გეოცენტრული სისტემა

გეოცენტრული სისტემა (ძვ. ბერძნ. Γῆ, Γαῖα — დედამიწა) — პირველი კოსმოლოგიური მოდელი, წარმოდგენილი კლავდიუს პტოლემეოსის მიერ, რომლის დროსაც საზოგადოებას სწამდა, რომ უძრავი დედამიწა იყო როგორც უხილავი, ისე ხილული სამყაროს ცენტრი, რომლის გარშემოც ბრუნავდა არა მარტო მთვარე, არამედ მზეც და ვარსკვლავებიც. ეს სისტემა მეცნიერებაში დაახლოებით ათას ხუთასი წლის განმავლობაში ბატონობდა. თუმცაღა თვით ეს სისტემაც კაცობრიობას თავიდანვე არ ჰქონია, არამედ იხვეწებოდა საუკუნეების მანძილზე. სწორედ ამ ევოლუციის ჯაჭვის ბოლოში მდებარეობს ახალი, გეოცენტრული სისტემის ალტერნატივა - ჰელიოცენტრული სისტემა.

შუა საუკუნეების გეოცენტრული სისტემა (კოსმოგრაფიიდან პეტრე აპიანი, 1540 წ.)

გეოცენტრული სისტემის განლაგება მშვენივრად აქვს გადმოცემული ქართული მწიგნობრობის ოსტატს სულხან საბა ორბელიანს თავის არაჩვეულებრივ ნაშრომში „ლექსიკონი ქართული“, სადაც სიტყვა „ქვეყანა“-ზე შეგვიძლია წავიკითხოთ შემდეგი:

ქვეყანა შეცულია აერისაგან, აირი გარეშეცულია ეთერისა მიერ, რომლისა სახელი ჭირანო (პირველი ცა-მთვარის ორბიტა); და მერმე ერმის ცა, რომელსა ეწოდების ცორანო (მეორე ცა-ვენერას ორბიტა), და მერმე აფროდიტის ცა, რომელსა ეწოდების მელტარო (მესამე ცა-მერკურის ორბიტა), მერმე მზის ცა, რომელსა ეწოდების კოჭიმელი (მეოთხე ცა-მზის ორბიტა), მერმე არიას ცა, რომელსა ეწოდების ჭიმჭიმელი (მეხუთე ცა-მარსის ორბიტა), მერმე დიას ცა, რომელსა ეწოდების კიმკიმელი (მეექვსე ცა-იუპიტერის ორბიტა), მერმე კრონოსის ცა - არბასტრო (მეშვიდე ცა-სატურნის ორბიტა), მერვე ვარსკვლავთა ცა რომელიცა აღმოსავლით დასავლად მიიქცევის, მერმე მეორე მძვრელი ცა და მერმე პირველი მძვრელი ცა, რომელი ყოველთა ცათა აღმოსავლით დასაავლათ გარდააბრუნებს და მსგავსი არს ბროლისა.

რეალურად გეოცენტრულმა სისტემამ კრახი განიცადა, იმის დაჯერება იმდროინდელ არც მეცნიერებს და არც რელიგიურ მოღვაწეებს სურდათ. იმის გარდა, რომ დედამიწა არა მარტო მზის სისტემის, არამედ სამყაროს ცენტრიც ეგონათ, მათ ასევე არ იცოდნენ იმ უხილავი სამი პლანეტის (ურანი, ნეპტუნი და პლუტონი) შესახებ, რომლებიც შორს კოსმოსში, მზის გარშემო ბრუნავდნენ. ალბათ შეხვდებით ბევრ რუკას, რომლებიც მართალია ერთ დედააზრს ატარებენ, მაგრამ განსხვავება მაინც შეინიშნება. მაგალითად, მზესა და მთვარეს შორის პლანეტა მერკურისა და პლანეტა ვენერას რიგითობა განსხვავდება. რაც გამოწვეული იყო იმით რომ ამ პლანეტებზე დაკვირვება ადამიანს მხოლოდ ან მზის ჩასვლისას ან ამოსვლისას შეეძლო, ან კიდევ მზის დაბნელების დროს. ეს უკანასკნელი ორი პლანეტა ხომ მზესთან ახლოს ბრუნავს. ხოდა სადაც მზეა იქ არის როგორც წესი ეს ორი პლანეტაც. მაშასადამე თუ ამ პლანეტათა მდგომარეობა ისეთია, რომ მზის ამოსვლამდე ჯერ ისინი ამოვიდნენ ხომ კაი, მაშინ ადამიანი ცის განათებამდე მოასწრებს მათ ნახვას. იგივე სიტუაციაა მზის ჩასვლისას. მზე რომ ჩავა პლანეტათა შესაძლო მდგომარეობამ შეიძლება სიბნელეში მოგვცეს მათი დანახვის საშუალება. სწორედ ამიტომ წერს სულხან საბა რომ „ასპიროზს აქვს ორი სახელი: ერთია განთიადისას, მანამ ჩანს და ჰქვია მთიები ხოლო მეორე როცა მწუხრისას გამოჩნდება და ჰქვია აფროდიტი“. ზოგს საერთოდ ცისკრის ვარსკვლავი და მწუხრის ვარსკვლავი სხვადასხვა პლანეტა ეგონა. აქვე ხაზგასმით მინდა აღვნიშნო პლანეტათა დანახვის მესამე არეალი — მზის დაბნელება. ამ შემთხვევაშიც ადამიანს სულ მცირე დრო ჰქონდა პლანეტებზე დასაკვირვებლად. თუმცაღა მზის დაბნელება იძლეოდა უტყუარ პასუხს, თუ რომელ თანავარსკვლავედში იმყოფებოდა მზე. რატომ რეალურად? იმიტომ, რომ დროთა განმავლობაში მზის სისტემის ცვალების გამო ეს პერიოდები დაირღვა.

ლიტერატურა

• სულხან-საბა ორბელიანი, ”ლექსიკონი ქართული”, რედაქტორები: ელ. მეტრეველი და ც. ქურციკიძე თბ., 1991.

პლანეტათა ძველი სახელწოდებები

გეოცენტრული სისტემის განლაგება ძვ. ქართული ბერძნული რომაული მთოვარე ელემენტი ელემენტი ერმი აფროდიტე (Αφροδίτη) ვენერა აფროდიტი ჰერმესი მერკური მზე ელემენტი ელემენტი არია არესი მარსი დია ზევსი იუპიტერი კრონოსი კრონოსი სატურნი