შინაარსზე გადასვლა

ქიმიურ ელემენტთა პერიოდული სისტემა

მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია
ცხრილი

ქიმიურ ელემენტთა პერიოდული სისტემა, დიმიტრი მენდელეევის ელემენტთა პერიოდული სისტემა, ქიმიური ელემენტების კლასიფიკაციამენდელეევის მიერ 1869 წლის 1 მარტს აღმოჩენილი პერიოდულობის კანონის გრაფიკული ასახვა.

სისტემას არაფორმალურად „მენდელეევის ცხრილს“, „პერიოდულობის სისტემას“ ან უბრალოდ „პერიოდულ სისტემას“ უწოდებენ, მაგრამ უნდა აღინიშნოს რომ სახელი „პერიოდულობის სისტემა“ გაუმართლებელია როგორც ქიმიური, ასევე გრამატიკული თვალსაზრისითაც. არსებობს ქიმიურ ელემენტთა პერიოდული სისტემის წარმოსახვის რამდენიმე სახე. მათ შორის ყველაზე უფრო გამოყენებულია გაშლილი და შემჭიდროებული ცხრილები.

ელემენტთა პერიოდული სისტემაში ქიმიური ელემენტები დალაგებულია ატომური ნომრის (და არა ატომური მასის) მიხედვით, რაც ბუნებრივად აიხსნება ატომის აგებულებაზე არსებული თანამედროვე შეხედულებებით: ატომური ნომერი ელემენტთა პერიოდული სისტემაში აჩვენებს ატომის ბირთვში პროტონების რაოდენობას და, შესაბამისად, ელექტრონების რაოდენობას ნეიტრალური ატომის ელექტრონულ გარსში, რაც განაპირობებს ელემენტის ქიმიურ თვისებებს. თანამედროვე ელემენტთა პერიოდული სისტემაში ერთი ქიმიური ელემენტის სახით გაერთიანებულია იზოტოპები, რომლეებიც განსხვავდება ერთმანეთისგან ატომის ბირთვში ნეიტრონების რაოდენობით და, ელექტრონულ გარსში ელექტრონთა ერთნაირი რაოდენობის მიუხედავად, აქვს განსხვავებული ატომური მასა.

ქიმიური ელემენტების სისტემატიზაციის ცდები (მსგავსი ქიმიური თვისებების მიხედვით) ჯერ კიდევ XIX საუკუნის 30-იან წლებიდან დაიწყო. 1864 წელს დ. მაიერმა ატომურ მასათა მონაცემების საფუძველზე შეადგინა ტაბულა, რომელშიც აჩვენა ელემენტთა რამდენიმე ჯგუფის ატომური მასებისა და თვისებების ურთიერთშესაბამისობა, მაგრამ ზოგადი თეორიული დასკვნა მას არ გაუკეთებია. დ. მენდელეევის შეფასებით, ელემენტთა პერიოდული სისტემის განმტკიცებას ხელი შეუწყო პ. მელიქიშვილისა და მისი მოწაფის ლ. პისარჟევსკის შრომებმა.

2012 წლის მონაცემებით, ელემენტთა პერიოდული სისტემა მოიცავდა 118 ქიმიურ ელემენტს. მისი წინამორბედი იყო დ. მენდელეევის მიერ 1869 შედგენილი ცხრილი, რომელიც მეცნიერმა შემდგომი ორი წლის მანძილზე სრულყო — ელემენტები დაყო მწკრივებად, პერიოდებად, ჯგუფებად და უწოდა ელემენტთა პერიოდული სისტემა. ელემენტთა პერიოდული სისტემის გრაფიკული გამოსახულებების მრავალი ვარიანტიდან, რომლებიც უპირატესად ცხრილების სახით იყო წაროდგენილი, განსაკუთრებით გავრცელდა სამი ფორმა: მოკლე, რომელიც მენდელეევმა წამოადგინა, გრძელი და კიბისებრი.

მეტად მნიშვნელოვანი იყო ელემენტთა პერიოდული სისტემაში ელემენტების ადგილის დაკავშირება პერიოდისა და ჯგუფის ნომერთან. ამის საფუძველზე შესაძლებელი გახდა ზოგიერთი ელემენტის იმ დროს მიღებული ატომური ასის შესწორება. დ. მენდელეევმა ელემენტთა პერიოდული სისტემის საფუძველზე იწინასწარმეტყველა მანამდე უცნობი ელემენტების „ეკაბორის“ Sc, „ეკაალუმინის“ Ga, „ეკასილიციუმის“ Ge არსებობა და მათი ნაერთების თვისებები, რაც შემდგომში დაადასტურა და პერიოდულობის კანონმა საყოველთაო აღიარება მოუპოვა. გაირკვა, რომ რიგობრივი ნომერი რიცხობრივად ელემენტის ატომის ბირთვის მუხტის სიდიდის ტოლია (ე. რეზერფორდი, ჰ. მოზლი). ნეიტრონების აღმოჩენის შემდეგ გასაგები გახდა ატომური მასისა და იზოტოპების არსი, ელემენტთა თვისებების პერიოდულობა დაუკავშირდა ატომის ელექტრონული გარსის აგებულებას.

