Borneo

Borneo
Kalimantan

Topograpia ti Borneo
Heograpia
Lokasion	Abagatan a daya nga Asia
Nagsasabtan	01°N 114°E
Purpuro	Is-isla Kalatakan a Sunda
Kalawa	743,330 km2 (287,000 sq mi)
Ranggo ti kalawa	Maika-3
Kangatuan nga elebasion	4,095 m (13435 ft)
Kangatuan a punto	Kinabalu
Administrasion
Brunei
Dagiti distrito	Belait Brunei ken Muara Temburong Tutong
Indonesia
Dagiti probinsia	Laud a Kalimantan Tengnga a Kalimantan Abagatan a Kalimantan Daya a Kalimantan Amianan a Kalimantan
Malaysia
Es-estado ken Pederal a Terteritorio	Sabah Sarawak Labuan
Demograpia
Populasion	19,804,064 (2010)
Densidad ti populasion	21.52/km2 (55.74/sq mi)
Grupgrupo ti etniko	Kadazan-Dusun, Murut, Rungus-Momogun, Dayak, Brunei Malayo, Insik, Banjar, Habanes

Ti Borneo (Indones: Kalimantan, Malayo: Borneo) ket ti maikatlo a kadakkelan nga isla iti lubong ken ti kadakkelan nga isla idiay Asia. Iti heograpiko a sentro ti Maritimo nga Abagatan a daya nga Asia, no mainaig kadagiti kangrunaan nga isla ti Indonesia, daytoy ket mabirukan iti amianan ti Java, iti laud ti Sulawesi, ken iti daya ti Sumatra.

Ti isla ket nabingbingay kadagiti tallo a pagilian: ti Malaysia ken Brunei iti amianan, ken Indonesia iti abagatan. Sumurk-kumurang a 73% iti isla ket teritorio ti Indonesia. Iti amianan, dagiti estado ti Daya a Malaysia ti Sabah ken Sarawak ket mangbukel ti agarup a 26% iti isla. Iti pay maipatinayon, ti pederal a teritorio ti Malaysia iti Labuan ket mabirukan iti bassit nga isla idiay asideg ti aplaya ti Borneo. Ti naturay nga estado ti Brunei, a mabirukan idiay amianan nga aplaya, ket buklen ti agarup a 1% iti kalawa ti daga. Kasumbangir daytoy iti maysa a lugar iti Katuduan a bakir ti Amasona, ti Borneo ket pagtaengan ti maysa kadagiti kaduogan a katuduan a bakir iti lubong.

Etimolohia

Ti isla ket ammo kadagiti adu a nagan; iti sangalubongan daytoy ket ammo a kas Borneo, manipud iti Brunei, a naala manipud iti Europeano a historikal a pannkaiyasideg iti pagarian idi maika-16 a siglo idi las-ud ti Panawen ti Eksplorasion. Ti nagan a Brunei ket mabalin nga immuna a naala manipud iti Sanskrito a balikas ti "varuṇ" (वरुण), a ti kayatna a sawen ket "taaw" wenno ti mitolohiko a Varuna, ti "dios ti taaw." Dagiti patneng a taga-Indonesia ket tinawtawagnda daytoy iti Kalimantan, a naala idi manipud iti Sanskrito a balikas ti Kalamanthana, a ti kayatna a sawen ket "isla ti makauram a klima" (tapno maipalawag ti napudot ket naangep a tropikal a klima).

Sakbay iti dayta, ti isla ket ammo kadagiti sabali a nagan. Idi 977, dagiti rehistro ti Insik ket nagrugrugida a nagus-usar iti termino ti Po-ni tapno maibaga ti Borneo wenno Imperio ti Brunei. Idi 1225n daytoy ket naibaga pay babaen ti Insik nga opisial a ni Chau Ju-Kua(趙汝适). Ti manuskrito ti Habanes iti Nagarakretagama, nga insurat babaen ti mannaniw ti korte ti Majapahit a ni Mpu Prapanca idi 1365, ket inbagbagana ti isla a kas ti Nusa Tanjungnagara, a ti kayatna a sawen ket ti isla ti Pagarian ti Tanjungpura.

Heograpia

Bantay Kinabalu

Ti Borneo ket napalikmutan babaen ti Baybay Abagatan Tsina iti amianan ket amianan a laud, ti Baybay Sulu iti amianan a daya, ti Baybay Celebes ken ti Lingsat Makassar iti daya, ken ti Baybay Java ken ti Lingsat Karimata iti abagatan. Iti laud ti Borneo ket ti Peninsula Malaya ken Sumatra. Iti abagatan ken iti daya ket dagiti isla ti Indonesia: ti Java ken Sulawesi. Iti abagatan a daya ket ti is-isla ti Filipinas.

Addaan daytoy iti kalawa iti 743,330 kuadrado kilometro (287,000 sq mi), daytoy ti maikatlo a kadakkelan nga isla iti lubong, ken ti kadakkelan nga isla idiay Asia (ti kadakkelan iti kontinente). Ti kangatuan a puntona ket ti Bantay Kinabalu idiay Sabah, Malaysia, ket addaan daytoy iti kangato iti 4,095 m (13,435 ft).

