Amerika Qurama Shtatları

Amerika Qurama Shtatları inglisshe United States of America
Bayraq Gerb
Uranı: In God We Trust» (с 1956) «Biz Qudayǵa Isenemiz» «E pluribus unum» (dástúriy) «Kópshilikten-bir»
Gimni: Úlgi:Lang-en2
Paytaxtı	Vashington 00°00′N 00°00′E
Iri qalaları	Nyu-York, Los-Anjeles, Chikago, Hyuston, Finiks, Filadelfiya, San-Antoniyo, San-Diego, Dallas, San-Xose, Ostin, Jeksonvill, Fort-Uert, Kolumbus, Sharlott, San-Francisko, Indianapolis, Sietl
Rásmiy tili	inglis tili
Basqarıw forması	prezidentlik respublika
• Prezident	Jo Bayden
• Vice-prezident	Kamala Harris
• Wákiller palatası spikeri	Mayk Jonson
• Senatnıń waqtınshalıq prezidenti	Petti Myurrey
• Joqarı sud baslıǵı	Jon Roberts
Maydanı
• Ulıwma	9833517 km2 (3-orın)
• Suw (%)	6,76
Xalıq sanı
• 2022-jıl (shama)	Úlgi:Úlkenlestiriw 333 287 557 (3-orın)
• Xalıq tıǵızlıǵı	34,55 adam/km2
JIÓ (SAUP)	2023-jıl (esap)
• Jámi	26,94 trln (2-orın)
• Jan basına	80412 (8-orın)
JIÓ (nominal)	2023-jıl (esap)
• Jámi	26,94 trln (1-orın)
• Jan basına	80412 (7-orın)
IRI (2019)	Úlgi:Úlkenlestiriw 0,926  · 15-orın
Pul birligi	AQSH dolları (840)
Waqıt zonası	−5…−10
Avtomobil háreketi	Oń
Telefon prefiksi	1
XOK kodı	MOK
Internet domeni	https://ru.wikipedia.org/wiki/.us

Amerika Qurama Shtatları (Amerika Qurama Shtatları; inglisshe: United States of America, USA), Amerika Qurama Shtatları (inglisshe: United States) yamasa ápiwayı Amerika (inglisshe: America) - Arqa Amerikadaģı mámleket. Paytaxtı - Vashington qalası, Birlesken Milletler Shólkemine aǵza. Amerika Qurama Shtatları shıǵıstan Atlantika, batıstan Tınısh okeanı, qubla-shıǵıstan Meksika qoltıǵı menen qorshalǵan. Hákimshilik jaqtan 50 shtat hám bir federal okrugqa bólinedi. Alyaska hám Gavayi shtatları mámlekettiń tiykarǵı aymaǵınan sırtta jaylasqan. Puerto-Riko Doslıq Awqamı, Arqa Mariana atawları Doslıq Awqamı, Guam, Virginiya atawları hám Amerika Samoası da Amerika Qurama Shtatlarına tiyisli. Maydanı - jámi 9 833 520 km2. Xalqı 341 million adamnan aslam (2024) bolıp, xalıq sanı boyınsha dúnyada úshinshi orında turadı.

Shtatları

Amerika Qurama Shtatlarina 50 shtat kiredi: Alabama, Alaska, Arizona, Arkansa, Kalifornia, Kolorado, Konnektikut, Delaueyr, Florida, Jeorjiya, Gavaii, Aydaxo, Illinoy, Indiana, Ayova, Kanzas, Kentaki, Luyziana, Meyn, Merilend, Massachusets, Michigan, Minnesota, Mississipi, Missuri, Montana, Nebraska, Nevada, New Hempshir, New Meksiko, New York, Arqa Karolina, Arqa Dakota, Ohayo, Oklahoma, Oregon, Pennsil'vania, Roud Atawi, Qubla Karolina, Qubla Dakota, Tenessi, Texas, Yuta, Vermont, Virjinia, Washington, Batis Virjinia, Viskonsin, hám Vayoming.