დ. მენდელეევის სისტემაში ელემენტების თვისებების პერიოდულობა არ არის მარტივი. პირველი პერიოდი შედგება 2 ელემენტისაგან H და He. მას მოსდევს 2 რვა-რვა-წევრიანი პერიოდი. ეს არის მცირე პერიოდები. მათი ელენტები ერთმანეთის ჰომოლოგებს წარმოადგენენ, ესენია Li და Na, Be და Mg, B და Al და ა. შ. გარდა პირველისა, ყველა პერიოდი იწყება ლითონით და მთავრდება ინერტული აირით. პერიოდში ელემენტის თვისებები თანდათანობით იცვლება. Na ტიპური ლითონია, წარმოქმნის ძლიერ ტუტეს; Mg მკაფიოდ გამოხატულ ლითონურ თვისებებს იჩენს, მაგრამ ისეთი აქტიური არ არის, როგორც Na. Al უკვე ლითონ-არალითონია, მისი ჟანგი და ჰიდროჟანგი ამფოტერულია, Si არალითონია, P და S აქტიური არალითონებია, Cl ამ პერიოდში ყველაზე აქტიური არალითონია. მე-4 და მე-5 პერიოდები 18-18 წევრისაგან შესდგება. თითოეული მათგანის შედგენილობაში შედის VIII ჯგუფის 3-3 ელემენტი. თავისებურად იცვლება ელემენტების თვისებები მე-4 პერიოდის Sc-Zn მწკრივში. ასევე თავისებურად იცვლება ელემენტების თვისებები მე-5 პერიოდის Y-Cd მწკრივში. ამიტომ Sc-Zn და Y-Cd მწკრივის ელემენტებს გარდამავალი ელემენტები უწოდეს. ამ ორ დიდ პერიოდს მოჰყვება ყველაზე დიდი მე-6 პერიოდი, რომელიც 32 ელემენტს მოიცავს. ამ პერიოდში შედის ლანთანის მომდევნო 14 ელემენტი — ლანთანოიდები, რომელთა შორის დიდი მსგავსებაა. ეს პერიოდი შეიცავს აგრეთვე გარდამავალ ელემენტთა მწვრივს. უკანასკნელი მე-7 პერიოდი. გარდა Fr, Ra და Ac-ისა, მოიცავს 14 ელემენტისაგან შედგენილ აქტინოიდების ოჯახს და გარდამავალი ელემენტების მწკრივის პირველ წევრებს.

მოძველებული კლასიფიკაციით: 8-წევრიანმა პერიოდებმა განაპირობა 8 ვერტიკალური ჯგუფის ჩამოყალიბება (I, II, III, IV,V, VI,VII დაVIII). ამ ჯგუფებში 18-წევრიანი პერიოდის ელემენტები თავისებურადაა დალაგებული. დიდი პერიოდის ელემენტები 2 მწკრივად ლაგდება: I მწკრივი 10 ელემენტს შეიცავს, II კი 8-ს. I მწკრივში უკანასკნელი 3 ელემენტი განლაგებულია VIII ჯგუფში ტრიადის საბით. ბუნებრივია, რომ დიდი და მცირე პერიოდების ელემენტებს შორის არ არის დიდი მსგავსება არც ვალენტობისა და არც სხვა თვისებების მიხედვით. ამიტომ თითთეული ჯგუფის ელემენტები გაყვეს 2 ქვეჯგუფად: მთავარი (ა) და თანაური (ბ) ქვეჯგუფის ელემენტებად.

