Jump to content

Tomas Aquino: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision

Urnosen dagiti silpo
Manipud iti Wikipedia, ti nawaya nga ensiklopedia
Inter-aktibo nga agbasabasa iti pakasaritaan
← Nadadaan nga urnos
Content deleted Content added
VisualWikitext
m panangipalawag ti sentensia
Dagiti pilosopo
 
(Dagiti 4 nga agtengnga a rebision babaen dagiti 2 nga agar-aramat a saan a naipakita)
Linia 25: Linia 25:
}}
}}


Ni Santo '''Tomas Aquino''', [[Dominican Order|O.P.]] ({{IPAc-en|icon|ə|ˈ|k|w|aɪ|n|ə|s}} {{respell|ə|KWY|nəs}}; 1225 – 7 Marso 1274), wenno '''Tomas ti Aquino''' wenno '''Aquino''', ket maysa idi nga Italiano a [[Dominikano nga Urnos|Dominikano]] a [[kinapadi|padi]] ti [[Katoliko a Simbaan|Romano Katoliko a Simbaan]], ken nangruna a makaimpluensia a pilosopo ken [[teologo]] iti tradision ti [[Eskolastisismo]], nga iti kaunegan daytoy ket naamammoan nga isu pay ti "Umel a Lalaki a Baka" "Angheliko aDoktor", '''Doctor Communis''', ken '''Doctor Universalis'''.<ref>Kitaen ti Pio XI, ''Studiorum Ducem'' 11 (29 Hunio 1923), AAS, XV ("non modo Angelicum, sed etiam Communem seu Universalem Ecclesiae Doctorem"). Ti titulo a ''Doctor Communis'' ket napetsaan daytoy manipud idi maikasangapulo ket uppat a siglo; ti titulo a ''Doctor Angelicus'' ket napetsaan daytoy manipud idi maikasangapulo ket uppat a siglo, kitaen ti Walz, ''Xenia Thomistica'', III, p. 164 n. 4. Ni [[Tolomeo da Lucca]] ket nagsurat iti ''Historia Ecclesiastica'' (1317): “Daytoy a tao ket kalaingan kadagiti moderno a pilosopo ken teologo, ken iti amin a suheto. Ken ti kastoy ket kankanayon nga isu ti panirigan ken kapanunotan, isu nga itan idiay Unibersidad ti Paris, isu ket tinawtawaganda ti ''Doctor Communis'' gapo ti kasayaat ti kalawag dagiti insursurona.” ''Historia Eccles.'' xxiii, c. 9.</ref> Ti nagan nga ''Aquinas'' ket mangibaga dagiti taudan ti kaputotanna iti pagilian ti Aquino iti agdama a [[Lazio]]: Ni Thomas ket nanipud kadagiti natakneng a pamilia ti Pagarian ti Napoles, nga addaan kadagiti titulo dagiti "konde ti Aquino". Isu ti nangiyun-una a klasiko a nagipakpatakder ti [[masna a teologo]], ken ti ama ti [[Tomismo]]. Isu ket adu ti impluensiana iti Laud a kapanunotan, ken kaaduan ti [[moderno a pilosopia]] ket naaramid idi ti panagrang-ay ken reputasion kadagiti kapanunotanna, a naisangsangayan dagiti lugar ti etika, [[masna alinteg]], metapisika, ken politikal a teoria.
Ni Santo '''Tomas Aquino''', [[Dominican Order|O.P.]] (1225 – 7 Marso 1274), wenno '''Tomas ti Aquino''' wenno '''Aquino''', ket maysa idi nga Italiano a [[Dominikano nga Urnos|Dominikano]] a [[kinapadi|padi]] ti [[Katoliko a Simbaan|Romano Katoliko a Simbaan]], ken nangruna a makaimpluensia a pilosopo ken [[teologo]] iti tradision ti [[Eskolastisismo]], nga iti kaunegan daytoy ket naamammoan nga isu pay ti "Umel a Lalaki a Baka" "Angheliko aDoktor", '''Doctor Communis''', ken '''Doctor Universalis'''.<ref>Kitaen ti Pio XI, ''Studiorum Ducem'' 11 (29 Hunio 1923), AAS, XV ("non modo Angelicum, sed etiam Communem seu Universalem Ecclesiae Doctorem"). Ti titulo a ''Doctor Communis'' ket napetsaan daytoy manipud idi maikasangapulo ket uppat a siglo; ti titulo a ''Doctor Angelicus'' ket napetsaan daytoy manipud idi maikasangapulo ket uppat a siglo, kitaen ti Walz, ''Xenia Thomistica'', III, p. 164 n. 4. Ni [[Tolomeo da Lucca]] ket nagsurat iti ''Historia Ecclesiastica'' (1317): “Daytoy a tao ket kalaingan kadagiti moderno a pilosopo ken teologo, ken iti amin a suheto. Ken ti kastoy ket kankanayon nga isu ti panirigan ken kapanunotan, isu nga itan idiay Unibersidad ti Paris, isu ket tinawtawaganda ti ''Doctor Communis'' gapo ti kasayaat ti kalawag dagiti insursurona.” ''Historia Eccles.'' xxiii, c. 9.</ref> Ti nagan nga ''Aquinas'' ket mangibaga dagiti taudan ti kaputotanna iti pagilian ti Aquino iti agdama a [[Lazio]]: Ni Thomas ket nanipud kadagiti natakneng a pamilia ti Pagarian ti Napoles, nga addaan kadagiti titulo dagiti "konde ti Aquino". Isu ti nangiyun-una a klasiko a nagipakpatakder ti [[masna a teologo]], ken ti ama ti [[Tomismo]]. Isu ket adu ti impluensiana iti Laud a kapanunotan, ken kaaduan ti [[moderno a pilosopia]] ket naaramid idi ti panagrang-ay ken reputasion kadagiti kapanunotanna, a naisangsangayan dagiti lugar ti etika, [[masna alinteg]], metapisika, ken politikal a teoria.


