Шри-Ланка

	Шри-Ланка Демократиялык Социалисттик Республикасы; сингал. ශ්‍රී ලංකා ප්‍රජාතාන්ත්‍රික සමාජවාදී ජනරජය; (Srī Lankā prajātāntrika samājavādī janarajaya); там. இலங்கை சனநாயக சோசலிசக் குடியரசு; (Ilaṅkai jaṉanāyaka sōsalisa kuṭiyarasu)
Туу	Герб
	Гимн: «Sri Lanka Matha»
Эгемендүүлүк күнү	4-февраль 1948-жыл ( Улуу Британиядан)
Расмий тили	Сенегал тили; Тамил тили
Борбор шаары	Шри-Жаяварденепура-Котте
Ири шаарлар	Коломбо
Башкаруу формасы	Парламенттик-президенттик республика
Президент; Премьер-министр	Анура Кумара Диссанаяке ; Харини Амарасурия
Мам. дини	Буддизм
Аянты; • Жалпы; • Суу бетинин %.	120-орун - дүйнөдө; 65 610 км²; 1,9
Калкы; • Бааланган (2013); • Жыштыгы	; ▲21 675 648 адам (57-орун); 308 ад./км²
ИДӨ (САМ); • Бардыгы	; 297,201 млрд $
ИДӨ (номинал); • Бардыгы ; • Ар бир жанга	; 83,996 млрд $; 3,852 $
АДӨИ	▲0,780 (жогорку) (71-орун)
Акча бирдиги	рупия
Домени	.lk, .இலங்கை
ISO коду	LK
ЭОК коду	SRI
Телефон коду	+94
Убакыт аралыгы	UTC +5:30

Шри-Ланка^[6] (синг. ශ්‍රී ලංකා, там. இலங்கை), расмий аталышы — Шри-Ланка Демократиялык Социалисттик Республикасы (синг. ශ්‍රී ලංකා ප්‍රජාතාන්ත්‍රික සමාජවා ජනරජය, там. இலங்கை சனநாயக சோசலிசக் குடியரசு) — Түштүк Азиядагы арал мамлекет, Индостандын түштүк-чыгыш жээгиндеги ушундай эле аталыштагы аралда жайгашкан. Индия менен деңиз чек арасы аркылуу чектешет.

Португал бийлигинин доорунан 1972-жылга чейин европа тилдеринде Цейлон деп аталган (порт. Ceilão). Шри-Ланка (श्री लङ्का) түзмө-түз которулганда (санскр. — «даңктуу, куттуу жер»).

1982-жылдан бери расмий борбору — Шри-Жаяварденепура-Котте (парламенттин жана Жогорку соттун орду). Мурдагы расмий жана азыркы иш жүзүндөгү борбору Коломбо (өкмөттүн орду, президенттин резиденциясы).

Эки расмий тили бар — сингал, санскрит жана дравиддик тамил тилдери. Шри-Ланканын Конституциясына ылайык, англис тили этностор аралык баарлашуу тилинин расмий статусуна ээ .

Этимологиясы

Байыркы убакта, Шри-Ланка ар кандай аталыш менен саякатчыларга белгилүү болгон. Тарыхый Махавамса поэмасына ылайык, легендарлуу ханзаада Вижая аралды Тамбапани «жез-кызыл колдор» же «жез-кызыл топурак» дегенди билдирет) деп атаган, анткени анын шериктеринин колдору аралдын кызыл топурагына боёлгон^[7]^[8]. Индус мифологиясында — өзгөчө Рамайанада — арал Ланка ("Арал") деп аталат. Тамил аталышы Eelam (там. ஈழம், Īḻam) сангам адабиятында бүт аралды көрсөтүү үчүн колдонулган^[9] ^[10].

Байыркы грек географтары аралды Тамбапани сөзүнөн, Тапробана (б.-грек. Ταπροβανᾶ ) же Taprobanē (Ταπροβανῆ) - деп аташкан.

Перстер жана арабдар аралды Сарандиб деп аташкан - Серентиву , же Симхаладвипадан, Скт. Siṃhaladvīpaḥ ^[11] ^[12] .