მთავარი ქვეჯგუფების ელემენტების ქიმიური თვისებები არსებითადაა დამოკიდებული მათ განლაგებაზე ინერტული აირის მიმართ. სწორედ ამ ნიშნის მიხედვით არის დაყოფილი ელემენტები მთავარ და თანაქვეჯგუფებად. მთავარ ქვეჯგუფებს მიეკუთვნება ის ელემენტები, რომელთა რიგობრივი რიცხვი 1-2 ერთეულით მეტია ან 5-1 ერთეულით ნაკლებია ინერტული აირის რიგობრივ რიცხვზე. დანარჩენი ელემენტები მიეკუთვნება თანაქვეჯგუფებს. ამრიგად, მთავარი ქვეჯგუფი შედგება დიდი და მცირე პერიოდის ელემენტებისაგან, თანაქვეჯგუფები კი — მხოლოთ დიდი პერიოდის ელემენტებისაგან. არალითონებს მხოლოდ მთავარი ქვეჯგუფები მოიცავს, თანაქვეჯგუფები კი ლითონებისაგან შედგება.

მცირე პერიოდების ელემენტებს დ. მენდელეევმა ტიპური ელემენტები უწოდა, ხოლო იმ ქვეჯგუფებს, რომლებიც ტიპურ ელემენტებს შეიცავენ — მთავარი ქვეჯგუფები.

ტიპური ლითონები განლაგებულია I და II ჯგუფში. მარცხნიდან მარჯვნივ გადანაცვლებისას სუსტდება ლითონური თვისებები და ძლიერდება არალითონური თვისებები. ამიტომაც V და VI ჯგუფებში ტიპური არალითონებია, ხოლო VII-ში — ყველაზე აქტიური არალითონები. ინერტული აირი არის საზღვარი საპირისპირო თვისებების მქონე ელემენტებს — ლითონებსა და არალითონებს შორის.

ატომური მასის გადიდებისას ჯგუფში ძლიერდება ლითთნური თვისებები. მისი შემცირებით კი — არალითონური თვისებები. ყველაზე აქტიური ლითონია ცეზიუმი Cs. ყველაზე აქტიური არალითონი კი — ფთორი F. ამრიგად, ელემენტთა ლითონური თვისებები პერიოდულ სისტემაში ძლიერდება დიაგონალურად: მარჯვნიდან მარცხნივ, ზემოდან ქვემოთ. მისი საპირისპირო მიმართულებით კი ძლიერდება არალითონური თვისებები.

ელემენტთა პერიოდული სისტემის ფიზიკური არსის გარვვევა დაკავშირებულია კვანტური მექანიკის განვითარებასთან. კვანტური რიცხვებისა და პაულის პრინცივის საფუძველზე ელემენტთა თვისებების პერიოდულობა ბუნებრივ ახსნას პოულობს.

მოცემულ ენერგეტიკულ დონეზე (გარსზე) ელექტრონების მაქსიმალური რიცხვი N=2n2, სადაც n მთავარი კვანტური რიცხვია. როდესაც n=1, 2, 3, 4, 5, შესაბამის გარსებს აღნიშნავენ K, L, M, N და O სიმბოლოებით.

n-ის ყოეელ მნიშვნვლობას შეესაბამება ენერგეტიკული დონე, რომელიც, თავის მხრივ, შედგება ქვედონეებისაგან. ქვედონეებს ახასიათებს მეორე კვანტური რიცხვი, რომელსაც გამოსახავენ l სიმბოლოთი და უწოდებენ ორბიტულ კვანტურ რიცხვს. მთავარი კვანტური რიცხვის ყოველ მნიშვნელობას შეესაბამება ორბიტული კვანტური რიცხვის დისკრეტული მნიშვნელობები. რომელიც იცვლება 0-იდან n-1-მდე.

l რიცხვის სიდიდე განსაზღვრავს ქვეგარსებზე ელექტრონების განლაგებას. l=0, 1, 2, 3 დაკავშირებულია ელექტრონების s, p, d, f მდგომარეობანი (მათ ხშირად უწოდებენ s, p, d, f ელექტრონებს). ყოველ ასეთ მდგომარეობას შეესაბამება გარკვეული ფორმის ორბიტალი, რომლებიც აგრეთვე s, p, d, f სიმბოლოებით აღინიშნება. მთავარი კვანტური რიცხვის მნიშვნელობების მიხედვით გვექნება 1s, 2s, 3s, ... 2p, 3p, 4p, ... 3d, 4d, 5d, 6d და 4f, 5f ქვეგარსები, სადაც ციფრები სიმბოლოების წინ გამოხატავს მთავარი კვანტური რიცხვის სიდიდეს.