Ni Tomas ket tinengtengngel ti Katoliko a Simbaan a kas maysa a modelo a manursuro para kadagiti agad-adal ti kinapadi, ken ti kangatuan a panagiyebkas ti [[pilosopia|masna a panagrason]] ken panagipagarupan a [[teolohia]]. Dagiti panagad-adal ti obrana, segun kadagiti dokumento ti papa ken mahisterial, ket maysa a lugar a nasken a programa ti panagadal para kadagiti kinapadi wenno diakono, ken dagiti pay relihioso a pormasion ken dagiti agad-adal kadagiti sagrado a disiplina (Katoliko a pilosopia, teolohia, pakasaritaan, liturhia, ken kanon a linteg).<ref>Kodigo ti [[Kanon a Linteg]], Can. 252, §&nbsp;3 [http://www.vatican.va/archive/ENG1104/__PW.HTM]</ref> Dagiti obra a nakaidayeganna ket ti ''[[Summa Theologica|Summa theologiae]]'' ken ti ''[[Summa Contra Gentiles]]''. Maysa kadagiti 35 [[Doktor ti Simbaan]], isu ket naipanpanunotan a ti kalatakan a teologo ken pilosopo ti Simbaan. Ni [[Papa Benedicto XV]] ket nangirangarang: "Daytoy nga (Dominikano) Urnos … ket nakagun-od iti baro a kadayeg idi ti Simbaan ket nangirangarang dagiti insursuro ni Tomas ket kabukbukodanna ken ti Doktor, ket naipammadayawan ti naisansangayan a dayaw manipud kadagiti Pontipiko, ti apo ken patron dagiti Katoliko a pagadalan."<ref>[[Papa Benedicto XV|Benedicto XV]] Ensikliko [http://www.vatican.va/holy_father/benedict_xv/encyclicals/documents/hf_ben-xv_enc_29061921_fausto-appetente-die_en.html ''Fausto appetente die''] 29 Hunio 1921, AAS 13 (1921), 332; [[Pio XI]] Ensikliko ''Studiorum Ducem'' §&nbsp;11, 29 Hunio 1923, AAS 15 (1923), cf. AAS 17 (1925) 574; [[Paul VI]], 7 Marso 1964 AAS 56 (1964), 302 (Bouscaren, vol. VI, pp. 786–88).</ref>
Ni Tomas ket tinengtengngel ti Katoliko a Simbaan a kas maysa a modelo a manursuro para kadagiti agad-adal ti kinapadi, ken ti kangatuan a panagiyebkas ti [[pilosopia|masna a panagrason]] ken panagipagarupan a [[teolohia]]. Dagiti panagad-adal ti obrana, segun kadagiti dokumento ti papa ken mahisterial, ket maysa a lugar a nasken a programa ti panagadal para kadagiti kinapadi wenno diakono, ken dagiti pay relihioso a pormasion ken dagiti agad-adal kadagiti sagrado a disiplina (Katoliko a pilosopia, teolohia, pakasaritaan, liturhia, ken kanon a linteg).<ref>Kodigo ti [[Kanon a Linteg]], Can. 252, §&nbsp;3 [http://www.vatican.va/archive/ENG1104/__PW.HTM]</ref> Dagiti obra a nakaidayeganna ket ti ''[[Summa Theologica|Summa theologiae]]'' ken ti ''[[Summa Contra Gentiles]]''. Maysa kadagiti 35 [[Doktor ti Simbaan]], isu ket naipanpanunotan a ti kalatakan a teologo ken pilosopo ti Simbaan. Ni [[Papa Benedicto XV]] ket nangirangarang: "Daytoy nga (Dominikano) Urnos … ket nakagun-od iti baro a kadayeg idi ti Simbaan ket nangirangarang dagiti insursuro ni Tomas ket kabukbukodanna ken ti Doktor, ket naipammadayawan ti naisansangayan a dayaw manipud kadagiti Pontipiko, ti apo ken patron dagiti Katoliko a pagadalan."<ref>[[Papa Benedicto XV|Benedicto XV]] Ensikliko [http://www.vatican.va/holy_father/benedict_xv/encyclicals/documents/hf_ben-xv_enc_29061921_fausto-appetente-die_en.html ''Fausto appetente die''] 29 Hunio 1921, AAS 13 (1921), 332; [[Pio XI]] Ensikliko ''Studiorum Ducem'' §&nbsp;11, 29 Hunio 1923, AAS 15 (1923), cf. AAS 17 (1925) 574; [[Paul VI]], 7 Marso 1964 AAS 56 (1964), 302 (Bouscaren, vol. VI, pp. 786–88).</ref>
Linia 31: Linia 31:
== Biograpia ==
== Biograpia ==
=== Dominikano (1225–1244) ===
=== Dominikano (1225–1244) ===
Ni Tomas ket naipasngay idiay [[Roccasecca]] idi c. Enero 28, 1225, segun kadagiti nadumaduma a mannurat, idiay kastilio ti amana, ni Landolfo ti Aquino, Roccasecca nga adda idiay Contea di Aquino (iti dayta a panawen ket ti [[Pagarian ti Sicilia]]. Iti tatta nga aldawen ket ti [[Italia]], daytoy ket adda idi idiay rehion ti [[Lazio]]). Ti ama ni Tomas ket saan idi a kameng ti kabilegan a sanga ti pamilia ngem nagtengtengngel laeng ti titulo a ''[[Kabaliero|miles]]'', bayat a ti ina ni Tomas, a ni Dame Teodora, ket kameng ti Rossi a sanga ti pamilia ti [[Napoles|Neapolitano]] Caracciolo.<ref>Jean-Pierre Torrell, ''Santo Tomas Aquino: Ti Tao Ken ti Onrana'', CUA press, 2005, p. 3. [http://books.google.it/books?id=1KUS-cBJmqoC&pg=PA3&lpg=PA3&dq=thomas+aquinas+neapolitan+rossi&source=bl&ots=rjnI8obBC_&sig=pein7EBD6Mjb6jYxSLcKscX8ARY&sa=X&ei=Ke8uUPezE8vV4QSztYCIBw&ved=0CA4Q6AEwAg#v=onepage&q=thomas%20aquinas%20neapolitan%20rossi&f=false Libro ti Google]</ref> Ti kabsatna lalaki ni Landolfo ket maysa idi nga [[abad]] iti kasisigud a [[Benedictino]] nga [[abadia]] idiay [[Monte Cassino]]. Bayat nga amin nga anak a lalaki ti pamiliana ken napanda kadagiti pagsapulan ti milisia,<ref>Hampden, ''Ti Biag'', p. 14.</ref> ti pamilia ket panggependa para kenni Tomas a mangsurot ti ulitegna iti abadia;<ref name="stump3">Stump, ''Aquino'', p. 3.</ref> daytoy ket mabalinton a pormal a pagsapulan a dalan ti ub-ubing nga anakna a lalaki ti akin abagatan nga Italiano a nobilidad.<ref name="schaff-422">{{Cite encyclopedia | last = Schaff | first = Philip | title = Tomas Aquino | encyclopedia = Ti Baro a Schaff-Herzog nga Ensiklopedia dagiti Relihioso a Pannakaammo – Nature | volume = 126 | issue = 3190 | pages = 422–423 | publisher=Baker Book House | location = Grand Rapids, MI | year = 1953 | doi = 10.1038/126951c0 | bibcode = 1930Natur.126..951G}}</ref>
Ni Tomas ket naipasngay idiay [[Roccasecca]] idi c. Enero 28, 1225, segun kadagiti nadumaduma a mannurat, idiay kastilio ti amana, ni Landolfo ti Aquino, Roccasecca nga adda idiay Contea di Aquino (iti dayta a panawen ket ti [[Pagarian ti Sicilia]]. Iti tatta nga aldawen ket ti [[Italia]], daytoy ket adda idi idiay rehion ti [[Lazio]]). Ti ama ni Tomas ket saan idi a kameng ti kabilegan a sanga ti pamilia ngem nagtengtengngel laeng ti titulo a ''[[Kabaliero|miles]]'', bayat a ti ina ni Tomas, a ni Dame Teodora, ket kameng ti Rossi a sanga ti pamilia ti [[Napoles|Neapolitano]] Caracciolo.<ref>Jean-Pierre Torrell, ''Santo Tomas Aquino: Ti Tao Ken ti Onrana'', CUA press, 2005, p. 3. [http://books.google.it/books?id=1KUS-cBJmqoC&pg=PA3&lpg=PA3&dq=thomas+aquinas+neapolitan+rossi&source=bl&ots=rjnI8obBC_&sig=pein7EBD6Mjb6jYxSLcKscX8ARY&sa=X&ei=Ke8uUPezE8vV4QSztYCIBw&ved=0CA4Q6AEwAg#v=onepage&q=thomas%20aquinas%20neapolitan%20rossi&f=false Libro ti Google]</ref> Ti kabsatna lalaki ni Landolfo ket maysa idi nga [[abad]] iti kasisigud a [[Benedictino]] nga [[abadia]] idiay [[Monte Cassino]]. Bayat nga amin nga anak a lalaki ti pamiliana ken napanda kadagiti pagsapulan ti milisia,<ref>Hampden, ''Ti Biag'', p. 14.</ref> ti pamilia ket panggependa para ken ni Tomas a mangsurot ti ulitegna iti abadia;<ref name="stump3">Stump, ''Aquino'', p. 3.</ref> daytoy ket mabalinton a pormal a pagsapulan a dalan ti ub-ubing nga anakna a lalaki ti akin abagatan nga Italiano a nobilidad.<ref name="schaff-422">{{Cite encyclopedia | last = Schaff | first = Philip | title = Tomas Aquino | encyclopedia = Ti Baro a Schaff-Herzog nga Ensiklopedia dagiti Relihioso a Pannakaammo – Nature | volume = 126 | issue = 3190 | pages = 422–423 | publisher=Baker Book House | location = Grand Rapids, MI | year = 1953 | doi = 10.1038/126951c0 | bibcode = 1930Natur.126..951G}}</ref>


