Mûş: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Bi înteraktîvî li dîroka rûpelê bigere

← Cudahiya kevntir

Content deleted Content added

DîtbarîWîkînivîs

Guhartoya 23:00, 4 îlon 2024 biguhêre Penaber49 (gotûbêj \| beşdarî) 84.864 guhartin Kurteya guhartinê tine Etîket: Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl Guhartina mobîl a pêşketî ← Cudahiya kevntir		Guhartoya herî nû ya 19:32, 10 îlon 2024 biguhêre betal bike Balyozbot (gotûbêj \| beşdarî) Bot 756.038 guhartin B Bot: Paqijiyên kozmetîk (+Kategoriya sereke, Binê standard kir, Lînk paqij kir, --Valahiyên nehewce.)
(28 revîzyonên navberî yên ji 3 bikarhênerên din nayên nîşandan)
Rêz 45: }} [[Wêne:Young Kurd woman at Gotni, Mus plain 1893.jpg\|thumb\|Jineke mûşî, ji arşîvên Brîtanî (1893)]] '''Mûş''', ({{bi-tr\|''Muş''}}) bajarekî [[Bakurê Kurdistanê]] ye ku navenda ~~îdarî~~rêveberî ya parezgeha Mûşê ye. Bajêr li quntara [[Çiyayê Kurtikê]] û li rojavayê [[Deşta Mûşê]] hatiye avakirin. Li gorî daneyên sala 2023an nifûsa navenda bajêr 399.879 kes e. == Etîmolojî == Di derbarê navê Mûşê de çend ravekirinên cûda hene. Gerokê sedsala 17an [[Ewliya Çelebî]] ku di sedsala 17an de li seranserê [[Kurdistan]]ê geriyaye di geroknameya xwe de efsaneyekê vegotiye ku mişkek mezin ji aliyê [[Nemrûd (qeralê sumerî)\|Nemrûd]] ve hatiye afirandin ku ~~bajar~~ev mişk bajêr û rûniştevanên wîbajêr ~~wêran~~tune kiriye ~~ku ji ber vê yekê~~ navê Mûşê li bajêr hatiye danîn.<ref name=":0">{{Jêder-malper \|url=http://mus.gov.tr/mus-adinin-kaynagi-mus#:~:text=Ege%20g%C3%B6%C3%A7lerinden%20sonra%20ilk%20kez,y%C3%B6resine%20gelerek%20%C5%9Fehrin%20temelini%20atm%C4%B1%C5%9Ft%C4%B1r. \|sernav=Etîmolojiya navê bajêr }}</ref> Ravekirineke din jî ev e ku navê bajêr ji navên gelên kevnar ên herêmê ji navê mûşkî yan jî mişyayî hatiye wergirtin. Li aliyek din ve jî navê bajêr bitêkildarê toponîmên muşkî û mûşûnî yên ku di çavkaniyên asûrî û hîtîtan derbas bûne hatiye ~~têkildar~~ kirin.<ref name=":0" /> == Dîrok == === Serdemên kevnar û navîn === Li bajêr nivîseke li nêzîkî Keleha Kepenekê ~~nivîseke~~ ku ji aliyê qiralê ûrartûyî Argisti I ve (785-765 {{bz}}) hatiye nivîsandin hatiye dîtin. Nivîs niha di bin parastina midûriyeta çand û tûrîzmê ya Parêzgeha Mûşê de ye. Di ~~nivîsarê~~nivîsê de wiha hatiye ~~gotin~~navandin:<ref>{{Jêder-malper \|url=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2154357 \|sernav=Dîroka kevnar a Mûşê }}</ref> <blockquote>Ji mamoste Haldî, Argisti, kurê Minua re, bi bêdengî Perestgeha xwe û qesrek bi awayekî bêkêmasî ava kir (û) navê wî ji navê Argistihinil werdigire. Bi xêra mezinatiya Haldî (Ez) Minua kurê Argisti, şahê hêzdar, şahê mezin, şahê welatê Bianili, axayê bajarê Tûşpa.</blockquote> Her çiqas tê bawer kirin ku di dema qiralê ûrartûyî Menua de (800 {{bz}}) deverek heye ku li dora bajêr nivîsa wî ya bi tîpên îbranî hatiye dîtin, jî lê dîsa dîroka damezrandina Mûşê ne diyar e. Bajêr ji sala 650yê {{bz}} heya sala 550yê {{bz}} ji aliyê [[Med\|Împeratoriya Medan]] ve hatiye birêvebirin. Rêz 64: === Serdema nûjen === Di navbera 18ê sibata sala 1916an û 1ê gulana sala 1917an Mûş û gelek bajarên din ên [[Bakurê Kurdistanê]] ji aliyê artêşa [[Rûsya]]yê ve hatiye dagirkirin.