Tariyxı

Áyyemgi zamanlarda házirgi Amerika Qurama Shtatları aymaǵında indeecler hám eskimoslar jasaǵan. Amerika 1492-jılı Xristofor Kolumb tárepinen ashılǵannan keyin XVI ásirde Ispaniya, Franciya, Angliya, Gollandiya hám Shveciya Arqa Amerikadaǵı bos jerlerdi iyelewge kiristi. Angliya XVIII ásir ortalarında tiykarǵı qarsılasların qısıp shıǵarıp, materiktiń shıǵıs bóliminde óziniń koloniallıq húkimdarlıǵın ornatadı. Jerlerdi iyelew hám ornalasıp alıw menen bir waqıttıń ózinde jergilikli xalıq qırıldı hám Afrikadan qul negrler kóplep alıp kelindi. 1775-1783-jıllardaǵı Arqa Amerikada ǵárezsizlik ushın urıs dawamında 1776-jıl 4-iyulde federal mámleket - Amerika Qurama Shtatlarına tiykar salındı hám ol respublika dep járiyalandı. George Washington Amerika Qurama Shtatlarınıń birinshi prezidenti etip saylandı. Mámlekettiń arqasında sanaat hám fermerlik, qublasında qulshılıqqa tiykarlanǵan diyqanshılıq rawajlandı. Batıstaǵı indeec qáwimlerin quwıp shıǵarıw hám jańa jerlerdi ózlestiriw esabınan Amerika Qurama Shtatları aymaǵı tez keńeyip bardı. 1803-jılı Franciyadan Batıs Luiziana "satıp alındı," 1819-jılı Ispaniya Floridanıń qolınan ótti, 1836-jılı Meksikadan Texas tartıp alındı. XIX ásir dawamında házirgi Kaliforniya, Arizona, Nyu-Meksiko hám Nevada shtatlarınıń aymaqları, Kolorado hám Vayoming shtatlarınıń bir bólegi qosıp alındı. XIX ásir ortalarında Amerika Qurama Shtatlarında "eki partiyalı sistema" payda boldı. Endi hákimiyattı Demokratlar partiyası menen Respublikashılar partiyası gezekpe-gezek basqaratuģın boldı. Arqa burjuaziyası menen qubla plantatorları arasındaǵı qarama-qarsılıq Amerika Qurama Shtatlarında 1861-1865-jıllarda puqaralar urısına alıp keldi, onda prezident Abraham Linkoln basshılıǵındaǵı arqa shtatlar jeniske eristi. Urıs dawamında jer úlesleri haqqında (1862), qulshılıqtı biykar etiw haqqında (1865) nızamlar qabıl etildi. Puqaralar urısınan keyin mámleket ekonomikası jedel rawajlana basladı. 1867-jılı Amerika Qurama Shtatları patsha Rossiyadan Alyaska hám Aleut atawların satıp aldı; XIX ásir aqırında Filippin, Gavayi, Puerto-Riko hám basqalardı, 1903-jılı Panama kanalı zonasın qolǵa kirgizdi. Eki ásir bosaǵasında Amerika Qurama Shtatlarına kóship keliwdiń jańa tolqını baslandı. Emigrantlardıń kópshiligi qubla-shıǵıs Evropadan edi. Birinshi jáhán urısı dáwirinde (1914-1918) Amerika Qurama Shtatlarına dáslep biytáreplik poziciyasında turdı, 1917-jılı aprelde Antanta tárepinde turıp háreket etti. Urıstan keyin Amerika Qurama Shtatları ekonomikalıq rawajlanıw dáwirine kirdi. Biraq tez arada ekonomikalıq krizis baslanıp (1929-1933) jumıssızlıq kúsheydi (1933-jılı 17 million jumıssız bar edi), kárxanalar quladı, óndiris keskin tómenledi. Krizis shárayatında Franklin D. Ruzvelt (1933-1945-jılları Amerika Qurama Shtatları prezidenti) basshılıǵındaǵı Demokratiyalıq partiya hákimshiligi hákimiyat basına keldi. Onıń baslaması menen bir qansha sociallıq-ekonomikalıq ilajlar ámelge asırıldı, "jańa jol" dep atalǵan bul jol Amerika Qurama Shtatların krizisten shıǵarıw maqsetin gózlegen edi. 1941-jılı Yaponiya Amerikanıń Pearl-Harbor áskeriy-teńiz bazasına hújim etkeninen keyin Amerika Qurama Shtatları Ekinshi jáhán urısına qosıldı hám Adolf Gitlerge qarsı koaliciya tárepine ótti. Amerika qurallı kúshleri tiykarınan Tınısh okeanda Yaponiyaǵa qarsı jawıngerlik háreketlerde qatnastı. 1943-jılı Italiyaǵa ásker túsirdi. Amerika Qurama Shtatları awqamlaslardıń xalıqaralıq konferenciyalarında (1943-jılı Tegeran, 1945-jılı Qrım, 1945-jılı Potsdam konferenciyalarında) qatnastı. Aqırında, 1944-jıl 6-iyunde Amerika Qurama Shtatları menen Ullı Britaniya ekinshi fronttı ashtı. 1945-jıl avgustta Harry S. Truman (1945-1953-jılları Amerika Qurama Shtatları prezidenti) buyrıǵı menen Yaponiyanıń Xirosima hám Nagasaki qalalarına atom bombaları taslandı; on mıńlap tınısh xalıqtıń qırılıwına sebep boldı. 1950-1953-jılları Amerika Qurama Shtatları Koreya urısında qatnastı, 1956-1975-jılları Vetnamda urıs alıp bardı. 1945-jıldan Amerika Qurama Shtatları - BMSh, sonday-aq, Amerika mámleketleri shólkemi, NATO aǵzası.