Iti edad a lima, ni Tomas ket nangrugrugi ti nasapa a panagadalna idiay Monte Cassino ngem kalpasan ti pannakapasamak ti milisia a suppiat a nagbaetan ni [[Emperador Federico II]] ken ni [[Papa Gregorio IX]] ket immabot idiay abedia idi nasapa a 1239, ni Landolfo ken Teodora ket inserrekda ni Tomas idiay ''studium generale'' ([[Unibersidad ti Napoles Federico II|unibersidad]]) a kabangbangon babaen ni Federico idiay [[Napoles]].<ref>Davies, ''Aquino: Ti Pangyuna'', pp. 1–2</ref> Mabalin a ditoy ti nakaiyammuan ni Tomas kenni [[Aristoteles]], [[Averroes]] ken [[Maimonides]], nga isuda amain ket makaimpluensianto iti teolohiko a pilosopiana.<ref name="davies2">Davies, ''Aquino: Ti Pangyuna'', p. 2</ref> Iti pay las-ud ti panagad-adalna idiay Napoles ni Tomas ket naimpluensian ni Juan ti San Julian, ti maysa a Dominikano nga agsersermon idiay Napoles, isu na idi ket paset ti aktibo a ganetget babaen ti Dominikano nga urnos nga agkintos dagiti napsnek a sumursurot.<ref>Hampden, ''Ti Biag'', pp. 21–22.</ref> Idiay ti nangisursuro kaniana iti aritmetik, heometria, astronomia, ken musika idi ket ni [[Petrus de Ibernia]].<ref>Grabmann, Martin. Virgil Michel, patarus ''Tomas Aquino: Ti Personalidad ken Panunotna.'' (Kessinger Publishing, 2006), pp. 2.</ref>
Iti edad a lima, ni Tomas ket nangrugrugi ti nasapa a panagadalna idiay Monte Cassino ngem kalpasan ti pannakapasamak ti milisia a suppiat a nagbaetan ni [[Emperador Federico II]] ken ni [[Papa Gregorio IX]] ket immabot idiay abedia idi nasapa a 1239, ni Landolfo ken Teodora ket inserrekda ni Tomas idiay ''studium generale'' ([[Unibersidad ti Napoles Federico II|unibersidad]]) a kabangbangon babaen ni Federico idiay [[Napoles]].<ref>Davies, ''Aquino: Ti Pangyuna'', pp. 1–2</ref> Mabalin a ditoy ti nakaiyammuan ni Tomas ken ni [[Aristoteles]], [[Averroes]] ken [[Maimonides]], nga isuda amain ket makaimpluensianto iti teolohiko a pilosopiana.<ref name="davies2">Davies, ''Aquino: Ti Pangyuna'', p. 2</ref> Iti pay las-ud ti panagad-adalna idiay Napoles ni Tomas ket naimpluensian ni Juan ti San Julian, ti maysa a Dominikano nga agsersermon idiay Napoles, isu na idi ket paset ti aktibo a ganetget babaen ti Dominikano nga urnos nga agkintos dagiti napsnek a sumursurot.<ref>Hampden, ''Ti Biag'', pp. 21–22.</ref> Idiay ti nangisursuro kaniana iti aritmetik, heometria, astronomia, ken musika idi ket ni [[Petrus de Ibernia]].<ref>Grabmann, Martin. Virgil Michel, patarus ''Tomas Aquino: Ti Personalidad ken Panunotna.'' (Kessinger Publishing, 2006), pp. 2.</ref>