ელექტრონების განაწილება თავისუფალ ენერგეტიკულ დონეებზე შედეგი პრინციპის შესაბამისად წარმოებს, პირველ რიგში შეივსება უდაბლესი ენერგეტიკული დონე, შემდეგ — მისი მომდევნოები (K, L, M და ა. შ.), Ar-ის შემდეგ კი — ენერგეტიკული დონე, რომელსაც განსაზღვრავს უფრო მეტი სიდიდის მთავარი კვანტური რიცხვი, მაგრამ დაბალი ორბიტული კვანტური რიცხვი. შესაბამისი დონე უფრო ადრე შეივსება, ვიდრე შუუვსებელი მის წინ მყოფი დონე. ამიტომაც ყოველ დიდ პერიოდში პირველ ორ ელემენტს გარე გარსზე (ლიტერატურაში ხშირად გარსის ნაცვლად ხმარობენ შრეს, ხოლო ქვეგარსის ნაცვლად — გარსს) აქვს s ელექტრონები და მხოლოდ III ჯგუფიდან იწყება d ქვეგარსის შევსება, რაც მთავრდება თანაქვეჯგუფის ელემენტებში. ქვეგარსების შევსების მიხედვით არჩევენ s, p, d და f ელემენტებს.

განხილული სურათი საშუალებას გვაძლვეს დავადგინოთ ატომთა ელექრონული გარსების პერიოდულობა. რიგობრივი რიცხვის გადიდებისას ივსება ახალი გარსები, რომლებშიც პერიოდულად მეორდება ელექტრონთა ერთნაირი ქვეგარსები (s; s, p; s, p, d; s, p, d, f). ამრიგად, ქიმიურ ელემენტების თვისებათა პერიოდულობას განაპირობებს ატომთა ელექტრონული გარსების აღნაგობის პერიოდულობა. ლანთანოიდებისა და აქტინოიდების ადგილმდებარეობის გარკეევა პერიოდულ სისტემაში არსებითად გააადვილა ატომის აღნაგობის თეორიის შემუშავებამ.

პვრიოდულობას ექვედებარება ელემენტთა ვალენტობის ცვლილება პერიოდებში. ვალენტობასთან უშუალოდ არის დაკავშირებული იონიზაციის პოტენციალები, რომელთა ცელილება აგრეთვე პერიოდულია.

პერიოდულობის კანონი მნიშვნელოვან როლს თამაშობს არა მარტო ახალი ელემენტების სინთეზში, არამედ ლითონთა ქიმიაში, ლითონთა ფიზიკაში და სხვა.

დამატებითი ელემენტების სია

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ქიმიურ ელემენტთა ნომენკლატურა 100-ზე მეტით ატომური რიცხვით:

