Fara í innihald

Lettland

Breyta tenglum
Hnit: 56°57′00″N 24°06′00″A / 56.95000°N 24.10000°A / 56.95000; 24.10000
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu

56°57′00″N 24°06′00″A / 56.95000°N 24.10000°A / 56.95000; 24.10000

Lýðveldið Lettland
Latvijas Republika
Fáni Lettlands Skjaldarmerki Lettlands
Fáni Skjaldarmerki
Kjörorð:
Föðurland og frelsi
Þjóðsöngur:
Dievs, svētī Latviju!
(Guð blessi Lettland)
Staðsetning Lettlands
Höfuðborg Ríga
Opinbert tungumál lettneska
Stjórnarfar Þingræði

Forseti
Forsætisráðherra 		Edgars Rinkēvičs
Evika Siliņa
Sjálfstæði
 • frá Rússlandi 6. september 1991 
Evrópusambandsaðild 1. maí 2004
Flatarmál
 • Samtals
 • Vatn (%) 		122. sæti
64.589 km²
2,09
Mannfjöldi
 • Samtals (2020)
 • Þéttleiki byggðar 		147. sæti
1.907.675
29,6/km²
VLF (KMJ) áætl. 2021
 • Samtals 63,539 millj. dala (106. sæti)
 • Á mann 33.393 dalir (43. sæti)
VÞL (2019) 0.866 (37. sæti)
Gjaldmiðill evra (EUR)
Tímabelti UTC+2
Þjóðarlén .lv
Landsnúmer +371

Lettland (lettneska: Latvija) er eitt af Eystrasaltsríkjunum ásamt Litáen og Eistlandi. Næstu nágrannar Lettlands eru Eistland í norðri, Litáen í suðri og Rússland og Hvíta-Rússland í austri. Í vestri liggur landið að Eystrasalti og þar mætast landhelgi þess og Svíþjóðar. Íbúar Lettlands eru tæplega 2 milljónir og landið er 64.589 km² að stærð. Þar er temprað loftslag ríkjandi.

Lettland hefur í gegnum aldirnar verið hluti af Svíaveldi, Póllandi og Rússneska keisaradæminu, en þýskumælandi aðall ríkti yfir íbúunum. Lýðveldið Lettland var stofnað eftir Fyrri heimsstyrjöld þann 18. nóvember 1918 en það breyttist í einræði eftir valdarán Kārlis Ulmanis 1934. Við upphaf Síðari heimsstyrjaldar var landið hernumið af Sovétmönnum. Þjóðverjar gerðu innrás í landið 1941 en Sovétmenn náðu því aftur 1944. Næstu hálfa öld var Lettland sovétlýðveldi.

Árið 1987 hófst Söngvabyltingin með kröfu um sjálfstæði frá Sovétríkjunum. Lettlandi lýsti yfir sjálfstæði 4. maí 1990 sem var viðurkennt í kjölfar upplausnar Sovétríkjanna 1991. Lettland er einstýrt þingræðisríki með 110 sveitarstjórnir og 9 borgarstjórnir. Landið situr hátt á lista yfir lönd eftir þróun lífsgæða. Ríga var menningarhöfuðborg Evrópu árið 2014.

Frumbyggjar Lettlands eru Lettar og Líflendingar. Lettneska er annað tveggja núlifandi baltneskra tungumála ásamt litáísku. Þótt landið hafi verið undir erlendri stjórn frá 13. öld til 20. aldar hafa tungumál landsins og menning haldið sérstöðu sinni. Fram að Síðari heimsstyrjöld bjuggu þar stórir hópar Eystrasaltsþjóðverja og gyðinga. Um fjórðungur íbúa Lettlands er af rússneskum uppruna. Rúmur helmingur þeirra hefur ekki borgararéttindi vegna þeirra ströngu skilyrða sem sett voru fyrir borgararétti í Lettlandi eftir sjálfstæðið frá Sovétríkjunum. Rúmur þriðjungur íbúa eru lútherstrúar en um fjórðungur rómversk-kaþólskir, aðallega í héraðinu Latgale í suðausturhluta landsins. Tæp 20% íbúa eru í rússnesku rétttrúnaðarkirkjunni.

Þann 20. september 2003 kusu Lettar um inngöngu í Evrópusambandið og samþykktu það. Innganga í sambandið varð að veruleika þann 1. maí 2004. Þann 29. mars 2004 gerðist Lettland aðili að NATO. Auk þess er Lettland aðili að Evrópuráðinu, Eystrasaltsráðinu, Alþjóðagjaldeyrissjóðnum, NB8, Norræna fjárfestingarbankanum, Efnahags- og framfarastofnuninni, Öryggis- og samvinnustofnun Evrópu og Alþjóðaviðskiptastofnuninni. Lettland tók upp evru sem gjaldmiðil 1. janúar 2014 í stað lettneska latsins.