<ref>{{Jêder-malper \|url=https://www.dhmi.gov.tr/Sayfalar/Havalimani/Mus/SehirTarihcesi.aspx#:~:text=MU%C5%9E%60UN%20TAR%C4%B0H%C3%87ES%C4%B0,Arap%20(641). \|sernav=Şehir Tarihçesi \|malper=www.dhmi.gov.tr \|roja-gihiştinê=2024-09-04 }}</ref> Bi damezrandina [[Mûş (parêzgeh)\|Parêzgeha Mûşê]] re bajêr di sala 1929an de ji [[Bêdlîs (parêzgeh)\|Parêzgeha Bidlîsê]] vediqete û dibe navenda ~~îdarî ya~~birêvebirina Parezgeha Mûşê.<ref>{{Jêder-malper \|url=~~https://web.archive.org/web/20090726001217/~~http://www.dpt.gov.tr/bgyu/bkp/dap.html \|sernav=Pêşketina herêmî \|malper=web.archive.org \|tarîx=2009-07-26 \|roja-gihiştinê=2024-09-04 \|roja-arşîvê=2009-07-26 \|urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20090726001217/http://www.dpt.gov.tr/bgyu/bkp/dap.html \|rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Di sala 1992an de [[Balafirgeha Mûşê\|Balfirgeha Mûşê]] hatiye vekirin ku ji sala 1992an vir ve ji bo bajêr û ji bo bajarên din ên nêzîk re xizmet dike.<ref>{{Jêder-malper \|url=~~https://web.archive.org/web/20181024113400/~~https://mus.dhmi.gov.tr/Sayfalar/icerik-detay.aspx?oid=2629 \|sernav=Havalimanı Tarihçesi \|malper=web.archive.org \|tarîx=2018-10-24 \|roja-gihiştinê=2024-09-04 \|roja-arşîvê=2018-10-24 \|urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20181024113400/https://mus.dhmi.gov.tr/Sayfalar/icerik-detay.aspx?oid=2629 \|rewşa-urlyê=mirî }}</ref> === Kronolojî === Rêz 79: '''Piştî zayînê''' * 217 ~~- 637~~ dema ~~Sasaniyan~~sasaniyan * 637 dema bîzansiyan * 641 dema ereban Rêz 87: * 1655 mîrîtiya şerefxanan * 1916 dema rûsan * 1923 komara Tirkiye * 1917 dema tirkan == Erdnîgarî == Rêz 95: === Taybetiyên erda bajêr === Pîvana erda bajar 8.196 km² ye. Çiyayê herêmê 34,9% , deşt 27,2% û platoyên herêmê jî ji 37,9% ~~teshkil~~pêk ~~dike~~tîne.{{Çavkanî hewce ye\|tarîx=adar 2024}} Li Mûşê ~~tene~~[[nok]], ~~nok~~[[tutin]], ~~tutûn~~[[zebeş]], û[[genim]], [[~~kixsên~~gindor]] ~~şekir~~û [[silq]] tê çandin. === Çiyayên herêmê === Rêz 101: === Deşt, zozan û gelî === Deşta Mûşê, deşta mezintir ji yên Kurdistanê ye. Dirêjbûna wî 80 km û firehbûna wî jî 30 km ye. Mezinbûna deştê 1.650 km² ye. Deşt di navbera çiyayên [[Nemrûd]] ([[Bidlîs]]), [[Şerefdîn]], ~~[[Qereçawûş]]~~Çiyayê Kurtikê û ~~çemê~~ [[~~Murad~~Çemê Miradê]]ê de ye. [[Deşta Mûşê\|Deşta Muşê]] (1650 km²), [[Deşta Kopê]] (525 km²), [[deşta Lîz]]ê (160 km²) û [[deşta Milazgirê]] (450 km²) mezin in. === Çem û Gol === Rêz 117: \| DIYAGRAM BARÎN = \| DIYAGRAM BARÎN BILINDÎ = 230 \| ÇAVKANÎ = [https://www.mgm.