ატომური ნომერი სახელი (ლათ) სახელი (ქართ) სიმბოლო ძვ. სახელი IUPAC ოფიციალური სახელი IUPAC სიმბოლო
101 Unnilunium უნნილუნიუმი Unu eka-thulium Mendelevium Md
102 Unnilbium უნნილბიუმი Unb eka-ytterbium Nobelium No
103 Unniltrium უნნილტრიუმი Unt eka-lutetium Lawrencium Lr
104 Unnilquadrium უნნილქუადრიუმი Unq eka-hafnium Rutherfordium Rf
105 Unnilpentium უნნილპენტიუმი Unp eka-tantalum Dubnium Db
106 Unnilhexium უნნილჰექსიუმი Unh eka-tungsten Seaborgium Sg
107 Unnilseptium უნნილსეპტიუმი Uns eka-rhenium Bohrium Bh
108 Unniloctium უნნილოქტიუმი Uno eka-osmium Hassium Hs
109 Unnilennium უნნილენნიუმი Une eka-iridium Meinterium Mt
110 Ununnilium უნუნნილიუმი Uun eka-platinum Darmstadtium Ds
111 Unununnium უნუნუნნიუმი Uuu eka-gold Roentgenium Rg
112 Ununbium უნუნბიუმი Uub eka-mercury Copernicium Cn
113 Ununtrium უნუნტრიუმი Uut eka-thallium Nihonium Nh
114 Ununquadium უნუნქვადიუმი Uuq eka-lead Flerovium Fl
115 Ununpentium უნუნპენტიუმი Uup eka-bismuth Moscovium Mc
116 Ununhexium უნუნჰექსიუმი Uuh eka-polonium Livermorium Lv
117 Ununseptium უნუნსეპტიუმი Uus eka-astatine Tennessine Ts
118 Ununoctium უნუნოქტიუმი Uuo eka-radon Oganesson Og
119 Ununennium უნუნენნიუმი Uue eka-francium
120 Unbinilium უნბინილიუმი Ubn eka-radium
121 Unbiunium უნბიუნნიუმი Ubu eka-actinium
122 Unbibium უნბიბიუმი Ubb eka-thorium
123 Unbitrium უნბიტრიუმი Ubt eka-Protactinium
124 Unbiquadium უნბიქვადიუმი Ubq eka-uranium
125 Unbipentium უნბიპენტიუმი Ubp eka-neptunium
126 Unbihexium უნბიჰექსიუმი Ubh eka-plutonium
127 Unbiseptium უნბისეპტიუმი Ubs eka-americium
128 Unbioctium უნბიოქტიუმი Ubo eka-curium
129 Unbiennium უნბიენნიუმი Ube eka-berkelium
130 Untrinilium უნტრინილიუმი Utn eka-californium
131 Untriunium უნტრიუნნიუმი Utu
132 Untribium უნტრიბიუმი Utb
133 Untritrium უნტრიტრიუმი Utt
134 Untriquadium უნტრიქვადიუმი Utq
135 Untripentium უნტრიპენტიუმი Utp
136 Untrihexium უნტრიჰექსიუმი Uth
137 Untriseptium უნტრისეპტიუმი Uts
138 Untrioctium უნტრიოქტიუმი Uto
139 Untriennium უნტრიენნიუმი Ute
140 Unquadnilium უნქუადნილიუმი Uqn
141 Unquadunium უნქუადუნნიუმი Uqu
142 Unquadbium უნქუადბიუმი Uqb
143 Unquadtrium უნქუადტრიუმი Uqt
144 Unquadquadium უნქუადქვადიუმი Uqq
145 Unquadpentium უნქუადპენტიუმი Uqp
146 Unquadhexium უნქუადჰექსიუმი Uqh
147 Unquadseptium უნქუადსეპტიუმი Uqs
148 Unquadoctium უნქუადოქტიუმი Uqo
149 Unquadennium უნქუადენნიუმი Uqe
150 Unpentnilium უნპენტნილიუმი Upn
151 Unpentunium უნპენტუნნიუმი Upu
152 Unpentbium უნპენტბიუმი Upb
153 Unpenttrium უნპენტტრიუმი Upt
154 Unpentquadium უნპენტქვადიუმი Upq
155 Unpentpentium უნპენტპენტიუმი Upp
156 Unpenthexium უნპენტჰექსიუმი Uph
157 Unpentseptium უნპენტსეპტიუმი Ups
158 Unpentoctium უნპენტოქტიუმი Upo
159 Unpentennium უნპენტენნიუმი Upe
160 Unhexnilium უნჰექსნილიუმი Uhn
161 Unhexunium უნჰექსუნნიუმი Uhu
162 Unhexbium უნჰექსბიუმი Uhb
163 Unhextrium უნჰექსტრიუმი Uht
164 Unhexquadium უნჰექსქვადიუმი Uhq
165 Unhexpentium უნჰექსპენტიუმი Uhp
166 Unhexhexium უნჰექსჰექსიუმი Uhh
167 Unhexseptium უნჰექსსეპტიუმი Uhs
168 Unhexoctium უნჰექსოქტიუმი Uho
169 Unhexennium უნჰექსენნიუმი Uhe
170 Unseptnilium უნსეპტნილიუმი Usn
171 Unseptunium უნსეპტუნნიუმი Usu
172 Unseptbium უნსეპტბიუმი Usb
  • კოკოჩაშვილი ვ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 4, თბ., 1979. — გვ. 87-89.
  • Ball, Philip (2002). The Ingredients: A Guided Tour of the Elements. Oxford University Press. ISBN 0-19-284100-9. 
  • Bouma, J. (1989). „An Application-Oriented Periodic Table of the Elements“. J. Chem. Ed. 66 (9): 741. Bibcode:1989JChEd..66..741B. doi:10.1021/ed066p741. ISSN 0021-9584.
  • Hjørland, Birger (2011). „The periodic table and the philosophy of classification“. Knowledge Organization. 38 (1): 9–21. ციტირების თარიღი: 2011-03-13.
  • Kean, Sam (2010). The Disappearing Spoon - and other true tales from the Periodic Table. London: Black Swan. ISBN 978-0-552-77750-6. 
  • Primo Levi, Primo (1984). The Periodic Table [1975]. London: Penguin Books. ISBN 978-0-141-39944-7. 
  • Mazurs, E.G (1974). Graphical Representations of the Periodic System During One Hundred Years. Alabama: University of Alabama Press. 
  • Moore, John (2003). Chemistry For Dummies. New York: Wiley Publications, გვ. 111. ISBN 978-0-7645-5430-8. OCLC 51168057. 
  • Scerri, Eric (2007). The periodic table: its story and its significance. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-530573-6.