Heiti[breyta | breyta frumkóða]

Nafnið Latvija er dregið af heiti Lettgalla sem voru ein af fjórum Eystrasaltsþjóðum (ásamt Kúrum, Selum og Semgöllum) sem bjuggu á þessu svæði á miðöldum, ásamt finnskumælandi Líflendingum.[1] Trúboðinn Hinrik af Lettlandi bjó til latnesku heitin Lettigallia og Lethia út frá nafni þjóðflokksins á 13. öld. Þaðan kom latneska heitið Letonia og þýska heitið Lettland.[2]

Orðið „Letti“ kemur líklega fyrst fyrir í íslensku í grein Gísla Brynjúlfssonar, „Frelsis hreifingarnar“ sem birtist í Norðurfara árið 1849,[3] en „Lettland“ kemur fyrst fyrir í Heimskringlu árið 1918.[4]

Saga[breyta | breyta frumkóða]

Elstu ummerki um menn frá Salaspils tilheyra Swider-menningunni og eru 11-12.000 ára gömul. Samkvæmt vinsælli kenningu settust forverar núverandi Letta að á austurströnd Eystrasaltsins um 3000 f.o.t.[5] Baltneskar þjóðir komu á verslunarleiðum til Rómar og Býsantíum, þar sem þær versluðu með verðmætt raf.[6] Um 900 bjuggu fjórir baltneskir þjóðflokkar þar sem Lettland er nú: Kúrir (kurši), Latgallar (latgaļi), Selir (sēļi) og Semgallar (zemgaļi), auk hinna finnsk-úgrísku Líflendinga (lībieši).[7]

Á 12. öld skiptist landið í eftirfarandi smáríki: Vanema, Ventava, Bandava, Piemare, Duvzare, Sēlija, Koknese, Jersika, Tālava og Adzele.[8]

Miðaldir[breyta | breyta frumkóða]

Turaida-kastali við Sigulda, reistur af Alberti af Ríga árið 1214.

Tengsl Eystrasaltsþjóðanna við ríkin á meginlandi Evrópu urðu sterkari á 12. öld.[9] Páfi sendi fyrstu trúboðana eftir Daugava-fljóti seint á 12. öld.[10] Heilagur Meinhard frá Segeberg kom til Ikšķile með kaupmönnum árið 1184, til að snúa íbúum frá heiðni. Þegar friðsamlegar aðferðir til að kristna íbúana mistókust hugðist Meinhard snúa Líflendingum með vopnavaldi.[11] Selestínus 3. páfi kallaði eftir krossferð gegn Eistum árið 1193. Eftirmenn Meinhards, Berthold frá Hanóver og Albert af Ríga, leiddu krossferðina. Albert stofnaði Ríga og varð biskupsfursti með lén frá Hinriki 3.. Hann stofnaði riddararegluna Sverðbræður sem síðar urðu hluti Þýsku riddaranna.

Þýskum krossförum fjölgaði á síðari hluta 13. aldar eftir hnignun og fall krossfararíkjanna í Mið-Austurlöndum.[12] Þýsku riddararnir stofnuðu krossfararíkið Terra Mariana („land Maríu“) sem náði yfir núverandi Lettland og suðurhluta núverandi Eistlands.[13] Árið 1282 varð Ríga hluti af Hansasambandinu, og seinna borgirnar Cēsis, Limbaži, Koknese og Valmiera. Ríga varð mikilvæg hafnarborg og var í nánum samskiptum við Vestur-Evrópu.[14] Fyrstu þýskumælandi landnemarnir voru riddarar frá Norður-Þýskalandi og borgarar frá norðurþýskum borgum sem töluðu lágþýsku.[15] Eystrasaltsþjóðverjar mynduðu landeigendaaðal í Lettlandi og gerðu bændur að leiguliðum.

Pólsk og sænsk yfirráð[breyta | breyta frumkóða]

Árið 1558 hófst Líflandsstríðið um yfirráð yfir Líflandi. Helstu stríðsaðilar voru Pólsk-litáíska samveldið og Rússaveldi, en bæði Danmörk og Svíþjóð tóku þátt um skeið. Eftir að Rússar biðu ósigur var Líflandi skipt þannig að Norður-Eistland fór til Svía og Eysýsla (Saaremaa) til Dana. Afgangurinn gekk til litáíska stórhertogadæmisins sem hertogadæmið Lífland og til hins nýja hertogadæmis Kúrlands og Semigallíu undir stjórn síðasta stórmeistara Líflandsreglunnar, Gotthard Kettler.[16] Austasti hlutinn, Latgallía, varð landstjóraumdæmið Inflanty eða Pólska Lífland.[17]

Á 17. og 18. öld tókust Pólsk-litáíska samveldið, Svíaveldi og Rússaveldi á um yfirráð yfir Eystrasalti. Eftir stríð Póllands og Svíþjóðar (1600-1611) komst norðurhluti Líflands undir sænsk yfirráð. Ríga varð höfuðborg Sænska Líflands og stærsta borgin í öllu Svíaveldi.[18] Átök milli Svía og Pólverja héldu áfram þar til ríkin gerðu með sér vopnahléð í Altmark árið 1629.[19][20] Líkt og Eistar, hafa Lettar talað um „gömlu góðu sænsku tímana“, þar sem sænsk yfirvöld drógu úr bændaánauð, komu á sveitaskólum og drógu úr völdum þýsku landeigendanna.[21][22]

