Լատվիա
Լատվիա (լատիշ․՝ Latvija), պաշտոնապես` Լատվիայի Հանրապետություն[5], պետություն Հյուսիսային Եվրոպայում, որն Էստոնիայի և Լիտվայի հետ միասին ձևավորում է Մերձբալթյան տարածաշրջանը։ Արևելքում սահմանակից է Ռուսաստանի Դաշնությանը, հարավ-արևելքում՝ Բելառուսին, իսկ արևմուտքում տարածվում է Լատվիայի ծովային սահմանը Շվեդիայի հետ։ Լատվիան զբաղեցնում է 64,589 կմ քառակուսի տարածք՝ շուրջ 1,9 միլիոն բնակչությամբ։ Երկրին բնութագրական են բարեխառն սեզոնային կլիմայական պայմանները[6]։ Մայրաքաղաքն ու խոշորագույն քաղաքը Ռիգան է, որի պատմական կենտրոնը ներառված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության օբյեկտների ցանկում։ Լատվիացիները կամ լատիշները պատկանում են բալթական էթնոլեզվաբանական խմբին և մեծապես խոսում են լատիշերեն լեզվով, որը հնդեվրոպական լեզվաընտանիքին պատկանող երկու բալթյան լեզուներից մեկն է։ Երկրի խոշորագույն ազգային փոքրամասնության համայնքը ձևավորում են ռուսները, որոնք կազմում են Հանրապետության բնակչության գրեթե մեկ քառորդը։
| Լատվիայի Հանրապետություն Latvijas Republika Latvejas Republika Latvijas Republika |
||||
|---|---|---|---|---|
|
||||
| Ազգային օրհներգ՝ «Աստված օրհնի Լատվիան» Dievs, svētī Latviju! |
||||
.svg) |
||||
| Մայրաքաղաք և ամենամեծ քաղաք |  Ռիգա
| |||
| Լեզուներ | լատիշերեն (պետական լեզու) լիվերեն լատգալերեն |
|||
| Էթնիկ խմբեր (2024[1]) |
|
|||
| Կրոն (2022) | Լատվիայի բնակչության կրոնական կազմ
|
|||
| Կառավարում | ունիտար խորհրդարանական հանրապետություն | |||
| - | Նախագահ | Էդգարս Ռինկևիչս | ||
| - | Վարչապետ | Էվիկա Սիլինյա | ||
| - | Խորհրդարանի խոսնակ | Դայգա Միերինյա | ||
| Անկախություն | Գերմանիայից և Ռուսաստանից | |||
| - | Անկախության հռչակում[2] | նոյեմբերի 18, 1918 | ||
| - | Անկախության ճանաչում | հունվարի 26, 1921 | ||
| - | Սահմանադրության ընդունում | նոյեմբերի 7, 1922 | ||
| - | Վերաանկախացում և խորհրդային կարգերի տապալում | օգոստոսի 21, 1991 | ||
| - | ԵՄ անդամակցություն | մայիսի 1, 2004 | ||
| - | Ջրային (%) | 2.09 (2015)[3] | ||
| Բնակչություն | ||||
| - | 2022 նախահաշիվը | 1,842,226 (146-րդ) | ||
| ՀՆԱ (ԳՀ) | 2023 գնահատում | |||
| - | Ընդհանուր |  $76.550 մլրդ[4] (104-րդ) |
||
| - | Մեկ շնչի հաշվով | $40,891[4] (51-րդ) |
||
| ՀՆԱ (անվանական) | 2023 գնահատում | |||
| - | Ընդհանուր | $46.668 մլրդ[4] (96-րդ) |
||
| - | Մեկ շնչի հաշվով | $24,929[4] (42-րդ) |
||
| Ջինի (2024) | 35.7 | |||
| ՄՆԶԻ (2024) | 0.879 (37-րդ) | |||
| Արժույթ | Եվրո (€) (EUR) | |||
| Ժամային գոտի | EET (ՀԿԺ+2) | |||
| - | Ամռանը (DST) | EEST (ՀԿԺ+3) | ||
| Ազգային դոմեն | .lvc | |||
| Հեռախոսային կոդ | +371 | |||
