort geboewd in opdrach van Leopold II, dae in 't zuje (Aarle) en 't noorde (Sint-Petrus-en-Pauluskèrk in Oostende) van zien land 'n monumentaal kèrk wol höbbe.

Historie

Aarle ies, same mèt Doornik en Tongere, ein van de oudste sjtae van Belsj. De Kelte vestigde ziech hie bie de brón van de Semois en neumde de plaats Are-Launos. De Romeine sjtiechde in 52 v. Chr. 'n nederzètting mèt de naam Orolaunum, op de krusing van de hièrbane Reims-Trier en Kölle-Tóngere-Metz. 't Castrum kreeg versjterkinge op de heuvel Knipchen. Hie boewde later de grave van Aarle hun kesjtièl. In de late mieddelièwe woort Aarle besjtuurd door de grave van Limburg. In 1226 kaom de plaats bie Luxemburg. Wie Luxemburg in 1839 gesjpliets woort in e Belsj en e groathertogelik deil, woort Aarle de hoofsjtad van de Belzje provincie. In de 19e ièw kreeg Aarle daorum regeringsgeboewe, gerechsgeboewe, musea en 'n aansjleting op 't sjpoor. De tegewoordige gemeinte Aarle óntsjtong bie de groatsjalige fusie van Belzje gemeintes in 1977.

Folklore

In Aarle weurt mèt haufvaste carnaval gevierd, mèt 'ne optoch op zóndeg. 't Lokaal drenkske Maitrank, op basis van wiete wien, mariabèdsjtruè en appelsiene, weurt eder jaor in mei ge-ièrd mèt e festival.