Á þessum tíma urðu mikilvægar breytingar á menningu landsins. Lettar tóku að stærstum hluta upp lúterstrú, undir sænskum og þýskum áhrifum.[23] Hinar fornu þjóðir Kúra, Semigalla, Sela, Lífa og Latgalla, tóku að líta á sig sem Letta og tala lettnesku sem sameiginlegt tungumál.[24][25] Ekkert lettneskt ríki var þó til, og mörk ríkja og skilgreining þjóða á þessum tíma eru mjög á reiki. Suðurhluti Latgalla hélt áfram að aðhyllast kaþólska trú vegna áhrifa Pólverja og Jesúíta. Mállýska þeirra hélst aðskilin, en með mörgum tökuorðum úr pólsku og rússnesku.[26]

Lífland og Kúrland í Rússaveldi[breyta | breyta frumkóða]

Í Norðurlandaófriðnum mikla létust allt að 40% íbúa Lettlands úr hungri og farsóttum.[27] Helmingur íbúa Ríga fórst í Norðurlandaplágunni miklu 1710-1711.[28] Uppgjöf Eistlands og Líflands 1710 og Nystad-samningurinn bundu enda á stríðið árið 1721. Vidzeme gekk til Rússlands (sem hluti af landstjóraumdæminu Ríga). Latgallía var áfram hluti af Pólsk-litáíska samveldinu sem Landstjóraumdæmið Inflanty til 1772 þegar það var innlimað í Rússland. Árið 1795 lagði Rússland svo undir sig hertogadæmið Kúrland og Semigallíu í þriðju skiptingu Póllands. Þar með voru allir hlutar núverandi Lettlands orðnir hluti af Rússaveldi. Öll héruðin þrjú héltu í sín lög og sín þing (landtag) og þýska var áfram stjórnsýslumál.

Bændaánauð var afnumin í Kúrlandi árið 1817 og í Vidzeme árið 1819.[29] Í reynd kom það sér vel fyrir landeigendur og aðal, þar sem bændur misstu jarðir sínar bótalaust og neyddust því til að vinna á stórjarðeignum.

Á þessum tveimur öldum var uppgangur í Lettlandi. Hafnir voru stækkaðar (Ríga varð stærsta höfnin í Rússaveldi), járnbrautir lagðar, nýjar verksmiðjur, bankar og háskólar stofnaðir; margar stórbyggingar voru reistar og almenningsgarðar stofnaðir. Breiðstrætin í Ríga eru frá þessum tíma. Talnalæsi var útbreiddara í Líflandi og Kúrlandi en öðrum hlutum Rússaveldis, sem gæti verið vegna áhrifa lúterstrúarinnar.[30]

Sjálfstæði endurheimt[breyta | breyta frumkóða]

Götuvígi í Ríga til að stöðva sókn Sovéthersins til þingsins 1991.

Seint á 9. áratugnum hóf sovéski aðalritarinn Mikhaíl Gorbatsjev umbætur í stjórnkerfinu sem nefndar voru perestrojka og glasnost. Sumarið 1987 fóru fyrstu stóru mótmælin fram við Minnismerki um frelsi í Ríga. Sumarið 1988 urðu til andstæðar stjórnmálahreyfingar, Alþýðufylking Lettlands og Alþjóðlegi framvörður lettnesks verkafólks (Interfront). Sovétlýðveldið Lettland hlaut aukið sjálfræði, líkt og hin Eystrasaltslöndin, og árið 1988 var tekið að flagga fána Lettlands að nýju. Árið 1990 varð hann nýr fáni landsins í stað Sovétfánans.[31][32]

Árið 1989 samþykkti Æðstaráð Sovétríkjanna ályktun um hernám Eystrasaltslandanna þar sem það lýsti hernámið andstætt lögum og vilja íbúa Sovétríkjanna. Í kosningum 1990 fékk Alþýðufylkingin tvo þriðju sæta í æðstaráði Sovétlýðveldisins Lettlands. Þann 4. maí samþykkti ráðið ályktun um endurheimt sjálfstæðis Lettlands. Sovétlýðveldið Lettland breytti um nafn og varð Lýðveldið Lettland.[33]

Miðstjórnarvaldið í Moskvu hélt þó áfram að líta á Lettland sem sovétlýðveldi. Í janúar 1991 reyndi Sovétstjórnin að steypa yfirvöldum af stóli með því að ráðast gegn fjölmiðlum í Ríga og stofna bjargráðanefnd sem átti að taka yfir stjórnina. Á þessum tíma voru margir fulltrúar Sovétstjórnarinnar starfandi í Lettlandi.[33]

Alþýðufylkingin barðist fyrir því að allir íbúar landsins ættu rétt á lettneskum ríkisborgararétti, en það var ekki samþykkt. Þess í stað fengu íbúar sem voru ríkisborgarar við missi sjálfstæðis 1940 og afkomendur þeirra ríkisborgararétt. Afleiðingin var að meirihluti þeirra sem ekki voru Lettar að uppruna urðu lettneskir ekki-borgarar. Árið 2011 hafði yfir helmingur þeirra fengið lettneskan ríkisborgararétt, en árið 2015 voru enn yfir 290 þúsund ekki-borgarar í Lettlandi, eða 14,1% íbúa. Þeir eru án ríkisborgararéttar og geta ekki tekið þátt í þingkosningum.[34] Börn þeirra eiga hins vegar rétt á að fá ríkisborgararétt sjálfkrafa.

