Baybayin
| Baybayin | |
|---|---|
 | |
| Kita | |
| Sasao | Tagalog Kapampangan Bisaya Bikol Ilokano Pangasinan |
Panawen | Maika-13 aginggana iti Maika–19 a siglo |
Sistema ti nagannak | Ti nagtaudan ti sinuratan a Brahmi ket saan a nalawagan. Iti Arameo a nagtaudan (pamanunutan):
Alpabeto a Proto-Sinaitiko
|
Sistema ti kabsat | Dagus a makaibagian kadagiti baro a panagsurat:
Batak Habanes Lontara Daan a Sundanes Rencong Rejang |
| ISO 15924 | Tglg, 370 |
| Turong | Agpakanawan |
Alias ti Unicode | Tagalog |
| U+1700–U+171F | |
Ti baybayin ket maysa a kita ti panagsurat (nga ammo iti Unicode (Ilokano: Nagkaykaysa a kodigo) a sinuratan a Tagalog; kitaen dita baba), sakbay ti panawen dagiti Kastila, daytoy ket kameng ti sinuratan a Brahmiko nga inus-usar idi maika-16 a siglo.[1]Agtultuloy daytoy nga inus-usar idi agdama a panagkolonisado dagiti Kastila inggana idi maika-19 a siglo.
Ti sao a Baybay ket kayatna a sawen a kas "panangiletra" iti pagsasao a Tagalog. Adu ti pannakadokumentasionna daytoy babaen dagiti Kastila. Adu pay dagiti agkunkuna a daytoy ket nagtaud iti Alibata,[2] ngem daytoy a nagan ket saan a husto. (Ti sao nga "Alibata" ket pinartuat babaen ni Paul Rodríguez Verzosa Naiyarkibo 2010-08-21 iti Wayback Machine kalpasan ti panagurnosna dagiti letra iti alpabeto nga Arabiko[3] alif, ba, ta (alibata), nga inikkat ti letra nga “f”." )
Dagiti barbaro a sinuratan idiay Filipinas ket naulogan manipud iti Baybayin, ti Hanunó'o, Buhid, Tagbanwa ken Kapampangan.
Ti Baybayin ket maysa kadagiti sangadosena wenno agmaymaysa a sistema ti panagsurat nga inus-usar idiay Abagatan a daya nga Asia, a ganggani amin ket abugida.
Pakabuklan
Nagtaudan
Ti Baybayin ket nalatakan dagiti Kastila a padi a ni Pedro Chirino idi 1604 ken Antonio de Morga idi 1609 a naamamuan ti kaaduan, ken sapasap nga inus-usar kadagiti kabukbukodan a sinur-surat, dandaniw, ken dadduma pay. Babaen kenni William Henry Scott, addaan dagiti datu manipud idi 1590 a saan a makapirma kadagiti pangpasingked wenno dagiti sapata, ken dagiti saksi a saan a makapirma kadagiti kasuratan ti daga iti panawen a 1620.[4]Awan dagiti pakakitaan no kaano idi ti ania nga akbang iti panakaaamoda nga agkurdit, ken awan dagita pakasaritaan ti sistema ti panagsurat. Addaan dagiti innem a teoría a maipanggep dagiti nagtaudan iti Baybayin.
Kawi
Ti Kawi ket nagtaud idiay Java, ken inus-usar iti labes a kaaduan iti Malay a Purpuro.
Ti Gambang a plato ti Laguna a Naisuratan ket isu ti kasapaan a nasuratan a dokumento a nabirukan idiay Filipinas.
Daytoy ket maysa a nainkalintegan a dokumento a naisuratan iti petsa a Saka iti panawen a 822, nga agpadpada iti Abril 21, 900 AD . Naisurat daytoy iti Kawi a sinuratan iti sabsabali a Daan a Malay a naglaon kadagiti dinawat a balikas manipud iti Sanskrito ken addan pay ti bassit a saan a Malay a bokabulario a ti nagtaudan ket saan a nalawag iti baetan ti Daan a Habanes ken Daan a Tagalog. Maysa a kapanunotan iti kasta, yantangay ti Kawi ket isu ti kasapaan a nasaksian iti panagsurat idiay Filipinas, ngarud ket baka nagtaud manipud iti Kawi.
Ti maikadua a kas pagarigan iti Kawi a sinuratan ket makita idiay Marpil a Selio ti Butuan, ngem saan a napetsado daytoy.
Adda maysa a burnay a pakaipupónan ,a makunkuna a "Calatagan a Banga" a mabirukan idiay Calatagan, Batangas ket naisuratan kadagiti karakter a nakakapasdaaw a kapadpada ti Baybayin, ken natuntonan a naisurat idi 1300 AD. Yantangay ti kapudno iti daytoy ket saan pay a napasingkedan.