[[Papeles:Castello di Monte San Giovanni Campano 9.JPG|Ti Kastilio ti [[Monte San Giovanni Campano]]|thumb|left]]
[[Papeles:Castello di Monte San Giovanni Campano 9.JPG|Ti Kastilio ti [[Monte San Giovanni Campano]]|thumb|left]]
Linia 39: Linia 39:
Idi agedad ti sangapulo ket siam, ni Tomas ket nangikeddeng a tumipon kadagiti [[Dominikano nga Urnos]]. Daytoy a panagtukkiad ni Tomas ket saan a kinayat ti pamiliana, a nagnamnama kaniana nga agbalin a maysa a [[Benedictino a monghe]] ken ti agbalin nga abad ti nabileg nga Abadia [[Montecassino]] idiay asideg kadagiti dominio ti pamiliana.<ref>Collison, Diane, ken Kathryn Plant. ''Dagiti Limapulo a Kangrunaan a Pilosopo'' Maika-2 ngaed. New York: Routledge, 2006.</ref> Iti panagpadas a mangpawil iti pannakibiang ni Teodora iti panagpili ni Tomas, dagiti Dominikano ket inurnosda nga umalis ni Tomas idiay Roma, ken manipud idiay Roma,naipatulod idiay [[Paris]].<ref name="Hampden23">Hampden, ''Ti Biag'', p. 23.</ref> Nupay kasta, iti panagbanniagana a mapan idiay Roma dagiti kabsatna a lalaki, babaen ti panangibagbaga ni Teodora, kinemmegda isuana idi immininum manipud iti maysa nga ubbog ken insublida kadagit nagannak kaniana idiay kastilio ti [[Monte San Giovanni Campano]].<ref name="Hampden23" />
Idi agedad ti sangapulo ket siam, ni Tomas ket nangikeddeng a tumipon kadagiti [[Dominikano nga Urnos]]. Daytoy a panagtukkiad ni Tomas ket saan a kinayat ti pamiliana, a nagnamnama kaniana nga agbalin a maysa a [[Benedictino a monghe]] ken ti agbalin nga abad ti nabileg nga Abadia [[Montecassino]] idiay asideg kadagiti dominio ti pamiliana.<ref>Collison, Diane, ken Kathryn Plant. ''Dagiti Limapulo a Kangrunaan a Pilosopo'' Maika-2 ngaed. New York: Routledge, 2006.</ref> Iti panagpadas a mangpawil iti pannakibiang ni Teodora iti panagpili ni Tomas, dagiti Dominikano ket inurnosda nga umalis ni Tomas idiay Roma, ken manipud idiay Roma,naipatulod idiay [[Paris]].<ref name="Hampden23">Hampden, ''Ti Biag'', p. 23.</ref> Nupay kasta, iti panagbanniagana a mapan idiay Roma dagiti kabsatna a lalaki, babaen ti panangibagbaga ni Teodora, kinemmegda isuana idi immininum manipud iti maysa nga ubbog ken insublida kadagit nagannak kaniana idiay kastilio ti [[Monte San Giovanni Campano]].<ref name="Hampden23" />