1505-жылы аралды басып алган португалиялыктар ага Ceilão аталышын беришкен, ал англис тилинен "Цейлон" ^[13] деп которулган. Британ колониясы катары арал "Цейлон" деп аталып, 1948-жылы Цейлон Доминиону катары көз карандысыздыкка жетишкен.

"Шри-Ланка Республикасы" аталышы 1972-жылдагы жаңы конституцияда өлкөнүн аталышы катары расмий түрдө кабыл алынган жана 1978-жылкы конституцияда "Шри-Ланка Демократиялык Социалисттик Республикасы" деп өзгөртүлгөн.

Географиясы

Шри-Ланка аралы Түштүк Азияда, Индостандын түштүк четинен бир аз чыгыш тарапта жайгашкан жана Лаккадив деңизи, Инди океаны жана Бенгал булуңу менен чектешет. Индустандан Маннар булуңу жана Палк кысыгы менен бөлүнгөн. Адам деп аталган көпүрө — Полк кысыгындагы кум жээк — кайсы бир учурда Шри-Ланканы материк менен толук байланыштырган, бирок хроникаларга ылайык, 1481- жылы жер титирөөдөн, Тштүк жана батыш чекиттери — Дондра менен Датч-Бей тумшугу кыйраган.

Аянты боюнча дйнөдөгү 25-чоң арал жана Инди океанындагы 3-чоң арал.

Рельефи

Шри-Ланканын жаратылышы

Мамлекеттин аймагынын көпчүлүк бөлүгүн жээктеги ойдуңдар ээлейт. Анын борбордук бөлүгүндө тоолор жайгашкан; эң бийик чокусу Пидуруталагала тоосу (2524 м), экинчи бийик чокусу Адам чокусу (2243 м).

Ички суулары

Шри-Ланкадагы дарыя

Түздүк дарыялары кыска, тоо дарыялары чоң гидроэлектрдик мүмкүнчүлүктөргө ээ. Ири дарыялары: Махавели-Ганга, Келани, Калу, Аруви-Ару.

Климаты

Шри-Ланканын климаты — субэкватордук, муссондук; түндүк-чыгыш муссон октябрдан мартка чейин созулат, түштүк-батыш - июндан октябрга чейин.

Флора жана фауна

Шри-Ланканын климаты субэкватордук, муссондук; түндүк-чыгыш муссон октябрдан мартка чейин созулат, түштүк-батыш — июндан октябрга чейин.

Тилдери

Миннерия улуттук паркындагы пилдер

Шри-Ланкадагы токой

Өлкөдө өтө көп ар түрдүү жаныбарлар (флора) жана өсүмдүктөр (фаунага) дүйнөсүнө ээ.

Канаттуулардын табылган 450 түрүнүн 250дөн ашык түрлөрү аралдын туруктуу байырлоочулары. Алардын 24ү Шри-Ланкада гана кездешет. Келгин канаттуулар аралга кыштоо үчүн Европадан ( Скандинавия ) жана Азиядан (Сибирь) учуп келишет. Март-апрель айларында - миграция мезгилинде - аралда көпөлөктөрдүн 240тан ашык түрүн байкоого болот.

Шри-Ланкада сүт эмүүчүлөрдүн 91 түрү, анын ичинде жапайы камандар, чөөлөр, жапайы буйволдор, бугулардын бир нече түрү, аюулар, кирпилер, түлкүлөр, маймылдар жана пилдер жашайт.

Шри-Ланканын сууларында тузсуз суу балыктарынын 50 түрү бар, анын ичинен 17 түрүн XIX кылымда британиялыктар алып келген. 38 амфибиянын 16сы уникалдуу. Арал сойлоочуларга (171 түрү) бай, анын ичинде крокодилдердин эки түрү бар: саз крокодили жана туздуу суу крокодили . Жылдыздуу таш бака аралдагы жалгыз гана кургакта жашоочу таш бака. Деңиз таш бакаларынын беш түрү учурда мыйзам тарабынан корголот. Жыландардын 83 түрүнүн ичинен 5 түрү гана уулуу.