Daan a Sumatra "Malayo" a sinuratan
Ti maysa pay a kapanunutan ket naibagbagana a ti sinuratan wenno dagiti sinuratan nga inusar ti panagsurat kadagiti maysa a Malayo a pagsasao ket naampon ken nagbalin a Baybayin. Ti maysa a naisangayan ket ti Pallava a sinuratan manipud idiay Sumatra ket nasaksian a manipud iti maika-7 a siglo [1].
Sulawesi
Ti sinuratan a Bugis-Makassarese ket isu ti nagtaudan ti Devanagari. Ti nakapanunotan iti daytoy ket addaan iti bersion iti daytoy a sinuratan nga inpakaammo idiay Filipinas babaen ti Bengal a naparang-ay a kas Baybayin.
Cham
Kanungpulanna, addaan iti nasapa a Cham a sinuratan manipud idiay Champa nga tattan ket isu ti abagatan a Bietnam ken abagatan a daya a Cambodia ket baka naipaammo wenno dinawat ken naampon a Baybayin.
Pakaidumaan
Daytoy a sistema ti panagsurat ket maysa nga abugida a sistema nga agus-usar ti pagkaduaen a konsonante ken bokal. Ti tunggal maysa a karakter, a naisurat iti naibatayan kaniana a porma, ket addaan iti konsonante a naggibusan nga addaan iti bokal nga "A". Tapno makaaramid ti konsonante a naggibusan nga addaan iti sabali a bokal nga uni, ti maysa a marka ti ket maikabil ti ngato wenno ti baba ti konsonante (ti agaramid ti "E" wenno "I" nga uni) wenno iti baba ti konsonante (ti agaramid ti "O" wenno "U" nga uni). Daytoy a marka ket makunkuna a kudlit. Ti kudlit ket saan a maidagep kadagiti agkaykaysa a bokal. Dagiti bokal ket addan da kadagiti bukod da a marka ti sinuratan. Addaan laeng maysa a tanda para iti D wenno R, isu da amin ket maysa a disso kadagiti mabalin nga uni ti panagbalikas ti panagsao nga us-usaren ti pannakaibalikas ti maysa a rukod ti uni, daytoy iti kaaduan a pagsasao iti Filipinas, nga ti D ket rumsua nga umuna, kanungpulan, mangrugian ti konsonante wenno lippasan ti konsonante a pagiananda ken ti R iti nagyan ti katengngaan. Daytoy nga alagaden ti gramatika ket addaan pay a naususar iti agdama a pagsasao a Filipino, no ti d ket nagbaetan ti dua a bokal, agbalin a r, a kas iti balikas a dangál ken marangál, wenno dunong ken marunong, ken ti pay raw para iti daw ken rin para iti din a kalpasan dagiti bokal.[1] Daytoy a sabsabali a sinuratan ket saan nga maus-usar para iti Ilokano, Pangasinan, Bikolano, ken sabsabali a pagsasao iti Filipinas, ngamin ket dagitoy a pagsasao ket addanda iti nailasin a tantanda para iti D ken R.
Dua nga estilo ti panagsurat
Estilo sakbay ti panawen a Kastila
Iti kasisigud a porma ti Baybayin a sinuratan, ti agkaykaysa a konsonante ket saan a mainaganan a maisangsangayan; yantangay, ti kasta a konsonante ket saan a naisursurat, ken ti agbasbasa ket agikabil ti awan a konsonante babaen ti linaon. Kas pagarigan, dagiti letra a n ken k iti balikas a bundók ket naikkat da, tapno ti panangiletra ket bu-do.
Estilo Virama a kudlit
Ti kasisigud a panagsurat ket narigat unay para kadagiti Kastila a padi nga agipatpatarus ti liblibro iti nakayanakan a pagsasao. Ngamin iti daytoy, ni Francisco López ket nangipaammo iti bukodna a kudlit idi 1620 a nangikkat ti bokal nga a. Daytoy a kudlit ket addaan iti porma a "+" a senial,[5]a naibantay iti Kristianidad. Daytoy krus a kudlit ket agrebbeng a kas iti virama iti Devanagari a sinuratan iti India. Iti kinapudno, ti Unicode ket tawtawagenna ti kudlit iti Tagalog a Senial a Virama. Kitaen dita ngato iti paset ti Pakaidumaan.
Ti karakter a "Nga"
Maysa a karakter ti nagdagep ti "nga". Ti agdama a bersion iti alpabeto a Filipino ket addaan pay laeng ti "ng" dua a letra a mangisaup iti maysa a balikas (Ingles:digraph), viz ti maysa a letra a nabuklan ti ti dua a karakter.