Geografiyası

Tiykarǵı maqala: AQSh geografiyası

Atlantika okeanınıń Amerika Qurama Shtatları jaǵalawında qoltıqlar hám qoltıqlar júdá kóp, jaǵalawları tiykarınan pás tegislikten ibarat; eń úlken yarım atawı Florida. Mámleket relyefi úsh túrge bólinedi. Batıstaǵı Kordiler taw dizbegi Amerika Qurama Shtatları aymaǵınıń úshten bir bólegin iyeleydi. Tınısh okean jaǵası biyik tawlar (Alyaska dizbeginde Amerika Qurama Shtatları hám pútkil - 6194 m biyikliktegi Mak-Kinli tawı jaylasqan; bunnan tısqarı Jaǵa boyı dizbekleri hám Kaskadlı tawlar, Syerra-Nevada tawları bar). Shıǵıs poyasın Jartaslı taw dizbekleri iyelegen. Bul eki tawlı poyas aralıǵında Kolumbiya hám Kolorado platoları bar. Úlken Basseyn shól tegis tawlıqların bir-birinen tereń daralar ajıratıp turadı. Shıǵısta onsha biyik bolmaǵan Appalachi tawları (bálentligi 2037 m ge shekem, Mitchell tawı) bolıp, onı okeannan tar Atlantika boyı pás tegisligi ajıratıp turadı. Kordilera menen Appalachi arasındaǵı Oraylıq tegislikler, Ullı tegislikler (yaki Preriy platosı) hám Meksika boyı tegisliklerin óz ishine alǵan ishki tegislikler jaylasqan. Arqada suw-muz formasındaǵı relyefli Lavrentiy tóbesiniń bir bólegi jaylasqan. Amerika Qurama Shtatları paydalı qazılmalar qorları hám hár túrliligi jaģınan dúnyanıń eń bay mámleketlerinen biri. Kómir, neft, gaz, mıs, qorǵasın, cink, uran, temir, titan rudaları, sınap, altın, molibden, volfram, fosforit kánleri bar. Tas hám kaliy duzları, kúkirt hám basqa minerallar da bar. Amerika Qurama Shtatları aymaǵınıń derlik barlıq bólimi ortasha hám subtropikalıq poyaslarda, Alyaska subarktika, Floridanıń qubla bólimi tropikalıq poyaslarda jaylasqan. Mámlekettiń arqa-shıǵıs hám shıǵıs bólimleri klimatına jıllı Golfstrim aǵımı, Tınısh okean jaǵası klimatına suwıq Kaliforniya aǵımı sezilerli tásir kórsetedi. Aymaq betiniń dúzilis ózgesheliklerine baylanıslı arqa hám qubla regionlar arasında hawa almasıwınıń jedelligi múnásibeti menen hawa-rayı tez-tez ózgerip turadı. Amerika Qurama Shtatları ishki regionlarınıń klimatı kontinental, Kordiler ishki aymaqlarında keskin kontinental. Bismark qalasında (Arqa Dakota shtatı) yanvar ayınıń ortasha temperaturası −19°, iyulda 21°, Chikago qalasında yanvarda −3,7° hám iyulda 32°. Meksika boyı pástegisligi hám Atlantika boyı pástegisliginiń qubla bóliminde subtropikalıq klimat. Jańa Orlean qalasında yanvar ayınıń ortasha temperaturası 12°, iyulda 27,4°. Atlantika boyı jaǵalawınıń arqa-shıǵıs bólimi hám Tınısh okean boyı jaǵalawınıń arqa bóliminde - teńiz klimatı. Nyu-Yorkta yanvar ayınıń ortasha temperaturası −0,8°, iyulda 23°. Tınısh okean jaǵasınıń qublasında Jer Orta teńizine uqsas klimat, Kordilera qubla bóliminiń ishki rayonlarında júdá ıssı hám qurǵaq. Hawanıń eń tómen temperaturası (-64° qa shekem) Yukon tegis tawlıǵı (Alyaska) da, eń joqarı temperaturası (50°) Ólim alabında (Kaliforniya) baqlanǵan.