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler-istatistik.aspx?k=H&m=MUS Statîstîkên avhewaya Mûşê] \| Sernav = Germahî û barîna nîvekî ya mehane yê Mûşê \| Cîh = Mûş, Bakurê Kurdistanê Rêz 225: \| hnBer = }} === Cûreyên heywanan === Li herêmê [[ruvî]], [[gur]], [[semasî]], [[kewroşk]] û [[kew]] hene. Li gol û çemên herêmê [[masî]] jî peyde dibin. == Perwerdehî == [[Zanîngeha Mûşê]] di 28ê gulana sala 2007an de hatiye vekirin. Zanîngeh bi 10 fakulte, 2 enstîtu û bi 5 dibistanên pîşeyî ya bilind li bajêr û li navçeya [[Milazgir]]ê perwerdehiya xwe didomîne. Zanîngeha Mûşê yek ji zanîngehên [[Bakurê Kurdistanê]] ye ku li zanîngehê Beşa Ziman û Wêjeya Kurdî heye.<ref>{{Jêder-malper \|url=https://universitetercihrobotu.com/kurt-dili-ve-edebiyati-taban-puanlari-ve-basari-siralamalari-219 \|sernav=Kürt Dili ve Edebiyatı Bölümü (4 Yıllık) Başarı Sıralamaları ve Taban Puanları \|malper=universitetercihrobotu.com \|roja-gihiştinê=2024-09-05 }}</ref> == Çûnhatin == Mûş yek bajarên [[Bakurê Kurdistanê]] ye ku li ser rêyeke bi çûnûhatin hatiye avakirin. Ji ber ku gelek pargîdaniyên otobusên Bakurê Kurdistanê di nav bajêr re derbas dibin hatina bajêr hêsan e.<ref>{{Jêder-malper \|url=https://www.neredennereye.com/otogar/mus/ \|sernav=Agahiyên têkilî û veguhastinê ya termînala otobusê ya Mûşê \|malper=NeredenNereye \|roja-gihiştinê=2024-09-05 \|ziman=tr }}</ref> Li bajêr termînala otobusan (MUŞTİ) stasyona trênê û balefirgehek heye. Ji [[Balafirgeha Mûşê\|Balefirgeha Mûşê]] seferên bajarên wekî [[Enqere\|Enqerê]], [[Îzmîr]], [[Stembol]] û [[Bursa (parêzgeh)\|Bursayê]] têne lidarxistin.<ref>{{Jêder-malper \|url=https://www.dhmi.gov.tr/Sayfalar/Havalimani/Mus/AnaSayfa.aspx \|sernav=MUŞ SULTAN ALPARSLAN HAVALİMANI \|malper=www.dhmi.gov.tr \|roja-gihiştinê=2024-09-05 }}</ref> == Aborî == Line 250 ⟶ 254: [[Qirçik]]: qaşilkên zuha yên xiyaran di nav rûn de bi [[pîvaz]] û [[îsot]]an re tê sorkirin. Îşkene bi ser tê reşandin û bi sosa ji [[mast]], [[sîr]] û [[rûn]] çêkirî tê xwarin. Li herêmê [[tirşî]] jî ji alî gel ve pir tê çêkirin. [[~~Qavûrme~~Qelî]], [[çavbelek]], [[mirtoxe]] û herse xwarinên din yên herêmê ne ku ji alî gel ve tên xwarin. [[Heftadirek]]: ~~bulxur~~dan bi hêk tê li hevxistin. Di siniyek din de kifteyên ji qîme, pîvaz, ava [[hinar]]an û [[birinc]]a kelandi hatiye çêkirin tê sorkirin. Bulxur wek perçên biçûk hundirên wan tê wekirin û kiftên sorkirî dikeve hundirê van û di avê de tê kelandin. Rûnê sorkirî bi ser tê reshandin û serwîs dibe. === Kincên herêmê === Fîstanên jinan dirêj û qedîfe ne. Îşlikên hundir (melekof) li gundan tê li xwe kirin. li bajaran carna çend fîstan bi ser hevde jî tê li xwe kirin. Fîstanê ser, ber wê vekirî ye. Ji kefiya pishtê re dibêjin "şehre". di serî de şalek (kirap) tê girêdan. Di serê keçên ciwan de "[[~~leçek~~laçik]]" yên pîr de jî "[[kofî]]" hene. Carna pere yan jî [[zêr]] li serî tê girêdan. Zilamên herêmê şal (pantolonê fireh) bi îşlig li xwe dikin. Êleg û çakêt li ser şal de li xwe dikin. Cîzme, karox, pilava lastîk ya reş jî di nigan de heye. Di bêrîka êlegên zilamên pîr de saet heye. Li hinek gundan şal û şapik jî tê li xwe kirin. Line 272 ⟶ 276: {{Koord\|38\|44\|17\|N\|41\|29\|38\|E\|type:city\|display=title}} [[Kategorî:Bajarên Bakurê Kurdistanê]] [[Kategorî:Mûş (navend)\| ]]