Ti Tuldek
Dagiti balikas a naisurat iti Baybayin ket naisurat iti agsasaruno a panagayos, ken ti addan a tuldek ket ti maysa a nakatakder a linia, wenno dagiti agparis a dua a nakatakder a linia. Dagitoy a linia ket maus-usar a kas maysa a koma, tulnek, wenno dua a sabsabali a balikas.[1]
Panagusar
Ti Baybayin ket naipakasaritaan nga inus-usar kadagiti lugar nga agsasao iti Tagalog ken iti basbasit iti Kapampangan. Ti pannakausarna ket nagsaknapna iti Ilokano idi dagiti Kastila ket indegdeganda ti panagusar iti Biblia. Dagiti maikabagian a sinuratan a kas iti Hanunóo, Buhid, ken ti Tagbanwa ket agdama pay a maus-usar iti daytoy nga aldaw, a mairaman ti Kapampangan a sinuratan Naiyarkibo 2011-07-16 iti Wayback Machine.
Dagiti karakter
|
dagiti bokal
|
b
|
k
|
d/r
|
g
|
h
|
l
|
m
|
n
|
ng
|
p
|
s
|
t
|
w
|
y
|
Ti panaka-urnos dagiti karakter
Idiay Doctrina Cristiana, dagiti letra ti Baybayin ket naisurat a kastoy A O/U E/I H P K S L T N B M G D/R Y NG W.[6]
Unicode
Ti Baybayin ket nainayon iti Unicode a Pagalagadan idi Marso, 2002 iti pannakaipablaak ti bersion a 3.2.
Ti Unicode a paset ti Baybayin, a natawagan ti Tagalog, ket U+1700–U+171F. Ti maris dapo a lugar ket ipatukdona dagiti saan a nainaganan a kodigo a punpunto:
| Tagalog[1] Unicode.org chart (PDF) | ||||||||||||||||
| 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | A | B | C | D | E | F | |
| U+170x | ᜀ | ᜁ | ᜂ | ᜃ | ᜄ | ᜅ | ᜆ | ᜇ | ᜈ | ᜉ | ᜊ | ᜋ | ᜌ | ᜎ | ᜏ | |
| U+171x | ᜐ | ᜑ | ᜒ | ᜓ | ᜔ | |||||||||||
Paammo
| ||||||||||||||||
Dagiti kas pagarigan
Ti Ama Namin
(Kasakbayan a-Kudlit)
- ᜀᜋᜈᜋᜒ
- ᜐᜓᜋᜐᜎᜅᜒᜃ
- ᜐᜊᜑᜒᜀ ᜅᜎᜋᜓ
- ᜋᜉᜐᜀᜋᜒᜀᜃᜑᜍᜒᜀᜋᜓ
- ᜐᜓᜇᜀᜎᜓᜂᜋᜓ
- ᜇᜒᜆᜓᜐᜎᜓᜉ᜵ᜉᜍᜈᜐᜎᜅᜒ
- ᜊᜒᜌᜋᜓᜃᜋᜒᜅᜌᜓᜀᜀᜋᜒᜃᜃᜁᜐᜀᜍᜀᜍ
- ᜀᜉᜆᜏᜍᜒᜋᜓᜃᜋᜒᜐᜀᜋᜒᜋᜅᜐᜎ
- ᜉᜍᜈᜉᜉᜆᜏᜈᜋᜒ
- ᜐᜋᜅᜈᜃᜃᜐᜎᜐᜀᜋᜒ
- ᜀᜑᜓᜏᜋᜓᜃᜋᜒᜁᜉᜑᜒᜆᜓᜎᜓᜐᜆᜓᜐᜓ
- ᜀᜁᜀᜌᜋᜓᜃᜋᜒᜐᜎᜑᜈᜋᜐᜋ
- ᜐᜉᜃᜁᜌᜓᜀᜃᜑᜍᜒᜀ᜵ᜀᜃᜉᜌᜍᜒᜑ
- ᜀᜀᜃᜇᜃᜒᜎᜀ᜵ᜋᜉᜃᜁᜎᜋ᜶
Ti Amami
(Kalpasan a-Kudlit)
- ᜀᜋ ᜈᜋᜒᜈ᜔,
- ᜐᜓᜋᜐᜎᜅᜒᜆ᜔ ᜃ,
- ᜐᜋ᜔ᜊᜑᜒᜈ᜔ ᜀᜅ᜔ ᜅᜎᜈ᜔ ᜋᜓ;
- ᜋᜉᜐᜀᜋᜒᜈ᜔ ᜀᜅ᜔ ᜃᜑᜍᜒᜀᜈ᜔ ᜋᜓ;
- ᜐᜓᜈ᜔ᜇᜒᜈ᜔ ᜀᜅ᜔ ᜎᜓᜂᜊ᜔ ᜋᜓ
- ᜇᜒᜆᜓ ᜐ ᜎᜓᜉ, ᜉᜍ ᜈᜅ᜔ ᜐ ᜎᜅᜒᜆ᜔.