Ni Tomas ket naibalud idi idiay ti dua tawen kadagiti kastilio ti pamilina idiay Monte San Giovanni ken Roccasecca iti maysa a panagpadas a a mangpawil kaniana iti panagitultuloyna iti Dominikano a ruam ken ti panangiduron kaniana iti panangilikud ti baro nga aspirasion.<ref name="davies2" /> Dagiti politikal a pakadandanagan ket nagpawil ti Papa iti panangibilin a ruruar ni Tomas, nga adda daytoy ti nagbanagan ti pannkaiyatiddog ti pannakabalud ni Tomas.<ref>Hampden, ''Ti Biag'', p. 24.</ref> Ni Tomas ket nangipalplabas daytoy a panawen iti tribunal iti panangisursurona dagiti kakabsatna a babai ken ti pannakisinnaritana kadagiti kameng ti Dominikano nga Urnos.<ref name="davies2" /> Dagiti kameng ti pamiliana ket napungtutanda a nagublag kenni Thomas, a nagtultuloy a nagkedkeddeng a tumipon kadagiti Dominikano. Iti maysa a puntos, dua kadagiti kabsatna lalaki ket nangupada ti maysa a pampam tapno sulisogenna isuna. Segun ti sarita ni Tomas ket pinapanawna ti pampam babaen ti panagusar ti maysa a landok ti apoy. Iti dayta met laeng a rabii adda dagiti dua nga anghel ti nagparang kaniana idi siu ket matmaturog ken nagpapigsa ti panangikeddengna nga agtultuloy a selibe.<ref>Hampden, ''The Life'', p. 25.</ref>
Ni Tomas ket naibalud idi idiay ti dua tawen kadagiti kastilio ti pamilina idiay Monte San Giovanni ken Roccasecca iti maysa a panagpadas a a mangpawil kaniana iti panagitultuloyna iti Dominikano a ruam ken ti panangiduron kaniana iti panangilikud ti baro nga aspirasion.<ref name="davies2" /> Dagiti politikal a pakadandanagan ket nagpawil ti Papa iti panangibilin a ruruar ni Tomas, nga adda daytoy ti nagbanagan ti pannkaiyatiddog ti pannakabalud ni Tomas.<ref>Hampden, ''Ti Biag'', p. 24.</ref> Ni Tomas ket nangipalplabas daytoy a panawen iti tribunal iti panangisursurona dagiti kakabsatna a babai ken ti pannakisinnaritana kadagiti kameng ti Dominikano nga Urnos.<ref name="davies2" /> Dagiti kameng ti pamiliana ket napungtutanda a nagublag ken ni Thomas, a nagtultuloy a nagkedkeddeng a tumipon kadagiti Dominikano. Iti maysa a puntos, dua kadagiti kabsatna lalaki ket nangupada ti maysa a pampam tapno sulisogenna isuna. Segun ti sarita ni Tomas ket pinapanawna ti pampam babaen ti panagusar ti maysa a landok ti apoy. Iti dayta met laeng a rabii adda dagiti dua nga anghel ti nagparang kaniana idi siu ket matmaturog ken nagpapigsa ti panangikeddengna nga agtultuloy a selibe.<ref>Hampden, ''The Life'', p. 25.</ref>


[[Papeles:Saint Thomas Aquinas Diego Velázquez.jpg|right|thumb|Ti pinintaan ni [[Diego Velázquez]], a mangipakpakita kenni Aquino a binarbarikesen ti mistiko a barikes iti kinapuro kalpasan ti [[Kastidad|paneknek iti kinapuro]]]]
[[Papeles:Saint Thomas Aquinas Diego Velázquez.jpg|right|thumb|Ti pinintaan ni [[Diego Velázquez]], a mangipakpakita ken ni Aquino a binarbarikesen ti mistiko a barikes iti kinapuro kalpasan ti [[Kastidad|paneknek iti kinapuro]]]]