Lýðveldið Lettland lýsti yfir fullu sjálfstæði 21. ágúst 1991, eftir hina misheppnuðu valdaránstilraun í Sovétríkjunum 1991.[35] Landið tók aftur upp stjórnmálasamband við vestræn ríki líkt og Svíþjóð.[36] Þing Lettlands, Saeima, kom aftur saman árið 1993. Rússar drógu herlið sitt frá landinu 1994 og lokuðu ratsjárstöðinni Skrunda-1 árið 1998.

Frá inngöngu í Evrópusambandið[breyta | breyta frumkóða]

Árið 2004 náði Lettland helstu markmiðum sínum frá 10. áratugnum: að ganga í Evrópusambandið og gerast aðili að Atlantshafsbandalaginu. Leiðtogafundur NATO var haldinn í Ríga árið 2006.[37] Vaira Vīķe-Freiberga var forseti Lettlands frá 1999 til 2007. Hún var fyrsti kvenkyns forseti fyrrum sovétlýðveldis.[38] Lettland undirritaði Schengen-samkomulagið 16. apríl 2003 og varð hluti af Schengen-svæðinu 2007.[39]

Um 72% lettneskra ríkisborgara eru Lettar, meðan um 20% eru Rússar að uppruna.[40] Ríkisstjórnin einkavæddi þær eignir sem Sovétstjórnin hafði þjóðnýtt og afhenti þær fyrri eigendum eða greiddi þeim bætur. Flest ríkisfyrirtæki voru einkavædd. Þrátt fyrir erfiðleika við umbreytinguna úr áætlunarbúskap í markaðsbúskap varð Lettland eitt af mestu hagvaxtarlöndum Evrópusambandsins.[41] Í nóvember 2013 hrundi þakið á Zolitūde-verslunarmiðstöðinni með þeim afleiðingum að 54 létust.[42]

Árið 2014 var Ríga menningarborg Evrópu.[43] Sama ár tók Lettland upp evru sem gjaldmiðil landsins[44] og hinn lettneski Valdis Dombrovskis var varaforseti Evrópuráðsins.[45] Árið 2015 fór Lettland með forsæti í Ráðherraráði Evrópusambandsins.[46] Stórviðburðir eins og Söngvakeppni evrópskra sjónvarpsstöðva 2003[47] og afhending evrópsku kvikmyndaverðlaunanna 2014[48] hafa farið fram í Ríga. Þann 1. júlí varð Lettland aðili að OECD.[49] Í maí 2023 kaus þingið Edgars Rinkēvičs sem nýjan forseta Lettlands. Hann varð fyrsti opinberlega samkynhneigði þjóðhöfðingi Evrópusambandslands.[50] Eftir áralangar deilur staðfesti Lettland Istanbúlsáttmálann um aðgerðir gegn ofbeldi gegn konum í nóvember 2023.[51]

Landfræði[breyta | breyta frumkóða]

Lettland er í Norður-Evrópu við austurströnd Eystrasalts og á norðausturhluta Austurevrópska meginlandskjarnans, milli 55. og 58. breiddargráðu norður, og 21. og 29. lengdargráðu austur. Lettland er um 65.000 ferkílómetrar að stærð. Þar af eru um 18.000 km² landbúnaðarland,[52] 35.000 km² skóglendi[53] og 2.400 km³ stöðuvötn.[54]

Lettland á landamæri að Eistlandi í norðri, Rússlandi í austri, Hvíta-Rússlandi í suðaustri og Litáen í suðri. Landhelgi landsins liggur að landhelgi Svíþjóðar, Eistlands og Litáen. Landið nær 210 km frá norðri til suðurs og 450 km frá vestri til austurs.[54]

Megnið af landsvæði Lettlands er innan við 100 metra yfir sjávarmáli. Stærsta stöðuvatnið, Lubāns, er 80,7 km² að stærð og dýpsta vatnið, Drīdzis, er 65,1 metri á dýpt. Lengsta á Lettlands er Gauja, 452 km löng, en lengsta áin sem rennur um Lettland er Daugava sem er alls 1.005 km löng, þar af 325 km í Lettlandi. Hæsti punktur Lettlands er hæðin Gaiziņkalns í 311,6 metra hæð. Strönd Lettlands við Eystrasalt er 494 km að lengd. Grunnur Rígaflói liggur að norðvesturhluta landsins.

Stjórnmál[breyta | breyta frumkóða]

Stjórnsýslueiningar[breyta | breyta frumkóða]

Tölfræðihéruð Lettlands.