Аралда 3000ге жакын өсүмдүк түрү бар, анын 25% гүлдөгөн өсүмдүктөр; Дары чөптөрдүн 750 түрү, орхидеялардын жана папоротниктердин 150гө жакын түрү.

Шри-Ланкада калктын жыштыгына карабастан, аралдын аймагынын 14%ын ээлеген 12 улуттук парк, 3 корук жана 51 резервациялык парк бар. Алардын арасында Миннерия , Синхаража, Бундала, Васгамува , Удавалаве, Яла жана Уилпатту бар.

Калкы

Аралдын тургундары

2020-жылга карата Шри-Ланканын калкынын жашы жана жыныстык пирамидасы

1981-жылдагы эл каттоонун маалыматтары боюнча Шри-Ланканын калкынын тилдик жана диний топторунун географиялык бөлүштүрүлүшү

Калкы: 21,3 миллион адам (2009-жылдын июль айына карата).
Орточо божомол боюнча 2100-жылга карата өлкөнүн калкы 19,5 миллион адамды түзөт.
Жылдык өсүш 0,73% ^[14] .
Төрөттүн деңгээли - 1000 адамга 17,3 ^[15] (төрөттүк - бир аялга 1,99 төрөт);
Өлүм - 1000ге 6,1;
Эмиграция - 1000ге 1,1;
Ымыркайлардын өлүмү - 1000ге 18,5;
Орточо жашоо узактыгы эркектердики 73 жашты, аялдардыкы 77 жашты түзөт.

Сингалдар 74,88% ^[16] жана тамилдер калктын 11,2% түзөт, негизинен түндүк жана чыгыш аймактарында. Ошондой эле Шри-Ланкалык маврлар ( ларакалла – арабдардын тукумдары) – 9,2%, бургерлер (европалыктар менен аралаш никелешкен тукумдар) – 0,3% жакын, веддалар (аралдын эң эски калкынын урпактары) – 1 миңдей адам.

Сабаттуулугу – 93,2%; эркектер - 94%, аялдар - 92% (2017) ^[17] .

Шри-Ланканын колониялык тарыхы

Үч тилдүү жол белгиси

Сингал жана Тамил Шри-Ланканын расмий жана улуттук тилдери болуп саналат. Шри-Ланканын Конституциясына ылайык, англис тили этностор аралык баарлашуу тилинин расмий статусуна ээ ^[18] .

Дини

Калктын 70,19% (негизинен сингалдар) буддизмди карманат^[19] (негизинен Тхеравада ^[20] ), 12,61% — индуизм (тамилдер), 9,71% — ислам, 7,45% — христиан ^[21] .

Христиандардын 82% католиктер, калгандары англикандар жана башка протестанттар ^[22] .

Административдик бөлүнүшү

Административдик жактан өлкө тогуз провинцияга, алар өз кезегинде 25 районго бөлүнөт.

Тарыхы

Аралдын эң байыркы тургундары - Веддалардын ата-бабалары австрало-веддой расасына таандык болгон. Сингалдар аралга түндүк Индияданб.з.ч VI кылымдын тегерегинде келишкен. Б.з.ч III кылымда,Буддизм дини аралга тарай баштаган.

III—XIII кылымдарда, аралда алгач борборлору менен Анурадхапурада, андан кийин Полоннарувада ири сингал падышалыктары болгон. Аралдын борбордук бөлүгүндөгү Сигирия аскасынын (Арстан аскасынын) фрескалары да ушул мезгилге таандык. Сингал монархтарынын Полоннарува династиясы кулагандан кийин, борбор бир нече жолу көчүрүлүп, португалдыктар аралга XVI кылымда келгенде, борбору Котте болгон.

Шри-Ланканын колониялык тарыхы

1506-жылы португалиялык деңиз саякатчысы Лоуренсу ди Альмейда Цейлон аралын ачкан, ал эми XVI кылымда португалиялыктар аралдын жээгин ээлеген.