Babaen idi 1244, idi nakitkitana a napay amin a panagublag kenni Tomas, ni Teodora ket nagkikita a mangisalakan ti dignidad ti pamiliana, nangurnos isuna para iti panagtalaw ni Toams iti rabbi babaen ti maysa a tawa. Iti panunotna, ti maysa asekreto nga itatatalaw manipud iti pannakabalud ket ssan unay a makadangran ngem ti nawara a panagsuko kadagiti Dominikano. Immuna a naipatulod ni Tomas idiay Napoles ken kalpasan daytoy idiay Roma tapno makisarungkar kenni [[Johannes von Wildeshausen]], ti [[Apo a Heneral ti Dominikano nga Urnos]].<ref>Hampden, ''Ti Biag'', pp. 27–28.</ref>
Babaen idi 1244, idi nakitkitana a napay amin a panagublag ken ni Tomas, ni Teodora ket nagkikita a mangisalakan ti dignidad ti pamiliana, nangurnos isuna para iti panagtalaw ni Toams iti rabbi babaen ti maysa a tawa. Iti panunotna, ti maysa asekreto nga itatatalaw manipud iti pannakabalud ket ssan unay a makadangran ngem ti nawara a panagsuko kadagiti Dominikano. Immuna a naipatulod ni Tomas idiay Napoles ken kalpasan daytoy idiay Roma tapno makisarungkar ken ni [[Johannes von Wildeshausen]], ti [[Apo a Heneral ti Dominikano nga Urnos]].<ref>Hampden, ''Ti Biag'', pp. 27–28.</ref>


=== Dagiti nagibasaran ===
=== Dagiti nagibasaran ===
Linia 50: Linia 50:


== Dagiti akinruar a silpo ==
== Dagiti akinruar a silpo ==
{{Commons-inline|Thomas Aquinas}}
{{Commons-nailinia}}
{{wikiquote-inline|Thomas Aquinas}}
{{wikiquote-inline|Thomas Aquinas}}


Linia 57: Linia 57:
{{DEFAULTSORT:Thomas Aquinas}}
{{DEFAULTSORT:Thomas Aquinas}}
[[Kategoria:Tomas Aquino| ]]
[[Kategoria:Tomas Aquino| ]]
[[Kategoria:Dagiti pilosopo]]
[[Kategoria:1225 a pannakaipasngay]]
[[Kategoria:1225 a pannakaipasngay]]
[[Kategoria:1274 nga ipupusay]]
[[Kategoria:1274 nga ipupusay]]

Kinaudi a rebision manipud idi 13:41, 11 Enero 2022

Santo Tomas Aquino
Dagiti salaysay
NayanakTomas Aquino
Idi 1225[1]
Roccasecca, Pagarian ti Sicilia
Natay7 Marso 1274[1]
Fossanova, Dagiti Estado ti Papa
TrabahoPadi, Pilosopo, Teologo
EtnisidadItaliano[2][3][4]
EdukasionUrnos ni San Benedicto
Unibersidad ti Napoles Federico II
KitaEskolastisismo, Tomismo
SuhetoMetapisika, Lohika, Teolohia, Isip, Epistemolohia, Etika, Politika
Kangrunaan nga ob-obraSumma theologiae
Summa Contra Gentiles

Ni Santo Tomas Aquino, O.P. (1225 – 7 Marso 1274), wenno Tomas ti Aquino wenno Aquino, ket maysa idi nga Italiano a Dominikano a padi ti Romano Katoliko a Simbaan, ken nangruna a makaimpluensia a pilosopo ken teologo iti tradision ti Eskolastisismo, nga iti kaunegan daytoy ket naamammoan nga isu pay ti "Umel a Lalaki a Baka" "Angheliko aDoktor", Doctor Communis, ken Doctor Universalis.[5] Ti nagan nga Aquinas ket mangibaga dagiti taudan ti kaputotanna iti pagilian ti Aquino iti agdama a Lazio: Ni Thomas ket nanipud kadagiti natakneng a pamilia ti Pagarian ti Napoles, nga addaan kadagiti titulo dagiti "konde ti Aquino". Isu ti nangiyun-una a klasiko a nagipakpatakder ti masna a teologo, ken ti ama ti Tomismo. Isu ket adu ti impluensiana iti Laud a kapanunotan, ken kaaduan ti moderno a pilosopia ket naaramid idi ti panagrang-ay ken reputasion kadagiti kapanunotanna, a naisangsangayan dagiti lugar ti etika, masna alinteg, metapisika, ken politikal a teoria.