Lettland skiptist í 110 sveitarfélög (novadi) og 9 borgarlýðveldi (republikas pilsētas) með eigin borgarráð og stjórnkerfi. Borgirnar eru Daugavpils, Jēkabpils, Jelgava, Jūrmala, Liepāja, Rēzekne, Ríga, Valmiera og Ventspils. Sögulega skiptist Lettland í fjögur héruð: Latgallíu, Semgallíu, Kúrland og Vidzeme. Þessi fjögur héruð eru nefnd í stjórnarskrá Lettlands. Selonía, sem er hluti af Semgallíu, er stundum talin sér, en hefur enga opinbera stöðu. Í skipulagsmálum mynda Ríga og nærliggjandi sveitarfélög sérstakt skipulagssvæði, sem tekur hluta af hinum héruðunum fjórum. Skipulagssvæðin voru sett upp 2009 til að tryggja jafna þróun allra landsvæða. Tölfræðihéruð Lettlands eru sex talsins þar sem borgin Ríga og nærsveitir Ríga (Pieriga) eru aðskilin héruð. Ríga er stærsta borg Lettlands, en Daugavpils kemur þar á eftir og Liepaja í þriðja sæti.

Efnahagslíf[breyta | breyta frumkóða]

Lettland er hluti af innri markaði Evrópusambandsins (ljósblátt), evrusvæðinu (dökkblátt) og Schengen-svæðinu (ekki litað).
Þróun landsframleiðslu á mann í Eistlandi, Lettlandi og Litáen.
Hlutfallslegt virði útflutningsvara frá Lettlandi 2019.

Lettland á aðild að Alþjóðaviðskiptastofnuninni (frá 1999) og Evrópusambandinu (frá 2004). Þann 1. janúar 2014 tók landið upp evru sem gjaldmiðil í stað lettneska latsins. Samkvæmt tölfræði frá 2013 studdu 43% þjóðarinnar upptöku evrunnar en 52% voru henni andsnúin.[55] Eftir upptöku evrunnar hafa kannanir Eurobarometer sýnt að stuðningur við nýja gjaldmiðilinn er í kringum 53%, sem er svipað og meðaltalið í Evrópu.[56]

Hagvöxtur í Lettlandi hefur verið með því mesta sem gerist í Evrópu síðan 2000.[57] Þessi neysludrifni hagvöxtur leiddi líka til hruns landsframleiðslu seint árið 2008 og snemma árs 2009, sem varð enn verra vegna alþjóðlegu fjármálakreppunnar, skorti á lánstrausti og hversu mikið kostaði að bjarga Parex-banka.[58] Fyrstu fimm mánuði ársins 2009 dróst hagkerfi Lettlands saman um 18% sem var mesti samdráttur í Evrópusambandinu.[59][60]

Fjármálakreppan 2009 leiddi í ljós það sem margir höfðu óttast að hinn mikli vöxtur væri efnahagsbóla, þar sem hann var drifinn áfram af einkaneyslu innanlands og fjármagnaður með skuldasöfnun einkaaðila, auk neikvæðs viðskiptajöfnuðar. Fasteignaverð hækkaði um 150% á milli 2004 og 2006 og hafði mikil áhrif á myndun bólunnar.[61]

Nær öll lítil og meðalstór fyrirtæki sem áður voru í eigu ríkisins hafa verið einkavædd. Einu fyrirtækin í ríkiseigu eru nokkur pólitískt mikilvæg stórfyrirtæki. Árið 2006 stóð einkageirinn undir 70% af vergri landsframleiðslu.[62]

Erlendar fjárfestingar eru enn takmarkaðar í Lettlandi, miðað við Norður- og Mið-Evrópu almennt. Árið 1997 voru sett lög til að auka svigrúm til sölu á landi, líka til útlendinga. Bandarísk fyrirtæki sem eiga 10,2% af erlendri fjárfestingu í Lettlandi, fjárfestu 127 milljón dölum árið 1999. Sama ár fluttu Bandaríkin vörur og þjónustu að andvirði 58,2 milljón dalir til Lettlands, og fluttu inn fyrir 87,9 milljónir. Lettlandi gerði samkomulag við Evrópusambandið árið 1995 í undanfara inngöngu landsins í Alþjóðaviðskiptastofnunina, OECD og Evrópusambandið. Lettland hefur gert samninga um fjárfestingar, viðskipti, hugverkarétt og tvísköttun við Bandaríkin.[63][64]

Árið 2010 tók Lettland að veita svokölluð „gyllt dvalarleyfi“ til að laða að erlenda fjárfesta. Með því fá erlendir aðilar dvalarleyfi í Lettlandi gegn því að fjárfesta 250.000 evrum í fasteignum eða fyrirtækjum með minnst 50 starfsmenn og 10 milljón evra veltu að lágmarki. Árið 2014 voru reglur um þetta hertar og fjöldi fjárfesta hrundi. Ástæður voru meðal annars að fjárfestar reyndust aðallega hafa áhuga á fasteignaviðskiptum sem ollu hækkandi fasteignaverði, en höfðu engan áhuga á lettneskum fyrirtækjum.[65]

Íbúar[breyta | breyta frumkóða]

Þróun íbúafjölda í Lettlandi frá 1920 til 2014.