XVII кылымда португалдардын ордуна голландиялыктар келген. Бирок, Голландиянын үстөмдүгү мезгилинде да ички аймактар көз карандысыз бойдон калган. 1795-жылы англичандар экспансия башталып, голландиялыктарды Цейлондон сүрүп чыгарган; 1796-жылы голландиялыктар толугу менен британиялыктар тарабынан басып алынган. 1802-жылы Британ Цейлону Британ империясынын колониясы болуп жарыяланган. Борбору Канди болгон акыркы Сингал падышалыгы 1815-жылы британиялыктар тарабынан талкаланган; аралдын бүткүл аймагы Британ империясынын колониясына айланган.

1948-жылы өлкө Цейлондун Доминиону (Улуу Британиянын Доминиону бойдон калган) деген аталыш менен көз карандысыздыкка ээ болгон.

1971-жылы Рохан Вижевер тарабынан Элдик боштондук фронтунжетектеген коммунисттик көтөрүлүш ийгиликсиз аяктаган.

1972-жылы өлкө Шри-Ланка деп аталып, Улуттар Шериктештигинин мүчөсү бойдон калып, Британиянын доминиону макамынан ажыраган.

2004-жылы декабрда өлкө Суматранын жээгинде жер титирөөдөн улам келип чыккан цунамиден катуу жабыркаган. 38 миңден ашуун адам каза болуп, 6 миң адам дайынсыз жоголгон, жүз миңдеген адамдар үй-жайынан ажыраган. Шри-Ланкага олуттуу финансылык жардам көрсөтүлгөн. Экономиканы калыбына келтируу программасы активдүү ишке ашырылып; цунамиден кыйраган 19 шаарды калыбына келтирүү пландаштырылган.

2021-жылы өлкө эгемендүүлүк алгандан берки эң ири экономикалык кризисти башынан өткөргөн, анын натыйжасында 2022-жылы массалык нааразылык акциялары болгон ^[23] .

Мамлекеттик түзүлүшү жана саясаты

Мамлекет башчысы – жалпы тике шайлоо жолу менен 6 жылдык мөөнөткө шайланган президент . Президент өкмөт башчысы жана башкы командачы болуп саналат. Президент парламенттин алдында жооптуу; эгерде парламенттин 2/3 бөлүгү колдоп, Жогорку сот бекитсе, ага импичмент жарыяланышы мүмкүн. Президент өкмөттү түзөт, ал дагы парламенттин алдында жооп берет. Президенттин жардамчысы - Премьер-министр - башкаруучу партиянын жетекчиси.

Шри-Ланканын парламенти бир палаталуу, 225 орундуу. Парламенттин депутаттары түз жалпы шайлоо жолу менен пропорционалдык системанын негизинде шайланат, анын төмөнкү өзгөчөлүгү бар: кайсы бир шайлоо округу боюнча добуштардын көбүн алган партия кошумча мандат алат. Мыйзамды парламент гана чыгара алат. Президент парламенттин сессиясын кийинкиге калтырууга же жокко чыгарууга, эгерде ал кеминде бир жыл иштеген болсо, парламентти таратууга укуктуу.

Аралдын саясий турмушуна эки клан жигердүү катышкан: Сенанаяке-Жаявардене (Бириккен Улуттар партиясы, менен байланыштуу) жана Бандаранаике-Кумаратунга ( Шри-Ланканын Эркиндик партиясы менен байланыштуу). Жалпысынан алар өлкөнү 45 жыл башкарган. Алардын атаандашуусу парламенттик демократиянын алкагында өткөн; Баарысы 1950-жылдары башталган. Ошондой эле Шри-Ланканын Коммунисттик партиясы жана Элдик боштондук фронту (Жаната Вимуктхи Перамуна), маоизмдин катуу таасири астында, ошондой эле көп сандагы троцкисттик партиялар бар: Ланка Сама Самажа Парти, Нава Сама Самажа парти айланасында солчул боштондук фронту, Шри-Ланка Социалисттик партиясы, Социалисттик теңдик партиясы, Бирдиктүү Социалисттик партия, Революциячыл жумушчу партиясы.