Դարեր շարունակված տևտոնական, շվեդական, լեհ-լիտվական և ռուսական տիրապետություններից հետո, որը գլխավորապես ուղեկցվել է բալթագերմանական արիստոկրատիայի կողմից երկրամասի կառավարմամբ, 1918 թվականի նոյեմբերի 18-ին՝ Առաջին աշխարհամարտի հետևանքով Գերմանական կայսրությունից մասնատման արդյունքում, ձևավորվել է Լատվիայի անկախ հանրապետությունը[2]։ 1934 թվականի պետական հեղաշրջման արդյունքում երկրում հաստատվել է Կարլիս Ուլմանիսի դիկտատուրան[7]։ Լատվիայի անկախությունը փաստացիորեն ընդհատվել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկզբնամասում՝ Լատվիայի ԽՍՀՄ կազմ բռնի ընդգրկմամբ, որին հաջորդել է 1941 թվականի գերմանական ներխուժումն ու նացիստական Գերմանիայի կողմից երկրի ամբողջական բռնազավթումը։ Լատվիան վերջնականապես կորցրել է իր անկախությունը 1944 թվականին, երբ խորհրդային վերանվաճման արդյունքում երկրում հաստատվել են խորհրդային և կոմունիստական կարգեր՝ ի դեմս Լատվիական ԽՍՀ-ի կազմավորման։ Սոցիալիստական հասարակարգն ու կոմունիստական վարչաձևը Լատվիայում պահպանվել է առաջիկա 45 տարիների ընթացքում։ Խորհրդային տիրապետության ժամանակահատվածում սկզբնավորված լայնածավալ ներգաղթի արդյունքում արմատապես փոխվել է Լատվիայի ժողովրդագրական պատկերը և էթնիկ ռուսները դարձել են երկրի խոշորագույն ազգային փոքրամասնությունը: Երգող հեղափոխությունը Մերձբալթիկայում սկզբնավորվել է 1987 թվականին և ավարտվել Լատվիայի, ինչպես նաև Լիտվայի և Էստոնիայի անկախության վերականգնմամբ՝ 1991 թվականի օգոստոսի 21-ին: Այդ ժամանակվանից ի վեր Լատվիան հանդիսանում է ժողովրդավարական ունիտար խորհրդարանական հանրապետություն:
Լատվիան զարգացած երկիր է՝ բարձր եկամուտ ունեցող, զարգացած տնտեսությամբ, որը 39-րդն է զբաղեցնում մարդկային ներուժի զարգացման միջազգային վարկանշային աղյուսակում: Այն Եվրամիության, Եվրագոտու, ՆԱՏՕ-ի, Եվրոպայի խորհրդի, ՄԱԿ-ի, Բալթիկ ծովի պետությունների խորհրդի, Արժույթի միջազգային հիմնադրամի, Սկանդինավյան-Բալթյան ութնյակի, Հյուսիսային ներդրումային բանկի, Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության, Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպություն և Առևտրի համաշխարհային կազմակերպություն լիիրավ անդամ է:
Անվան ծագում և ստուգաբանություն
խմբագրել
«Լատվիա» («Latvija») երկրանունը ծագել է հնագույն հնդեվրոպական բալթյան չորս ցեղերից մեկի (կուրոնացիների, սելոնացիների և սեմիգալիացիների հետ միասին)՝ լատգալացիների անվանումից, որոնք ֆիննական լիվոնացիների հետ միասին կազմում են ժամանակակից լատիշների էթնիկ միջուկը[8]։ Հենրի Լատվիացին իր «Ժամանակագրություն» աշխատությունում (որտեղ նկարագրում է գերմանացի միջնադարյան ասպետների պայքարն ընդդեմ Յերսիկայի իշխան Վիսլավդիսի) առաջ է քաշել երկրի անվանման լատինականացված տարբերակները՝ «Lettigallia» և «Lethia», որոնք երկուսն էլ բխում են լատգալական ժառանգությունից։ Այս եզրույթներն ազդել են տարբեր ռոմանական լեզուներում երկրի անվան ժամանակակից ձևակերպման վրա՝ «Լետոնիայից» («Letonia») մինչև որոշ գերմանական լեզուներում շրջանառվող «Լետլանդ» («Lettland»)[9]։