Íbúar Lettlands eru 1,8 milljón talsins og hefur farið nokkuð hratt fækkandi frá því landið fékk sjálfstæði frá Sovétríkjunum, en þá bjuggu yfir 2,5 milljónir í landinu. Hlutfall íbúa af lettneskum uppruna var þá rétt rúmlega 50% en er nú um 60%.[66][67] Ásamt Litáen og Búlgaríu er Lettland það Evrópuland sem verður fyrir mestum áhrifum vegna brottflutnings fólks. Helstu ástæður brottflutnings eru brottflutningur íbúa af rússneskum uppruna til Rússlands eða annarra fyrrum Sovétríkja, og brottflutningur lettneskra karlmanna vegna bágs efnahags- og atvinnuástands í Lettlandi.[68] Árið 2015 var áætlað að Lettland væri með lægsta hlutfall karla á móti konum af öllum löndum heims, eða 0,85 karla á hverja konu.[69] Af íbúum yfir 70 ára voru fleiri en tvær konur á hvern karl.

Sögulega hefur Lettland verið fjölþjóðlegt land og íbúar talað fjölmörg tungumál. Stærsti einstaki upprunahópurinn eru Lettar, sem eru Eystrasaltsþjóð sem talar lettnesku. Latgallar eru skilgreindur minnihlutahópur Letta sem aðallega býr í austurhluta landsins. Líflendingar eru líka sögulegur minnihlutahópur sem talaði líflensku (skyld eistnesku), en síðasti íbúi Lettlands sem talaði líflensku sem móðurmál lést árið 2013. Áður bjó stór hópur Eystrasalts-Þjóðverja í borgum og bæjum Lettlands, en langflestir þeirra fluttust á brott í aðdraganda síðari heimsstyrjaldar, eða sættu nauðungarflutningum á Sovéttímanum. Stórir hópar Eystrasalts-Þjóðverja fluttust til Kanada og Nýja-Sjálands eftir stríðið. Lettneskir gyðingar eru annar minnihlutahópur sem hefur nánast horfið frá Lettlandi, eftir að tugir þúsunda létu lífið í Helförinni og aðrir hafa flust til Ísraels. Af um 100.000 gyðingum sem bjuggu í landinu um 1920 eru innan við 10.000 eftir.

Stærsti einstaki minnihlutahópurinn sem býr í Lettlandi eru íbúar af rússneskum uppruna, sem eru um fjórðungur íbúa.[67] Þegar landið fékk sjálfstæði var ákveðið að íbúar sem flust hefðu til landsins eftir hernám Sovétríkjanna 1940 fengju ekki sjálfkrafa lettneskan ríkisborgararétt þar sem landið hefði verið hernumið á þeim tíma.[70] Lettland leyfir ekki tvöfaldan ríkisborgararétt og umsækjendur um lettneskan ríkisborgararétt þurfa að þreyta próf, meðal annars í lettneskukunnáttu, og sýna fram á að þeir hafi ekki ríkisborgararétt í öðru landi. Þetta leiddi til þess að til varð stór hópur „lettneskra ekki-borgara“ sem hafa eins konar ríkisfang með sérstakt vegabréf og geta ferðast án áritunar innan Schengen og til Rússlands, en njóta ekki fullra borgararéttinda; hafa ekki kosningarétt, geta ekki sótt um opinberar stöður og eru undanþegnir herþjónustu (Lettland var með herskyldu til 2006). Nefnd Sameinuðu þjóðanna um afnám kynþáttamismununar hefur lýst því yfir að lög um „ekki-borgara“ mismuni þegnum á grundvelli uppruna.[71] Þessi mismunun hefur orðið til þess að íbúum af rússneskum uppruna hefur fækkað hratt frá því landið fékk sjálfstæði. Hluti þessara íbúa hefur sótt um lettneskan ríkisborgararétt. Í janúar 2022 voru tæplega 200.000 „ekki-borgarar“ eftir í Lettlandi, um 10% þjóðarinnar.[72][73]

Eftir innrás Rússa í Úkraínu krafðist ríkisstjórn Lettlands þess árið 2023 að um 6000 Rússar búsettir í Lettlandi sem hefðu ekki sýnt neinn áhuga á að gerast lettneskir ríkisborgarar yfirgæfu landið.[74]

Menning[breyta | breyta frumkóða]

Lettneska söngvahátíðin 2018.

Hefðbundin lettnesk alþýðumenning, sérstaklega þjóðdansar og þjóðlög, eiga sér yfir þúsund ára gamlar rætur. Yfir 1,2 milljón vísur (daina) og 30.000 lög hafa varðveist.[75]

Frá 13. öld til 19. aldar mynduðu Eystrasaltsþjóðverjar (sem sumir voru af innlendum uppruna) landeigendastétt í Lettlandi. Þeir þróuðu með sér sérstaka menningu undir áhrifum frá bæði lettneskum og þýskum hefðum. Á fyrri hluta 20. aldar fluttust þeir til annarra landa, einkum Þýskalands, Bandaríkjanna og Kanada. Lettneskt alþýðufólk var leiguliðar og hélt lengi í ýmsar heiðnar hefðir sem blönduðust kristnum siðum. Ein vinsælasta hátíðin í Lettlandi er Jāņi, heiðin sólstöðuhátíð sem haldin er hátíðleg á Jónsmessu.