2010-жылдын 27-январындагы шайлоодо Махинда Ражапаксе 59% утуп, оппозициянын бирдиктүү талапкери Сарат Фонсекти жеңип, өлкөнүн президенти болуп кайра шайланган. 2010-жылдын 9-февралында ал парламентти таркатуу боюнча жарлык чыгарып, оппозиция лидери Сарата Фонсеканы камакка алууга буйрук берген (2010-жылы сентябрда аскердик трибунал Фонсеканы коррупция үчүн үч жылга эркинен ажыраткан).

Махинда Ражапаксанын жетекчилиги астында бир катар ири инфратүзүмдүк долбоорлор ишке ашырылган, мисалы, Магампура Махинда Ражапакса порту ^[24], гидроэнергетикалык долбоорлор, Сампур менен Норочалайдагы көмүр менен иштеген электр станциялары ^[25] . Өлкөдө энергия керектөөнүн өсүшүнө байланыштуу Хамбантота күн электр станциясы курулган ^[26] . 2010-жылы Шри-Ланкада жакырчылыктын деңгээли 2006-жылы 15,2% дан 8,9% га чейин төмөндөгөн ^[27] .

Бул мезгилде Шри-Ланка адамдык өнүгүү индексинде да көтөрүлгөн ^[28], бирок коррупциянын деңгээли жогору болгондуктан өкмөт сынга алынган. Шри-Ланка Transparency International уюмунун коррупциялык индексинде 174 өлкөнүн ичинен 79-орунда болгон ^[29] .

Майтрипала Сирисенанын башкаруусу

2014-жылдын ноябрында коомдук жана мамлекеттик колдоонун төмөндөшүнүн белгилери байкала баштаганына байланыштуу Махинда Ражапаксе мөөнөтүнөн мурда шайлоо өткөрүү чечимин кабыл алган . Башкаруучу Шри-Ланканын Эркиндик партиясынын башкы катчысы жана саламаттыкты сактоо министри Майтрипала Сирисена алдыдагы президенттик шайлоодо президент Махинда Ражапаксанын атаандашы катары өзүнүн талапкерлигин жарыялаган. Аны мурдагы президент Чандрика Кумаратунга жана Бириккен улуттук партиянын лидери Ранил Викрамасингхе, Жатхикой Хелой Урумаей жана Сарат Фонсека колдошкон Ал өз сөзүндө бандитизмге, уурулукка, кылмыштуулукка, баңги мафиясына, тууганчылыкка жана коррупцияга чекит коюуну убада кылган . Шри-Ланкадагы эң чоң мусулман партиясы өкмөттөн чыгып, ошондой эле Майтрипала Сирисенаны колдогон

2015-жылдын январында өткөн президенттик шайлоодо Майтрипала Сирисена 51,28% добуш менен жеңишке жеткен ^[30] юстиция башчысы Мохана Пейриса кызматтан алынып, коррупцияга жана мурдагы өкмөт менен президенттин кызматын кыянаттык менен пайдалануусуна каршы массалык кампанияны баштаган, ал президент болуп турганда болгон.

Готабая Ражапаксанын башкаруусу

2019-жылдын 18-ноябрында Готабая Ражапакса Шри-Ланканын президенти болуп шайланган. Шайлоо кампаниясында ал сингал улутчулдугунун риторикасын колдонгон ^[31] .

Экономикалык кризис 2022-жылдын мартында башталып, жыйынтыгында массалык нааразылык акцияларына алып келген. 9-июлда демонстранттар президенттин резиденциясына кирип киришкен, ал резиденциядан бир аз мурда качып кеткен. Ошол эле күнү Готабая Радэжапакса 2022-жылдын 13-июлунда ^[32] кызматтан кеткенин жарыялаган.

Диссанаяк Анур Кумардын башакыруусу

Дисанаякенин өкмөтү 2024-жылдын 23-сентябрда түзүлгөн, үч адамдан турат: Дисанаяке Анур - президент, Харине Амасурия - премьер-министр, Вижита Хера - тышкы иштер министри.