«Լատվիա» բառը 17-րդ դարում առաջին անգամ օգտագործել է Վիլյանդա քահանա Դիոնիսիուս Ֆաբրիցիուսը՝ իր «Livonicae historiae compediosa series» տարեգրության մեջ։ Այն լայն տարածում է գտել Լիվոնիա և Կուրլանդիա նահանգներում ճորտատիրության վերացումից հետո, երբ ազգային ինքնությունը սկսել է ծաղկում ապրել լատվիալեզու գյուղացիության շրջանում։ Յուրիս Ալունանն առաջարկել է օգտագործել «Լատվա» անունը 1857 թվականին, այնուհետև, հարևան Լիտվայի անվանման հետ ունեցած նմանությամբ պայմանավորված առաջարկվել է ավելացնել «ija» վերջածանցը: Գերմանացիների ազդեցության տակ հայտնված լատիշները հաճախ նկատի ունենալով իրենց երկիրը օգտագործում էին «Բալթիկա» երկրանվանումը, որը բխում էր գերմաներեն «Baltenland» նեոլոգիզմից: «Լատվիա» տերմինը քաղաքական նշանակություն է ձեռք բերել 1905 թվականի հեղափոխության ժամանակ, այնուհետև արտասահմանյան պետություններում տարածում գտել լատիշ արտագաղթյալների ջանքերով։ Այն վերջնականապես ձևակերպվել է Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակահատվածում՝ լատվիական հրաձգային ստորաբաժանումների կազմավորման և անկախության համար պայքարի համատեքստում։
Պատմություն
խմբագրելԼատվիայի տարածքը բնակեցվել է հազարավոր տարիներ առաջ՝ բալթիկ ցեղերի կողմից։ Այդ ցեղերը գլխավորապես զբաղվում էին ձկնորսութամբ, որսորդութամբ և առևտրով։
Գերմանացի խաչակիրները և առևտրականները գալիս են Լատվիա 12-րդ դարի վերջին։ Դա պատճառ է հանդիսանում լատվիացիների համար կորցնելու իրենց ինքնավարությունը, և մոտ 800 տարի լատվիացիները ստիպված են լինում պայքարել իրենց երկիր ներխուժող գերմանացիների, դանիացիների, շվեդների, լեհերի ու ռուսների դեմ։ Լատվիան ի վերջո դառնում է անկախ 1918 թվականին։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ սովետական կարմիր բանակը հարձակվում է Լատվիայի վրա և բավականին բարձր թվով լատվիացիների աքսորում Սիբիր և այլ տեղեր՝ հեռու իրենց հայրենիքից։ Հետո երկիր է մտնում Նացիստական Գերմանիան և զանգվածային սպանդի ենթարկում Լատվիայում բնակվող հրեաներին։ Այնուհետև կրկին սովետական բանակը մտնում է Լատվիա և ամբողջովին օկուպացնում երկիրը։ Լատվիան վերջապես ձեռք է բերում անկախությունը 1991 թվականին՝ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո։
Արտաքին քաղաքականություն
խմբագրել1991 թվականի օգոստոսի 24-ին ՌԽՖՍՀ-ը ընդունեց Լատվիայի Հանրապետության անկախությունը, իսկ հոկտեմբերի 4-ին Լատվիան և Ռուսաստանը վերականգնեցին դիվանագիտական հարաբերությունները։ 1991 թվականի սեպտեմբերի 6-ին ԽՍՀՄ-ը ճանաչեց Լատվիայի անկախությունը։
Լատվիան հանդիսանում է ՄԱԿ-ի անդամ երկիր 1991 թվականի սեպտեմբերի 17-ից սկսած։ Այն նաև հանդիսանում է ԵՄ, ՆԱՏՕ, ԵԱՀԿ, ԱՄՀ, ԱՀԿ,, Եվրոպայի խորհրդի և Բալթիկ ծովի պետությունների խորհրդի անդամ։ 1921-1940 թվականներին եղել է Ազգերի Լիգայի անդամ։
Լատվիան հաստատել է դիվանագիտական հարաբերություններ 160 երկրների հետ և ունի դեսպանատներ 35 երկրում։ 37 պետություն ունի դեսպանատում Լատվիայի մայրաքաղաք Ռիգայում։
