Valais

**Valais**
Höfuðstaður	Sion
Flatarmál	5.224 km²
Mannfjöldi; – Þéttleiki	331.800 (2014); 64/km²
Sameinaðist Sviss	1815
Stytting	VS
Tungumál	Franska
Vefsíða	[1]

Valais (þýska: Wallis) er kantóna í suðurhluta Sviss og er umlukin Alpafjöllum. Þar eru margir skíða- og heilsubæir og flest hæstu fjöllin í Sviss.

Lega og lýsing

Valais er þriðja stærsta kantónan í Sviss með 5.224 km². Einungis Graubünden og Bern eru stærri. Valais liggur í suðurhluta Sviss og á landamæri að Ítalíu í suðri og Frakklandi í suðvestri. Auk þess eru kantónurnar Vaud til norðvesturs, Bern til norðurs, Uri til norðausturs og Ticino til austurs. Vestasti endir kantónunnar nemur við Genfarvatn. Valais er dæmigerð fjallakantóna og samanstendur af háfjöllum Alpafjalla, Róndalnum (löngum hádal í austur/vesturátt) og ýmsum hliðardölum, aðallega til suðurs. Þar eru hæstu fjöll Sviss, svo sem Monte Rosa, Matterhorn og fleiri. Áin Rón rennur eftir endilöngum hádalnum, áður en hún mundar í Genfarvatn. Íbúar eru 332 þúsund (2014) og er Valais þar með áttunda fjölmennasta kantónan í Sviss. 60% íbúanna eru frönskumælandi, en 30% þýskumælandi. Höfuðborgin er Sion.

Skjaldarmerki

Skjaldarmerki Valais er tvær lóðréttar rendur, hvít til vinstri og rauð til hægri. Alls eru þrettán stjörnur í merkinu, ýmist rauðar eða hvítar. Merkið kom fyrst fram (í breyttu formi) 1220, en var formlega tekið upp 1548. Merkið er tákn biskupsstólsins í Sion en stjörnurnar tákna hin þrettán tíundarhéruð kantónunnar.

Nafnafræði

Rómverjar nefndu héraðið Vallis Poenina. Vallis merkir dalur. Héraðið heitir Wallis á þýsku og var kallað Vallais á frönsku allt fram á 18. öld, en breyttist svo í Valais. Kantónan heitir Vallese á ítölsku.

Söguágrip

Í upphafi bjuggu keltar í Róndalnum en Rómverjar hertóku hann 15 f.Kr. Dalurinn varð að skattlandi sem kallaðist Vallis Poenina. Síðla á 5. öld lauk yfirráðum Rómverja í héraðinu. Búrgúndar (frönskumælandi) námu land í vesturhlutanum, en alemannar (þýskumælandi) í austurhlutanum. Í gegnum miðaldirnar var dalurinn að sjálfstæðu biskupadæmi innan þýska ríkisins. Vesturhlutinn tilheyrði hins vegar Savoy. Um miðja 14. öld réðist Amadeus VI frá Savoy inn í Róndalinn og hertók stóran hluta hans. Hrepparnir sameinuðust í hernaðarbandalag, gerðu uppreisn og náðu að hrekja óvininn burt. Í annað sinn þurfti her frá Savoy að hertaka héraðið allt. En þegar greifinn af Savoy lést 1391, hlutu hrepparnir sjálfstæði og kölluðu sig Lýðveldi hinna sjö tíundarhéraða (Republik der sieben Zenden). 1413 hófst stríð í lýðveldinu á ný er þýski keisarinn Sigismundur gaf Witschard frá Raron héraðið að léni. Íbúarnir sættu sig ekki við þetta og gerðu uppreisn. Eftir nokkrar orrustur var samið árið 1420 og fékk lýðveldið að standa. Árið 1475 réðist Savoy enn á ný inn í héraðið. Með stuðningi frá Bern tókst lýðveldinu að landa sigri í orrustunni við Planta og hertaka vesturhluta Valais. Árið 1564 átti Bern í trúarstríði við Savoy. Íbúar lýðveldisins, sem ekki tóku siðaskiptum, sendu þá herdeild vestur til Genfarvatns og hertók hún lítið hérað þar. Þannig náði Valais núverandi stærð. Árið 1799 hertóku Frakkar Valais og markar það endalok lýðveldisins í Róndalnum. Napoleon innlimaði það svo Frakklandi 1810. Eftir fall Napoleons samþykkti Vínarfundurinn 1815 að Valais, ásamt Genf og Neuchatel, fengju inngöngu í Sviss. 1865 var frægasta fjall Valais, Matterhorn, í fyrsta sinn klifið. Í kjölfarið varð Valais að ferðamannahéraði. Það er enn mikilvægasta atvinnugrein kantónunnar. Það var svo ekki fyrr en 1970 að konur í Valais fengu kosningarétt.

Borgir

Röð	Borg (franska	(þýska)	Íbúar	Ath.
1	Sion	Sitten	30 þúsund	Höfuðborg Valais
2	Monthey		16 þúsund
3	Sierre	Siders	15 þúsund
4	Martigny	Martinach	15 þúsund

Heimildir

Fyrirmynd greinarinnar var „Wallis“ á þýsku útgáfu Wikipedia. Sótt apríl 2011.