Экономикасы

Арал жылына 305 миң тоннадан ашык чай өндүрөт, бул дүйнөлүк өндүрүштүн 10% жакынын түзөт (Индия жана Кытайдан кийинки 3-орун).

Экономикада табигый каучук, корица; асыл таштарды казып алуу ( Ратнапура ) өндүрүшү да өнүккөн.

2008-жылдын маалыматтары боюнча айыл чарбасы экспорттун 20% гана (1972-жылы 93% болгон) камсыз кылат, эң ири тармагы текстиль (экспорттун 63%). Бирок, Шри-Ланка 2005-жылдын январында өнүккөн өлкөлөр тарабынан 30 жылдан ашык күчүндө болгон ( ГАТТ жана ДСУ боюнча) кийимдерди импорттоо квоталарынын жоюлушу менен катуу жабыркаган, бул Шри-Ланка продукциясын арзаныраак кытай товарлары менен алмаштырууга алып келген.

Өлкөнүн негизги экономикалык борбору жана ири порту Коломбо болуп саналат.

ИДПнын өсүшү жылына болжол менен 5% түзөт. Шри-Ланка, жан башына ИДПнын көлөмү боюнча Түштүк Азияда 1-орунда турат (2008-жылы 4300 доллар).

Тышкы соода

2018-жылы экспорттун тышкы соодасынын көлөмү ^[33] 11,1 миллиард долларды, импорт 18,7 миллиард долларды, тышкы сооданын терс сальдосу 7,57 миллиард долларды түзгөн.

Экспорттолгон товарлардын негизги бөлүгүн текстиль, анын ичинде кийим-кече (5,61 миллиард доллар) жана айыл чарба продукциялары, анын ичинде чай (858 миллион доллар), ошондой эле резина жана резина буюмдары (588 миллион доллар) түзгөн. Негизги экспорттук өнөктөштөрү: АКШ (24,2%), Индия (7,76%), Германия (7,38%), Улуу Британия (7,26%), Италия (4,44%)

Импорттун басымдуу бөлүгүн машиналар жана жабдуулар (2,88 млрд доллар), текстилдик сырье жана жарым фабрикаттар (2,73 млрд доллар), мунай продуктулары (2,3 млрд доллар), ошондой эле автоунаалар, металлдар жана химиялык заттар түзөт. Негизги импорттук өнөктөштөрү: Индия (22,7%), Кытай (22,6%), Сингапур (9,26%), Япония (6,27%), Малайзия (3,78%).

Туризм жана эс алуу

Анурадхапурадагы буддисттердин ступасы

Туризм өлкөнүн экономикасында барган сайын маанилүү ролду ойнойт (2004-ж. ИДПнын 9%). Деңиз жээгиндеги курорттук шаарлар ( Моратува, Галле), Канди, Анурадхапура, Полоннарува, Сигирия жана Нувара-Элия тоо курортунун тарыхый жерлери популярдуу. Туристтер ошондой эле чай плантацияларына, улуттук парктарга жана буддизмдин диний жана тарыхый эстеликтерине барышат, мисалы, Кандидеги (аралдын байыркы борбору) Тиштин храмы, бул жерде буддисттердин эң сыйлуу храмдарынын бири - Буддизмдин тиштери сакталган. Будда .

Спорт

Шри-Ланкада, Түштүк Азиянын бардык өлкөлөрүндөй эле, крикет абдан популярдуу. 1996-жылы Шри-Ланканын курама командасы Дүйнө чемпиондугун жеңип алган.

ММК

Мамлекеттик телерадиокомпания — SLRC (இலங்கை ரூபவாகினி கூட்டுத்தாபனம், Sri Lanka Rūpavāhinī Corporation — «Шри-Ланка телекөрсөтүү корпорациясы»), Rupavahini жана Channel Eye телеканалдарын өзүнө камтыйт. Мамлекеттик радио компаниясы — SLBC (இலங்கை ஒலிபரப்புக் கூட்டுத்தாபனம், Sri Lanka Broadcasting Corporation, «Шри-Ланка радиоберүү корпорациясы»).