Lettnesk þjóðernishyggja mótaðist á 19. öld og sýndi lettneskunni og lettneskri alþýðumenningu aukinn áhuga. Lok 19. aldar og byrjun þeirrar 20. er oft álitið tímabil klassískrar lettneskrar menningar. Erlend áhrif má sjá í verkum listamanna eins og Bernhard Borchert. Þegar síðari heimsstyrjöld braust út flúðu margir lettneskir listamenn land og héldu áfram vinnu sinni fyrir brottflutta Letta erlendis.[76]

Lettneska söngvahátíðin er mikilvæg menningarhátíð sem hefur verið haldin frá 1873, oftast á fimm ára fresti. Yfir 40.000 þátttakendur hafa sótt hátíðina síðustu skipti.[77] Á hátíðinni er lögð áhersla á þjóðlög og klassísk kórverk, með áherslu á söng án undirleiks.[78]

Á Sovéttímanum varð tónlist og ljóðlist í vaxandi mæli tæki til að gagnrýna lífið undir kommúnistastjórninni og varðveita lettneska sjálfsmynd. Frá því landið hlaut sjálfstæði hafa leikhús og aðrar sviðslistir, kórsöngur og klassísk tónlist verið áberandi hluti lettneskrar menningar.[79][80]

Tilvísanir[breyta | breyta frumkóða]

