Fatimî

Dewleta Fatimîyan ٱلْخِلَاْفَة ٱلْفَاطِمِيَّة Erebî
← 909 — 1170 →
Al
Nexşeya Fatimîyan di sedsala 11
Agahiyên gelemperî
Rêveberî		Xanedan
Paytext		Qahîre
Ziman		Erebî
Dîn		Islam
TBH		{{{tbh}}}
TBH/sal		{{{tbh kes}}}
Dirav		{{{dirav}}}
Dem		{{{dem}}}
Nîşana înternetê		{{{nîşana înternetê}}}
Kd. telefonê		{{{koda telefonê}}}
{{{agahîgelemp1 sernav}}}		{{{agahîgelemp1}}}
{{{agahîgelemp2 sernav}}}		{{{agahîgelemp2}}}
{{{agahîgelemp3 sernav}}}		{{{agahîgelemp3}}}
{{{agahîgelemp4 sernav}}}		{{{agahîgelemp4}}}
{{{agahîgelemp5 sernav}}}		{{{agahîgelemp5}}}
Gelhe
		{{{gelhe}}}
		{{{gelhe2}}}
		{{{gelhe3}}}
		{{{gelhe4}}}
		{{{gelhe5}}}
Rûerd
		{{{rûerd}}}
		{{{rûerd2}}}
		{{{rûerd3}}}
		{{{rûerd4}}}
		{{{rûerd5}}}
Dîrok û bûyer
		{{{bûyer1}}}
		{{{bûyer2}}}
		{{{bûyer3}}}
		{{{bûyer4}}}
		{{{bûyer5}}}
		{{{bûyer6}}}
		{{{bûyer7}}}
		{{{bûyer8}}}
		{{{bûyer9}}}
		{{{bûyer10}}}
		{{{bûyer11}}}
		{{{bûyer12}}}
Serwerî
{{{sernav serokA}}}
909-934		Abdullah al-Mahdi Billah
1160-1170		al-Adid
		{{{serokA3}}}
		{{{serokA4}}}
		{{{serokA5}}}
		{{{serokA6}}}
{{{sernav serokB}}}
		{{{serokB1}}}
		{{{serokB2}}}
		{{{serokB3}}}
		{{{serokB4}}}
		{{{serokB5}}}
{{{sernav serokC}}}
		{{{serokC1}}}
		{{{serokC2}}}
		{{{serokC3}}}
		{{{serokC4}}}
		{{{serokC5}}}
{{{sernav serokD}}}
		{{{serokD1}}}
		{{{serokD2}}}
		{{{serokD3}}}
		{{{serokD4}}}
		{{{serokD5}}}
{{{sernav serokE}}}
		{{{serokE1}}}
		{{{serokE2}}}
		{{{serokE3}}}
		{{{serokE4}}}
		{{{serokE5}}}
		{{{serokE6}}}
		{{{serokE7}}}
		{{{serokE8}}}
		{{{serokE9}}}
Karîna qanûndanînê
	{{{perleman}}}
		{{{perleman1}}}
		{{{perleman2}}}
		{{{perleman3}}}
		{{{perleman4}}}
		{{{perleman5}}}
Ya berê Ya paşê Xanedana Ihşîdiyan Xanedana Eyûbiyan

Fatimî an dewleta Fatimiyan, dewleteke misilmanên şiî, navbera 909 û 1171an de li Mexrib, Misir û Sûrî serwerî ajotî bû. Piştî dema Elî misilmanan wek şiî û sunî parve bûn. Piştî vê parvebûnê, xelîfetiya şiayan bi zayenda keça Elî Fatima dewam kirin. Lê piştre jî şia wek Îmamî, Îsmaîlî û Zaidî parve bûn.

Dîrok

Qertê Fatimîyan sedsala 10

Fatimiyên li Misirê

Di 969an de Fatimiyan Xanedana Ihşîdiyan bin xist û Misir dagir kir. Di 972an de jî xelîfe el-Muiz paytext bire Qehîre û Ziriyan kirine xanedana pardara împeratoriyê.

Ji pê Ebu Tamîn el-Mûîzz Misir kira navenda kargerîye wan heta 978 Filistîn û Sûrî jî dest xwe xist. Di wê demê de wan qontrola Meke û Medîne dest xwe xist û bû serdijwara misilmananê wê deme.