Ni Tomas ket tinengtengngel ti Katoliko a Simbaan a kas maysa a modelo a manursuro para kadagiti agad-adal ti kinapadi, ken ti kangatuan a panagiyebkas ti masna a panagrason ken panagipagarupan a teolohia. Dagiti panagad-adal ti obrana, segun kadagiti dokumento ti papa ken mahisterial, ket maysa a lugar a nasken a programa ti panagadal para kadagiti kinapadi wenno diakono, ken dagiti pay relihioso a pormasion ken dagiti agad-adal kadagiti sagrado a disiplina (Katoliko a pilosopia, teolohia, pakasaritaan, liturhia, ken kanon a linteg).[6] Dagiti obra a nakaidayeganna ket ti Summa theologiae ken ti Summa Contra Gentiles. Maysa kadagiti 35 Doktor ti Simbaan, isu ket naipanpanunotan a ti kalatakan a teologo ken pilosopo ti Simbaan. Ni Papa Benedicto XV ket nangirangarang: "Daytoy nga (Dominikano) Urnos … ket nakagun-od iti baro a kadayeg idi ti Simbaan ket nangirangarang dagiti insursuro ni Tomas ket kabukbukodanna ken ti Doktor, ket naipammadayawan ti naisansangayan a dayaw manipud kadagiti Pontipiko, ti apo ken patron dagiti Katoliko a pagadalan."[7]

Biograpia

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dominikano (1225–1244)

[urnosen | urnosen ti taudan]

Ni Tomas ket naipasngay idiay Roccasecca idi c. Enero 28, 1225, segun kadagiti nadumaduma a mannurat, idiay kastilio ti amana, ni Landolfo ti Aquino, Roccasecca nga adda idiay Contea di Aquino (iti dayta a panawen ket ti Pagarian ti Sicilia. Iti tatta nga aldawen ket ti Italia, daytoy ket adda idi idiay rehion ti Lazio). Ti ama ni Tomas ket saan idi a kameng ti kabilegan a sanga ti pamilia ngem nagtengtengngel laeng ti titulo a miles, bayat a ti ina ni Tomas, a ni Dame Teodora, ket kameng ti Rossi a sanga ti pamilia ti Neapolitano Caracciolo.[8] Ti kabsatna lalaki ni Landolfo ket maysa idi nga abad iti kasisigud a Benedictino nga abadia idiay Monte Cassino. Bayat nga amin nga anak a lalaki ti pamiliana ken napanda kadagiti pagsapulan ti milisia,[9] ti pamilia ket panggependa para ken ni Tomas a mangsurot ti ulitegna iti abadia;[10] daytoy ket mabalinton a pormal a pagsapulan a dalan ti ub-ubing nga anakna a lalaki ti akin abagatan nga Italiano a nobilidad.[11]

Iti edad a lima, ni Tomas ket nangrugrugi ti nasapa a panagadalna idiay Monte Cassino ngem kalpasan ti pannakapasamak ti milisia a suppiat a nagbaetan ni Emperador Federico II ken ni Papa Gregorio IX ket immabot idiay abedia idi nasapa a 1239, ni Landolfo ken Teodora ket inserrekda ni Tomas idiay studium generale (unibersidad) a kabangbangon babaen ni Federico idiay Napoles.[12] Mabalin a ditoy ti nakaiyammuan ni Tomas ken ni Aristoteles, Averroes ken Maimonides, nga isuda amain ket makaimpluensianto iti teolohiko a pilosopiana.[13] Iti pay las-ud ti panagad-adalna idiay Napoles ni Tomas ket naimpluensian ni Juan ti San Julian, ti maysa a Dominikano nga agsersermon idiay Napoles, isu na idi ket paset ti aktibo a ganetget babaen ti Dominikano nga urnos nga agkintos dagiti napsnek a sumursurot.[14] Idiay ti nangisursuro kaniana iti aritmetik, heometria, astronomia, ken musika idi ket ni Petrus de Ibernia.[15]

Ti Kastilio ti Monte San Giovanni Campano

Idi agedad ti sangapulo ket siam, ni Tomas ket nangikeddeng a tumipon kadagiti Dominikano nga Urnos. Daytoy a panagtukkiad ni Tomas ket saan a kinayat ti pamiliana, a nagnamnama kaniana nga agbalin a maysa a Benedictino a monghe ken ti agbalin nga abad ti nabileg nga Abadia Montecassino idiay asideg kadagiti dominio ti pamiliana.[16] Iti panagpadas a mangpawil iti pannakibiang ni Teodora iti panagpili ni Tomas, dagiti Dominikano ket inurnosda nga umalis ni Tomas idiay Roma, ken manipud idiay Roma,naipatulod idiay Paris.[17] Nupay kasta, iti panagbanniagana a mapan idiay Roma dagiti kabsatna a lalaki, babaen ti panangibagbaga ni Teodora, kinemmegda isuana idi immininum manipud iti maysa nga ubbog ken insublida kadagit nagannak kaniana idiay kastilio ti Monte San Giovanni Campano.[17]

Ni Tomas ket naibalud idi idiay ti dua tawen kadagiti kastilio ti pamilina idiay Monte San Giovanni ken Roccasecca iti maysa a panagpadas a a mangpawil kaniana iti panagitultuloyna iti Dominikano a ruam ken ti panangiduron kaniana iti panangilikud ti baro nga aspirasion.[13] Dagiti politikal a pakadandanagan ket nagpawil ti Papa iti panangibilin a ruruar ni Tomas, nga adda daytoy ti nagbanagan ti pannkaiyatiddog ti pannakabalud ni Tomas.[18] Ni Tomas ket nangipalplabas daytoy a panawen iti tribunal iti panangisursurona dagiti kakabsatna a babai ken ti pannakisinnaritana kadagiti kameng ti Dominikano nga Urnos.[13] Dagiti kameng ti pamiliana ket napungtutanda a nagublag ken ni Thomas, a nagtultuloy a nagkedkeddeng a tumipon kadagiti Dominikano. Iti maysa a puntos, dua kadagiti kabsatna lalaki ket nangupada ti maysa a pampam tapno sulisogenna isuna. Segun ti sarita ni Tomas ket pinapanawna ti pampam babaen ti panagusar ti maysa a landok ti apoy. Iti dayta met laeng a rabii adda dagiti dua nga anghel ti nagparang kaniana idi siu ket matmaturog ken nagpapigsa ti panangikeddengna nga agtultuloy a selibe.[19]