Հայաստանի և Լատվիայի միջև դիվանագիտական հարաբերությունները հաստատվել են 1992 թվականի օգոստոսի 22-ին։
2011 թվականի նոյեմբերի 24-ին Արմեն Ղասաբօղլյանը նշանակվել է Հայաստանում Լատվիայի պատվավոր հյուպատոս։ 2012 թվականի մարտի 23-ին Արա Այվազյանը նշանակվել է Լատվիայում Հայաստանի դեսպան (նստավայրը՝ ք. Վիլնյուս)։
2013 թվականի դեկտեմբերի 11-ին Հայաստանում Լատվիայի արտակարգ և լիազոր դեսպան Էլիտա Գավելեն (նստավայրը՝ Թբիլիսի) իր հավատարմագրերն է հանձնել Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանին։
Լատվիան իր արտաքին քաղաքականության մեջ առավել կենտրոնացած է Եվրամիության և ՆԱՏՕ-ի վրա։ 2004 թվականի մարտի 29-ին այն անդամակցել է ՆԱՏՕ-ին, իսկ նույն տարվա մայիսի 1-ին դարձել է Եվրամիության անդամ։
2005 թվականի մայիսին և 2006 թվականի նոյեմբերին ՆԱՏՕ-ի վեհաժողովների շրջանակներում Լատվիա է այցելել ԱՄՆ նախագահ Ջորջ Ու. Բուշը։
16 տարվա ընթացքում առաջին անգամ կայացել է Լատվիայի նախագահ Վալդիս Զատլերսի այցը Ռուսաստան 2010 թվականի դեկտեմբերի 19-22-ը։
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ Social Statistics Department of Latvia. «Pastāvīgo iedzīvotāju etniskais sastāvs reģionos un republikas pilsētās gada sākumā». Արխիվացված օրիգինալից 28 September 2023-ին. Վերցված է 8 November 2021-ին.
- ↑ 2,0 2,1 Ģērmanis, Uldis (2007). Ojārs Kalniņš (ed.). The Latvian Saga (անգլերեն) (11th ed.). Riga: Atēna. էջ 268. ISBN 9789984342917.
- ↑ «Surface water and surface water change». Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպություն (OECD). Արխիվացված օրիգինալից 24 March 2021-ին. Վերցված է 11 October 2020-ին.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 «World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Latvia)». IMF.org. International Monetary Fund. 10 October 2023. Արխիվացված օրիգինալից 3 November 2023-ին. Վերցված է 13 October 2023-ին.
- ↑ «Լատվիայի Հանրապետության Սահմանադրություն (Latvijas Republikas Satversme)». Likumi.lv (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից ապրիլի 27, 2021-ին. Վերցված է հունիսի 20, 2024-ին.
- ↑ «Weather information in Latvia». www.travelsignposts.com. 14 March 2015. Արխիվացված օրիգինալից 2 April 2015-ին. Վերցված է 14 March 2015-ին.
- ↑ «History of Latvia 1918-1940». [Latvia.eu] (անգլերեն). 3 December 2015. Արխիվացված է օրիգինալից 8 June 2021-ին. Վերցված է 28 January 2021-ին.
- ↑ «Latvia in Brief» (PDF). Latvian Institute. 2012. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 8 November 2012-ին. Վերցված է 12 May 2011-ին.
- ↑ «Baltic Online». The University of Texas at Austin. Արխիվացված օրիգինալից 5 August 2011-ին. Վերցված է 12 May 2011-ին.
Արտաքին հղումներ
խմբագրել | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Լատվիա» հոդվածին։ |
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 4, էջ 498)։ 
|