Orta jıllıq jawın-shashın Alyaskanıń qubla-shıǵısında hám Vashington shtatınıń batısında - 3000-4000 mm, mámlekettiń qubla-shıǵısında - 1500-2000 mm, ishki tegisliklerde - shıǵısta 1500 mm den batısta 3000 mm ge shekem. Amerika Qurama Shtatlarınıń kóp dáryaları Atlantika okeanı basseynine quyıladı. Mámleket aymaǵınan dúnyadaǵı eń iri dárya sistemalarınan biri - Missuri hám Missisipi dáryaları aģıp ótedi. Appalachidan aǵıp kelip Atlantika okeanına quyılatuģın dáryalar (Gudzon, Potomak hám basqalar) - qısqa, tez hám suwlı. Kordilyaranıń dárya tarmaǵı siyregirek. Bul jerdegi Kolumbiya, Kolorado sıyaqlı saylar tereń jarlardan aģıp ótedi. Mámlekettiń arqasında, Kanada shegarasında Ullı kóller (Joqarı kól, Guron, Michigan, Eri, Ontario) bar. Úlken Basseyn tawında Úlken Duz kól, Floridada kóplegen sayız kól hám qoltıqlar, Alyaskada muzlıqlardan payda bolǵan tektonikalıq kóller, sonıń ishinde, Iliamna kóli bar. Ishki suwlardan sanaat hám kommunal suw támiynatı, kemeler qatnawı, suwǵarıw hám gidroenergiya dáregi sıpatında paydalanıladı. Topıraq qabatı hár qıylı. Arqa-shıǵısta serjigir podzol (kúlreń) hám qońır toǵay topıraq, qubla-shıǵısta qızǵısh hám sarǵısh topıraq, ishki tegisliklerde qara reńli preteriy, qara topıraq hám toyǵın sur, Kordileranıń taw aralıǵı platosında qurǵaq dalalardıń kúlreń hám ashıq sur topıraqları. Mámlekettiń arqa-shıǵısında aralas hám qaraǵay toǵayları, qublasında keń japıraqlı, Tınısh okean jaǵası hám Kordilera janbawırlarında iyne japıraqlı toǵaylar ústem. Oraylıq tegisliklerdiń batısındaǵı ayırım jerlerde ot tárizli preriy ósimlikzarları, Ullı tegislikler, Kordilera platosı hám oypatlıqlarında qurǵaq dalalardıń ósimlikleri saqlanıp qalǵan. Kordilera tegisliginiń qurǵaq bólimin yarım shól hám shóller iyeleydi. Qorǵalatuģın iri tábiyat obiektleri arasında Iyellouston milliy baǵı, Yosemit milliy baǵı, Sekvoyya, Grand-Kanon milliy baǵları, Mamont hám Karlsbad úngirleri bar.

Mámleketlik dúzimi

Amerika Qurama Shtatları 50 shtat, bir federal okrug hám bes aymaqtan quralǵan federaciyalıq respublika bolıp esaplanadı. Sonday-aq, dúnyanıń eń áyyemgi federaciyası bolıp esaplanadı. 2021-jılı Amerika Qurama Shtatları Demokratiya indeksinde 26-orındı iyeledi. Amerika Qurama Shtatlarınıń ámeldegi konstituciyası 1787-jılı qabıl etilgen. Mámleket hám húkimet baslıǵı, qurallı kúshler bas sárkardası - prezident, onıń wákillikleri júdá úlken. Vice-prezident penen birge tikkeley, eki basqıshlı saylaw jolı menen (saylawshılar kollegiyası arqalı) 4 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı senat hám wákiller palatasınan ibarat eki palatalı kongress ámelge asıradı. Senatta 100 senator bar (olar 6 jıl múddetke, hár bir shtattan 2 ewden saylanadı hám 1/3 bólegi hár 2 jılda jańalanıp turıladı). Wákiller palatasına 435 deputat 2 jılǵa saylanadı. Atqarıwshı hákimiyat uyımı - Amerika Qurama Shtatları húkimeti prezident tárepinen senattıń kelisimi menen tayınlanadı; 13 ministrden ibarat boladı. Húkimet kongress aldında juwapker emes. Hárbir shtattıń óz konstituciyası bar. Shtattaǵı nızam shıǵarıwshı hákimiyattı nızam shıǵarıwshı májilis, atqarıwshı hákimiyattı bolsa gubernator ámelge asıradı. Amerika Qurama Shtatları mámleketiniń konstituciyalıq sistemasına úsh siyasiy-huqıqıy qaǵıyda tiykar etip alınǵan bolıp, bul qaǵıydalar hákimiyattıń bóliniwi, federalizm hám sudtıń konstituciyalıq qadaǵalawınan ibarat. Hákimiyattıń bóliniw qaǵıydası mámleket hákimiyatınıń úsh tarmaǵı - nızam shıǵarıwshı, atqarıwshı hám sud hákimiyatlarınıń biyǵárezligin hám olar arasında wazıypalardıń shegaralanıwın názerde tutadı. Federal dárejedegi úsh tarmaq - Kongress, Prezident hám Joqarǵı sud.

Siyasiy partiyalar, kásiplik awqamları

• 
• 
• 
• 
• 

Siltewler

Wikimedia Commonsta

AQSh boyınsha fayllar bar.

• https://www.usa.gov
• https://www.whitehouse.gov