Di dema Fatimiyan de Misirê aborî, çendayî demeke rind dît. Fatimiyan li Misirê Zanîngeha el-Azhar ava kir.

Di dema el-Hekim de, di 1017'an de, li Misir mezhebeke nû yê wek bawer dikir ku Xwedê di el-Hekim de çê bûye der ket. Ji pê re wan wek Durzî hatin navandin.

Di dema xelîfe el-Mustensir de (1036–1094) xelifetiyê dema xweya herî rind dît. Dewletê xakên xwe li Îraqê jî fireh kirin û Îsmaîliyan Bexda di 1059'an de demek kurt dest xwe xist.

Lê ji pê vê belav bûnê re dewlet ji dijwar de ket û lawaz bû. Çiqas Zîriyan li Maxrêb serweriya xwe dewam kir jî Sûrî û Felestîn di 1076'an de derbaza Selçûqiyan bû.

Ji pê Seferên Xaçperestan destpê kir û Quds di Sefera Xaçperest ya Yekem de dest xaçperestan ket re Fatimiyan dijwareke bihêz li hembera xwe dît. Di 1163'an de kargerê Şamê „Nûredîn Zengî, arteşek şande Misir û Selahedînê Eyûbî 1171'an de dewleta Fatimî hilweşand û dewleta Xanedana Eyûbiyan demezrand.

Fatimiyên li Mexribe

Di sedsala 9'an de Ebdela el-Ekber dest bi pêşengiya Îsmaîliyan kir. Lê wî paşwerên xwe ji bo qedexeyan misyonên xwe veşartî dewam dikirin. Li Îraq, Yemen û Mexribê veşartî mezheba xwe bela dikir. Ji pê wan li Mexribê mezheba xwe nav berberan de belav kir û dijwar dest xwe xistin re wan li Mexribê serweriya xanedana Exlebî ya Ifrîqiyeyê leqand û Ebdela el-Mehdî dewleta Fatimî demezrand. Ebdela el-Mehdî xwe wek xelîfe da zanîn û bajarê bi navê xwe El-Mehdiye ava kir. Di dema el-Mehdî de Sîcîlya, Misir, Cezayêr û Fas hat dagir kirin.

Lê di dema Ebu'l-Qasim el-Qaim (910–934) de Sîcîlya bi piranî şûnda ji dest der ket. Dîsa di dema wî de xarîciyan di serdariya Ebû Yezîd de serîhildan û paytext Mehdiye (al-Mahdiyya) dorpêç kirin.

Di dema Îsmaîl el-Mensûr (946–953) û Ebû Tamîm el-Muiz (953–975) de dewleta şunda hêza xwe kir û bi generalê Cefer es-Siqilî de heta beravên Atlantîk dagir kirin.

Hikûmdar

Zanîngeha el-Azher (Qahîre)

Kargerên Fatimî li Misirê

• Ebû Temîm el-Muiz Me'ed (953–975)
• Ebû Mensûr el-Ezîz Nizar (975–995)
• Ebû el-Hakim el-Mensûr (995–1021)
• Ebû'l-Hesen ez-Zahir Elî (1021–1036)
• Ebû Temîm el-Mustansir Me'ed (1036–1094)
• Ebû'l-Qasim el-Mustelî Ehmed (1094–1111)
• Ebû Elî el-Amir el-Mensûr (1111–1130)
• E^bu'l-Meymûn el-Hafiz Ebdelmacîd (1130–1149)
• Ebu'l-Mensûr ez-Zafir Ismaîl (1149–1154)
• Ebu'l-Qaim el-Faiz Îsa (1154–1160)
• Ebû Mihemed el-Ezid Ebdela (1160–1171)

Kargerên Fatimî li Mexribê

• Ebdela el-Mehdî (910–934)
• Ebu'l-Qasim el-Qaim (934–946)
• Îsmaîl el-Mensûr (946–953)
• Ebû Tamîm el-Muiz (953–975)

Mijarên têkildar

• Xanedana Eyûbiyan
• Xanedana Ihşîdiyan
• Zengiyan
• Şiîtî