Jump to content

Ակնա (քաղաք)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Ակնա (այլ կիրառումներ)
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Աղդամ (այլ կիրառումներ)
Քաղաք
Ակնա
ԵրկիրԱրցախ Արցախ/Ադրբեջան Ադրբեջան
Հիմնադրված է18-րդ դար թվականին
Բարձր. ծովի մակ-ից369±1 մետր
Խոսվող լեզուներհայերեն
Բնակչություն360 մարդ (2010)
Ազգային կազմՀայեր
Ժամային գոտիUTC+4
Ավտոմոբիլային կոդ02
Ակնա (քաղաք) (Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն)##
Ակնա (քաղաք) (Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն)
Ակնա (քաղաք) (Ադրբեջան)##
Ակնա (քաղաք) (Ադրբեջան)
Արցախի Հանրապետության քարտեզը, որտեղ մուգ շագանակագույնով պատկերված են Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողության ներքո գտնվող տարածքները, իսկ մարմնագույնով՝ Արցախի վերահսկողության ներքո գտնվող տարածքները 2021 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ[1]

Ակնա (ադրբեջանական պաշտոնական անվանումն է՝ Աղդամ, ադրբ.՝ Ağdam), ավերված քաղաք Արցախի Հանրապետության արևելքում, Արցախի հարթավայրում[2], որը գտվում է ադրբեջանական վերահսկողության ներքո։ 2020 թվականի նոյեմբերից առաջ գտնվում էր հայ-ադրբեջանական շփման գծի հարևանությամբ։ Ըստ Արցախի վարչատարածքային բաժանման՝ գտնվում է Ասկերանի շրջանում և ունի թաղամասի կարգավիճակ, ըստ Ադրբեջանի վարչատարածքային բաժանման՝ Աղդամի շրջանում։ 2010 թվականի նոյեմբերին Արցախի կառավարության որոշմամբ վերանվանվել է Ակնա[3]։ 2020 թվականի հայ-ադրբեջանական պատերազմի ընթացքում Ադրբեջանի Հանրապետության նախագահ Իլհամ Ալիևի, Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի և Ռուսաստանի Դաշնության նախագահ Վլադիմիր Պուտինի համատեղ ստորագրված համաձայնագրով 2020 թվականի նոյեմբերի 20-ին անցել է ադրբեջանական վերահսկողության ներքո։

Դեռևս մ.թ.ա. 1-ին դարում՝ Տիգրան Մեծի օրոք, ներկայիս Ակնայի մոտ հիմնադրվել է Տիգրանակերտ բերդաքաղաքը[4][5]։

Ներկայիս քաղաքն իր ճարտարապետական, մշակութային տեսքով հիմնադրվել է 18-րդ դարում պարսիկների կողմից, որպես սովորական բնակավայր[2]։ 1828 թվականին ստացել է քաղաքի կարգավիճակ։ 1912 թվականին մտնում էր Ռուսական կայսրության Ելիզավետպոլի նահանգի Շուշիի գավառի մեջ և ուներ 629 բնակիչ[6]։ Խորհրդային շրջանում Ակնան դուրս է թողնվել ԼՂԻՄ-ի տարածքից և որի հիման վրա կազմավորվել է Ադրբեջանական ԽՍՀԱղդամի շրջանը[7]։

Քաղաքի շրջակայքում պահպանվել են[Ն 1] հայկական պատմական հետքը փաստող մի շաք հուշարձաններ ու կոթողներ։

Արցախյան պատերազմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արցախյան պատերազմի ընթացքում Աղդամը Ադրբեջանի զինված ուժերի համար կարևորագույն հենակետ էր, որտեղից հրթիռակոծում էին Արցախի մայրաքաղաք Ստեփանակերտը և հարակից այլ բնակավայրեր։

1993 թվականի հուլիսի 4-ից 23-ն ընկած ժամանակահատվածում տեղի ունեցած ռազմագործողության արդյունքում Ակնան ու հարակից գյուղերը ազատագրվում են, իսկ նրա տարածքը անցնում է հայկական զինված ուժերի վերահսկողության ներքո։

2020 թվականի 44-օրյա պատերազմի ժամանակ ձեռք բերված եռակողմ համաձայնագրի պայմաններով՝ 2020 թվականի նոյեմբերի 20-ին Ակնան անցել է ադրբեջանական վերահսկողության ներքո։

Պատմամշակութային հուշարձաններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ակնայի հարևանությամբ է գտնվում մ.թ.ա. 1-ին դարում հայոց արքա Տիգրան Մեծի կողմից հիմնադրված Տիգրանակերտ բերդաքաղաքի ավերակները։

Ակնայի հարակից բլրի գագաթին է գտնվում Վանքասարի եկեղեցին, որի կառուցման թվականը հայտնի չէ։

