Toemeleer
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
D'n toemeleer (Tursiops truncatus) is de meis algemeine en bekinde vertegewäördeger vaan de femilie Dolfiene. Väöl weitesjappers besjouwe ze es twie soorte: dao zouw ouch nog de Indo-Pacifische toemeleer (Tursiops adunctus) zien; zien Atlantisch broor weurt daan toemeleer sensu stricto. Heer weurt algemein in al gemategde, subtropische en tropische zieë en oceane gevoonde. De soort is neet bedreig en kin ouch in de natuur meujteloes staandhawwe. Ziene bekindheid bij 't publiek daank heer aon zien intelligentie, dee häöm in staot stèlt in dolfinaria en tv-series (wie Flipper) op te trejje.
Liefsbouw
Toemelere zien forse, meh gemeinlik slanke diere vaan twie tot veer meter. Hun gewiech is nogal variabel: vaan 150 tot 650 kg. De mennekes zien gewoenlik get lenger en veural zwoerder. 't Bliek tot tummelere in kawwer en deper watere lenger en dikker zien.
Gedraog en sociaal leve
Toemelere leve in sjaole vaan e doezijn diere. Dees sjaole zien permanint en vörme 't veurnaomste sociaal kader vaan 'nen toemeleer. De gemiddelden toemeleer zouw volges oonderzeuk naoventrint 100 ander toemelere kinne. Wie inkel ander dolfiensoorte kint de toemeleer geluid es communicatiemiddel; 't liekent zoe wied oontwikkeld tot 't hei um 'n taol geit. Aander geluie weure gemaak es plaotsbestumming (natuurleke sonar, wie ouch vliermuis dat höbbe) en spel (door sommege muziek geneump). Ze speule ouch dèks; soms make ze ziech daobij litteikes door mèt stein te krasse. D'n toemeleer is wel nao de mins de intelligentste diersoort op Eerd.
Toemelere vechte soms oonderein wienie de vis sjaars is. Ze zien serieel monogaam. De mennekes kinne competitie um de geuns van de vruiwkes. Door hun stresvol leve weure de mennekes gemeinlik mer daarteg jaor aajd, de vruiwkes kinne wel veerteg weure.
Toemelere in de minseleke cultuur
Toemelere weure dèks in gevangesjap gehawwe, veur aon 't publiek hun kunste te laote zeen. Dao is 'n aw discussie of de diere wel of neet geëigend zien veur dat soort dinger. De diere zouwe volges critici te weineg ruumde höbbe en de truukskes die de bieste mote oetveure kinne ouch neet op hun sympathie rekene. Algemein dinke me evels tot de toemelere, die zoe gere speule, 't spelelement wel kinne waordere, meh tot me ze in e hiel groet bassin mèt hiel väöl ander toemelere moot hawwe.
De bekindsten toemeleer oet de historie is Flipper, vaan de glieknaomege tv-serie. De marine vaan de Vereinegde Staote en vaan e paar ander len, zèt de bieste soms in veur missies.