Ti kadakkelan a sistema ti karayan ket ti Kapuas idiay Laud a Kalimantan, ken addaan daytoy iti kaatiddog iti 1,143 km (710 mi). Dagiti dadduma a nangruna a karayan ket mairaman ti Mahakam idiay Daya a Kalimantan (980 km iti kaatiddog (610 mi)), ti Barito idiay Abagatan a Kalimantan (880 km iti kaatiddog (550 mi)), ken Rajang idiay Sarawak (562.5 km iti kaatiddog (349.5 mi)).

Ti Borneo ket addaan kadagiti adu a sistema ti kueba. Kas pagarigan ti Kueba Clearwater, ket addaan kadagiti kaatiddogan a sistema iti sirok ti daga a karkarayan iti lubong. Ti Kueba Deer ket pagtaengan dagiti sumurok a tallo a riwriw a kurarapnit, ken addan kadagiti bunton ti guano iti sumurok a 100 metro (330 ft) iti kapuskol.

Sakbay a ngimmato dagiti pantar ti baybay iti naudi a Panawen ti Yelo, ti Borneo ket paset idi ti nangruna a daga ti Asia, a nagporma nga agraman iti Java ken Sumatra, kadagiti nangato a rehion a gimmay-at iti daya manipud iti agdam nga aldaw nga Indotsina. Ti Baybay Abagatan Tsina ken ti Golpo ti Tailandia ket nagilenned itan ti dati nga ababaw a luglugar iti peninsula. Dagiti ad-adalem a danum a mangisina ti Borneo manipud kadagiti kaarruba a Sulawesi ket nagpawil iti daga a pannakaikapet ti isla, ken nangpartuat daytoy ti pananakaisina dagiti biolohikal a rehion a pagbaetan ti Asia ken Australia-New Guinea, nga ammo akas ti Linia ni Wallace.

Adu pay a mabasbasa

• Ghazally Ismail et al. (eds.) Scientific Journey Through Borneo Series. Universiti Malaysia Sarawak, Kota Samarahan. 1996–2001. * Gudgeon, L. W. W. British North Borneo. Adam and Charles Black, London, 1913.(An early, well-illustrated book on "British North Borneo", now known as Sabah)
• Mathai, J., Hon, J., Juat, N., Peter, A., & Gumal, M. 2010. "Small carnivores in a logging concession in the Upper Baram, Sarawak, Borneo," Small Carnivore Conservation 42: 1–9.
• K M Wong & C L Chan. "Mt Kinabalu: Borneo's Magic Mountain." Natural History Publications, Kota Kinabalu. 1998.
• Dennis Lau. Borneo: A Photographic Journey.
• Stephen Holley. "White Headhunter in Borneo", in Robert Young Pelton, Borneo.
• Mel White: " Borneo's moment of truth", National Geographic Magazine, November 2008.
• Mathai, J. 2010. "Hose's Civet: Borneo's mysterious carnivore". Nature Watch 18/4: 2–8.
• Robert Young Pelton. Fielding's Borneo[1]
• Eric Hansen. Stranger in the Forest: On Foot Across Borneo.
• John Wassner. Espresso with the Headhunters: A Journey Through the Jungles of Borneo.
• Redmond O'Hanlon. Into the Heart of Borneo: An Account of a Journey Made in 1983 to the Mountains of Batu Tiban with James Fenton.
• Charles M. Francis. A Photographic Guide to Mammals of South-east Asia.
• Abdullah, MT. "Biogeography and variation of Cynopterus brachyotis in Southeast Asia." PhD thesis. The University of Queensland, St Lucia, Australia. 2003.
• Corbet, GB, Hill JE. The mammals of the Indomalayan region: a systematic review. Oxford University Press, Oxford. 1992.
• G.W.H. Davison, Chew Yen Fook. A Photographic Guide to Birds of Borneo.
• Hall LS, Gordon G. Grigg, Craig Moritz, Besar Ketol, Isa Sait, Wahab Marni and MT Abdullah. "Biogeography of fruit bats in Southeast Asia." Sarawak Museum Journal LX(81):191–284. 2004.
• Karim, C., A.A. Tuen and M.T. Abdullah. "Mammals." Sarawak Museum Journal Special Issue No. 6. 80: 221–234. 2004.
• Garbutt, Nick, and J. Cede Prudente. Wild Borneo: The Wildlife and Scenery of Sabah, Sarawak, Brunei, and Kalimantan. 2007.
• Mohd. Azlan J., Ibnu Maryanto, Agus P. Kartono, and MT Abdullah. "Diversity, Relative Abundance and Conservation of Chiropterans in Kayan Mentarang National Park, East Kalimantan, Indonesia." Sarawak Museum Journal 79: 251–265. 2003.
• Hall LS, Richards GC, Abdullah MT. "The bats of Niah National Park, Sarawak." Sarawak Museum Journal. 78: 255–282. 2002.
• Nieuwenhuis, A.W. Quer Durch Borneo

Dagiti akinruar a silpo

Dagiti midia a mainaig iti Borneo iti Wikimedia Commons

• Enbironmental a Bariweswes ti Borneo