Ti pinintaan ni Diego Velázquez, a mangipakpakita ken ni Aquino a binarbarikesen ti mistiko a barikes iti kinapuro kalpasan ti paneknek iti kinapuro

Babaen idi 1244, idi nakitkitana a napay amin a panagublag ken ni Tomas, ni Teodora ket nagkikita a mangisalakan ti dignidad ti pamiliana, nangurnos isuna para iti panagtalaw ni Toams iti rabbi babaen ti maysa a tawa. Iti panunotna, ti maysa asekreto nga itatatalaw manipud iti pannakabalud ket ssan unay a makadangran ngem ti nawara a panagsuko kadagiti Dominikano. Immuna a naipatulod ni Tomas idiay Napoles ken kalpasan daytoy idiay Roma tapno makisarungkar ken ni Johannes von Wildeshausen, ti Apo a Heneral ti Dominikano nga Urnos.[20]

Dagiti nagibasaran

[urnosen | urnosen ti taudan]
Super libros de generatione et corruptione
  1. ^ a b Gilby, Tomas (1951). Dagiti Pilosopiko a Testo ni Santo Tomas Aquino. Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan.
  2. ^ Fr. Conway, John Placid (1911). Santo Tomas Aquino. Londres.
  3. ^ Rev. Vaughan, Roger Bede (1871). Ti Biag ken dagiti Obra ni Santo Tomas Aquino: Tom.I. Londres.
  4. ^ Spiazzi, Raimondo (1995). San Tommaso d'Aquino: biografia documentata. Bologna.
  5. ^ Kitaen ti Pio XI, Studiorum Ducem 11 (29 Hunio 1923), AAS, XV ("non modo Angelicum, sed etiam Communem seu Universalem Ecclesiae Doctorem"). Ti titulo a Doctor Communis ket napetsaan daytoy manipud idi maikasangapulo ket uppat a siglo; ti titulo a Doctor Angelicus ket napetsaan daytoy manipud idi maikasangapulo ket uppat a siglo, kitaen ti Walz, Xenia Thomistica, III, p. 164 n. 4. Ni Tolomeo da Lucca ket nagsurat iti Historia Ecclesiastica (1317): “Daytoy a tao ket kalaingan kadagiti moderno a pilosopo ken teologo, ken iti amin a suheto. Ken ti kastoy ket kankanayon nga isu ti panirigan ken kapanunotan, isu nga itan idiay Unibersidad ti Paris, isu ket tinawtawaganda ti Doctor Communis gapo ti kasayaat ti kalawag dagiti insursurona.” Historia Eccles. xxiii, c. 9.
  6. ^ Kodigo ti Kanon a Linteg, Can. 252, § 3 [1]
  7. ^ Benedicto XV Ensikliko Fausto appetente die 29 Hunio 1921, AAS 13 (1921), 332; Pio XI Ensikliko Studiorum Ducem § 11, 29 Hunio 1923, AAS 15 (1923), cf. AAS 17 (1925) 574; Paul VI, 7 Marso 1964 AAS 56 (1964), 302 (Bouscaren, vol. VI, pp. 786–88).
  8. ^ Jean-Pierre Torrell, Santo Tomas Aquino: Ti Tao Ken ti Onrana, CUA press, 2005, p. 3. Libro ti Google
  9. ^ Hampden, Ti Biag, p. 14.
  10. ^ Stump, Aquino, p. 3.
  11. ^ Schaff, Philip (1953). "Tomas Aquino". Ti Baro a Schaff-Herzog nga Ensiklopedia dagiti Relihioso a Pannakaammo – Nature. Vol. 126. Grand Rapids, MI: Baker Book House. pp. 422–423. Bibcode:1930Natur.126..951G. doi:10.1038/126951c0.
  12. ^ Davies, Aquino: Ti Pangyuna, pp. 1–2
  13. ^ a b c Davies, Aquino: Ti Pangyuna, p. 2
  14. ^ Hampden, Ti Biag, pp. 21–22.
  15. ^ Grabmann, Martin. Virgil Michel, patarus Tomas Aquino: Ti Personalidad ken Panunotna. (Kessinger Publishing, 2006), pp. 2.
  16. ^ Collison, Diane, ken Kathryn Plant. Dagiti Limapulo a Kangrunaan a Pilosopo Maika-2 ngaed. New York: Routledge, 2006.
  17. ^ a b Hampden, Ti Biag, p. 23.
  18. ^ Hampden, Ti Biag, p. 24.
  19. ^ Hampden, The Life, p. 25.
  20. ^ Hampden, Ti Biag, pp. 27–28.

Dagiti akinruar a silpo

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti midia a mainaig ken ni Tomas Aquino iti Wikimedia Commons
Dagiti inadaw a sasao a mainaig ken ni Tomas Aquino iti Wikiquote (iti Ingles)

Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/w/index.php?title=Tomas_Aquino&oldid=390216"