- ᜊᜒᜄ᜔ᜌᜈ᜔ ᜋᜓ ᜃᜋᜒ ᜅᜌᜓᜈ᜔ ᜅ᜔ ᜀᜋᜒᜅ᜔ ᜃᜃᜈᜒᜈ᜔ ᜐ ᜀᜍᜏ᜔-ᜀᜍᜏ᜔;
- ᜀᜆ᜔ ᜉᜆᜏᜍᜒᜈ᜔ ᜋᜓ ᜃᜋᜒ ᜐ ᜀᜋᜒᜅ᜔ ᜋᜅ ᜐᜎ;
- ᜉᜍ ᜈᜅ᜔ ᜉᜄ᜔ᜉᜉᜆᜏᜇ᜔ ᜈᜋᜒᜈ᜔ ᜐ ᜋᜅ ᜈᜄ᜔ᜃᜃᜐᜎ ᜐ ᜀᜋᜒᜈ᜔;
- ᜀᜆ᜔ ᜑᜓᜏᜄ᜔ ᜋᜓ ᜃᜋᜒ ᜁᜉᜑᜒᜈ᜔ᜆᜓᜎᜓᜆ᜔ ᜐ ᜆᜓᜃ᜔ᜐᜓ,
- ᜀᜆ᜔ ᜁᜀᜇ᜔ᜌ ᜋᜓ ᜃᜋᜒ ᜐ ᜎᜑᜆ᜔ ᜅ᜔ ᜋᜐᜋ.
- [ᜐᜉᜄ᜔ᜃᜆ᜔ ᜁᜌᜓ ᜀᜅ᜔ ᜃᜑᜍᜒᜀᜈ᜔, ᜀᜅ᜔ ᜃᜉᜅ᜔ᜌᜍᜒᜑᜈ᜔, ᜀᜆ᜔ ᜀᜅ᜔ ᜃᜇᜃᜒᜎᜀᜈ᜔, ᜋᜄ᜔ᜉᜃᜌ᜔ᜎᜈ᜔ᜋᜈ᜔.]
- ᜀᜋᜒᜈ᜔/ᜐᜒᜌ ᜈᜏ.
Sangalubongan a Pannakairangarang dagiti Karbengan ti Nagtagitaoan
(Ingles: Universal Declaration of Human Rights)
- ᜀᜅ᜔ ᜎᜑᜆ᜔ ᜈᜅ᜔ ᜆᜂ ᜀᜌ᜔ ᜁᜐᜒᜈᜒᜎᜅ᜔ ᜈ ᜋᜎᜌ ᜀᜆ᜔ ᜉᜈ᜔ᜆᜌ᜔ᜉᜈ᜔ᜆᜌ᜔ ᜐ ᜃᜍᜅᜎᜈ᜔ ᜀᜆ᜔ ᜃᜍᜉᜆᜈ᜔‖ ᜐᜒᜎ ᜀᜌ᜔ ᜉᜒᜈᜄ᜔ᜃᜎᜓᜂᜊᜈ᜔ ᜈᜅ᜔ ᜊᜓᜇ᜔ᜑᜒ ᜀᜆ᜔ ᜇᜉᜆ᜔ ᜋᜄ᜔ᜉᜎᜄᜌᜈ᜔ ᜀᜅ᜔ ᜁᜐᜆ᜔ᜁᜐ ᜐ ᜇᜒᜏ ᜈᜅ᜔ ᜉᜄ᜔ᜃᜃᜉᜆᜒᜍᜈ᜔‖
Dagiti nagibasaran
- ^ a b c Baybayin, ti Taga-ugma a Naisuratan iti Filipinas Naiyarkibo 2010-08-21 iti Wayback Machine. Naala idi Septiembre 04, 2008.
- ^ M.c. Halili (2004). Pakasaritaan ti Filipinas. Rex Bookstore, Inc. pp. 47. ISBN 9789712339349.
^ C. Duka (2008). Struggle for Freedom' 2008 Ed. Rex Bookstore, Inc. pp. 32–33. ISBN 9789712350450. - ^ Pakasaritaan ti Baybayin Naiyarkibo 2010-06-11 iti Wayback Machine, baybayin.com, Naala idi Mayo 23, 2010.
- ^ Scott 1984, p. 210
- ^ Tagalog script. Naala idi Septiembre 02, 2008.
- ^ Doctrina Cristiana