Ակնայի տարածքում է գտնվում Ջումա մզկիթը, որն ընդգրկված էր Արցախի Հանրապետության պետական պահպանության ներքո գտնվող հուշարձանների ցանկում։ Այն հիմնադրվել է 1870 թվականին։

Տնտեսություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաղաքաշինություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խորհրդային շրջանում քաղաքն ուներ երկաթուղային կայարան և խճուղային ճանապարհների հանգույց էր[2]։

Արդյունաբերություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խորհրդային շրջանում Ակնան ուներ յուղի-պանրի, գինու, պահածոների, մետաղե իրերի ու գործիքաշինական գործարաններ[2]։

Խորհրդային շրջանում քաղաքում գործում էր հանրակրթական մի քանի դպրոցներ, գյուղատնտեսական և գյուղմեքենայացման տեխնիկումներ, բժշկական և երաժշտական ուսումնարաններ, դրամատիկանան թատրոն[2]։

Բնակչություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռուսական կայսրության կազմում գտնվող Աղդամը 1912 թվականին ուներ 629 բնակիչ։ Խորհրդային Ադրբեջանի կազմում 1968 թվականին այնտեղ արդեն բնակվում էր 18 հազար բնակիչ, 1970 թվականին՝ 21,300[2], իսկ 1989 թվականին՝ 28 հազար[8]։ 1992-1993 թվականներին քաղաքում բնակվում էր շուրջ 28․000 ադրբեջանցի։ 2010 թվականի դրությամբ քաղաքում բնակվում էր 360 հայ[9]։

Բնակչության թվաքանակի և ազգային կազմի նկարագրություն

Տարի Բնակչություն Ազգային կազմ Աղբյուր
1923 1,660 [10]
1926 7,910 93.6% ադրբեջանցի [11]
1939 10,746 83.3% ադրբեջանցի, 8.7% ռուս, 5.3% հայ [12]
1959 16,061 92% ադրբեջանցի, 3.6% ռուս, 3.4% հայ [13]
1970 21,277 94.9% ադրբեջանցի, 2% ռուս և ուկրաինացի, 2% հայ [14]
1979 23,483 97% ադրբեջանցի, 1.3% ռուս և ուկրաինացի, 1.2% հայ [15]
1989 28,031 [16]
1991 39,200 [10]
2005 0
2010 360 [9]
  1. 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ին Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի, Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի և Ռուսաստանի Դաշնության նախագահ Վլադիմիր Պուտինի կողմից ստորագրված եռակողմ համաձայնագրով Ակնան Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողության ներքո հանձնելուց հետո հայկական պատմական հուշարձանների ճակատագիրն անհայտ է։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. Արցախի տարածքները համարվում են օկուպացված Ադրբեջանի կողմից. ԱՀ ԱԺ հայտարարությունը
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Հակոբյան Թ. Խ., Մելիք-Բախշյան Ստ. Տ., Բարսեղյան Հ. Խ., Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 1 [Ա-Դ] (խմբ. Մանուկյան Լ. Գ.), Երևան, «Երևանի Համալսարանի Հրատարակչություն», 1986, էջ 169 — 1008 էջ։
  3. Panarmenian.net «19 տարի առաջ՝ 1993 թվականի հուլիսի 23-ին ազատագրվեց Աղդամը (Ակնա)»։
  4. Տիգրանակերտի պեղումները
  5. Արցախի Տիգրանակերտը բացում է գաղտնիքները. պեղումները կշարունակվեն։(չաշխատող հղում)
  6. «Կովկասյան օրացույց», Թիֆլիս 1912։ Արխիվացված 2015-10-17 Wayback Machine(ռուս.)
  7. Административное деление Азербайджанской ССР на 1 января 1961 года. — Баку: Азернешр, 1961. — С. 12.
  8. Deomscope.ru 1989 թվական. ԽՍՀՄ ազգաբնակչության մարդահամարի տվյալներ(ռուս.)
  9. 9,0 9,1 Աղդամը վերանվանվել է Ակնա
  10. 10,0 10,1 «Azərbaycan». pop-stat.mashke.org.(անգլ.)
  11. «Агдамский уезд 1926». ethno-kavkaz.narod.ru.(ռուս.)
  12. «Агдамский район 1939». ethno-kavkaz.narod.ru.(ռուս.)
  13. «Агдамский район 1959». ethno-kavkaz.narod.ru.(ռուս.)
  14. «Агдамский район 1970». ethno-kavkaz.narod.ru.(ռուս.)
  15. «Агдамский район 1979». ethno-kavkaz.narod.ru.(ռուս.)
  16. «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունիսի 3-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)(ռուս.)
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ակնա (քաղաք)» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 252