  1. ↑ „Latvia in Brief“ (PDF). Latvian Institute. 2012. Afrit af upprunalegu (PDF) geymt þann 8. nóvember 2012. Sótt 12. maí 2011.
  2. ↑ „Baltic Online“. The University of Texas at Austin. Afrit af uppruna á 5. ágúst 2011. Sótt 12. maí 2011.
  3. ↑ Gísli Brynjúlfsson (1849). „Frelsis hreifingarnar“. Norðurfari: 61.
  4. ↑ F. J. Bergmann (1918). „Skipulags-hrun“. Heimskringla (21): 2.
  5. ↑ „Data: 3000 BC to 1500 BC“. The European Ethnohistory Database. The Ethnohistory Project. Afrit af upprunalegu geymt þann 22. júní 2006. Sótt 6. ágúst 2006.
  6. ↑ A History of Rome, M Cary and HH Scullard, p455-457, Macmillan Press, ISBN 0-333-27830-5
  7. ↑ Norvik, Miina; Balodis, Uldis; Ernštreits, Valts; Kļava, Gunta; Metslang, Helle; Pajusalu, Karl; Saar, Eva (20. desember 2021). „The South Estonian language islands in the context of the Central Baltic area“. Eesti ja Soome-ugri Keeleteaduse Ajakiri. Journal of Estonian and Finno-Ugric Linguistics (enska). 12 (2): 33–72. doi:10.12697/jeful.2021.12.2.02. ISSN 2228-1339. Afrit af uppruna á 16. febrúar 2024. Sótt 16. febrúar 2024.
  8. ↑ Latvijas vēstures atlants, Jānis Turlajs, page 12, Karšu izdevniecība Jāņa sēta, ISBN 978-9984-07-614-0
  9. ↑ „Data: Latvia“. Kingdoms of Northern Europe – Latvia. The History Files. Afrit af upprunalegu geymt þann 2. febrúar 2010. Sótt 25. apríl 2010.
  10. ↑ „History of Latvia: A brief synopsis“. Embassy of the Republic of Latvia to the United States of America.
  11. ↑ „The Crusaders“. City Paper. 22. mars 2006. Afrit af upprunalegu geymt þann 22. desember 2010. Sótt 28. júlí 2007.
  12. ↑ Žemaitis, Augustinas. „German crusader states (until 1561)“. OnLatvia.com. Afrit af uppruna á 26. ágúst 2022. Sótt 26. ágúst 2022.
  13. ↑ „Terra Mariana. 1186 – 1888 (2015)“. Manabiblioteka.lv. Afrit af upprunalegu geymt þann 10. maí 2021. Sótt 26. ágúst 2022.
  14. ↑ „History of Latvia - Lonely Planet Travel Information“. www.lonelyplanet.com. Afrit af uppruna á 26. mars 2020. Sótt 23. desember 2019.
  15. ↑ Johann Sehwers (1918). Die deutschen Lehnwörter im Lettischen: Inaugural-Dissertation zur Erlangung der Doktorwürde der hohen philosophischen Fakultät I der Universität Zürich (þýska). Berichthaus.
  16. ↑ Ceaser, Ray A. (júní 2001). „Duchy of Courland“. University of Washington. Afrit af upprunalegu geymt þann 2. mars 2003. Sótt 11. september 2017.
  17. ↑ O'Connor, Kevin (3. október 2006). Culture and Customs of the Baltic States. Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-33125-1. Afrit af uppruna á 19. janúar 2023. Sótt 14. nóvember 2020 – gegnum Google Books.
  18. ↑ Kasekamp, p. 47
  19. ↑ „Sweden, the nation's history | WorldCat.org“. search.worldcat.org (enska). Afrit af uppruna á 8. desember 2023. Sótt 6. desember 2023.
  20. ↑ Rickard, J. „Truce of Altmark, 12 September 1629“. www.historyofwar.org. Afrit af uppruna á 22. júlí 2019. Sótt 28. janúar 2021.
  21. ↑ H. Strods, "'Dobrye Shvedskie Vremena' v Istoriografii Latvii (Konets XVIII V. – 70-E Gg. XX V.). ["'The good Swedish times' in Latvian historiography: from the late 18th century to the 1970s"] Skandinavskiy Sbornik, 1985, Vol. 29, pp. 188–199
  22. ↑ J. T. Kotilaine (1999). „Riga's Trade With its Muscovite Hinterland in the Seventeenth Century“. Journal of Baltic Studies. 30 (2): 129–161. doi:10.1080/01629779900000031.
  23. ↑ Žemaitis, Augustinas. „Lutherans“. OnLatvia.com. Afrit af uppruna á 25. september 2022. Sótt 27. ágúst 2022.
  24. ↑ Ereminas, Gintautas. „Latviai“. Vle.lt. Sótt 27. ágúst 2022.
  25. ↑ „Latvian language“. Encyclopædia Britannica. Afrit af uppruna á 8. október 2022. Sótt 27. ágúst 2022.
  26. ↑ V. Stanley Vardys (1987). „The Role of the Churches in the Maintenance of Regional and National Identity in the Baltic Republics“. Journal of Baltic Studies. 18 (3): 287–300. doi:10.1080/01629778700000141.
  27. ↑ Kevin O'Connor (1. janúar 2003). The History of the Baltic States. Greenwood Publishing Group. bls. 29–. ISBN 978-0-313-32355-3. Afrit af uppruna á 27. apríl 2016. Sótt 11. október 2015.
  28. ↑ „Collector Coin Dedicated to 18th Century Riga“. Afritað af uppruna á 19. júlí 2010. Sótt 19. júlí 2010.. Bank of Latvia.
  29. ↑ Lazdins, Janiz (2. júlí 2011). „THE ORIGINS OF A CIVIL SOCIETY BASED ON DEMOCRATICALLY LEGITIMATE VALUES IN BALTICS AFTER ABOLITION OF SERFDOM“ (PDF). Afrit (PDF) af uppruna á 9. júlí 2021. Sótt 9. júlí 2021.
  30. ↑ Baten, Jörg (2016). A History of the Global Economy. From 1500 to the Present. Cambridge University Press. bls. 50. ISBN 978-1-107-50718-0.
  31. ↑ „Flag Log's World Flag Chart 1991“. flaglog.com. Afrit af uppruna á 2. janúar 2022. Sótt 9. desember 2021.
  32. ↑ More-detailed discussion in Daina Stukuls Eglitis, Imagining the Nation: History, Modernity, and Revolution in Latvia State College PA: Pennsylvania State Press, 2010), 41-46. ISBN 9780271045627
  33. ↑ 33,0 33,1 Eglitis, Daina Stukuls (1. nóvember 2010). Imagining the Nation: History, Modernity, and Revolution in Latvia (enska). Penn State Press. ISBN 978-0-271-04562-7. Afrit af uppruna á 19. janúar 2023. Sótt 14. nóvember 2020.
  34. ↑ „Stories of Statelessness: Latvia and Estonia – IBELONG“. 12. janúar 2015. Afrit af upprunalegu geymt þann 27. nóvember 2015.
  35. ↑ „History“. Embassy of Finland, Riga. 9. júlí 2008. Afrit af upprunalegu geymt þann 11. maí 2011. Sótt 2. september 2010. „Latvia declared independence on 21 August 1991...The decision to restore diplomatic relations took effect on 29 August 1991“
  36. ↑ „The King holds an audience with Latvia's President“. Swedish Royal Court. Afrit af upprunalegu geymt þann 26. ágúst 2021. Sótt 26. ágúst 2021.
  37. ↑ „NATO Press Release“. www.nato.int. Afrit af upprunalegu geymt þann 12. mars 2014. Sótt 16. janúar 2017.
  38. ↑ „From child refugee to president: Latvia's Vaira Vike-Freiberga“. BBC News. 4. ágúst 2019. Afrit af uppruna á 3. febrúar 2020. Sótt 27. mars 2021.
  39. ↑ „Schengen Area - The 27 Member Countries of the Schengen Zone“. SchengenVisaInfo.com (enska). Afrit af uppruna á 20. mars 2021. Sótt 3. júní 2023.
  40. ↑ Commercio Michele E (2003). „Emotion and Blame in Collective Action: Russian Voice in Kyrgyzstan and Latvia“. Political Science Quarterly. 124 (3): 489–512. doi:10.1002/j.1538-165X.2009.tb00657.x. S2CID 55002696.
  41. ↑ „Latvia Beat the Odds—But the Battle Is Far From Over“. IMF (enska). 1. júní 2012. Afrit af uppruna á 1. september 2023. Sótt 1. september 2023.
  42. ↑ „Riga mourns Maxima roof collapse victims“. www.baltictimes.com. Afrit af uppruna á 1. september 2023. Sótt 1. september 2023.
  43. ↑ „Riga – European Capital of Culture (ECoC) in 2014“. Diversity of Cultural Expressions. 29. apríl 2016. Afrit af uppruna á 25. júní 2021. Sótt 1. apríl 2021.
  44. ↑ Traykov, Peter (15. febrúar 2014). „Latvia in the euro zone: national economic outlook for 2014“. Nouvelle-europe.eu. Afrit af upprunalegu geymt þann 30. september 2020. Sótt 1. apríl 2021.
  45. ↑ „Valdis Dombrovskis Named as European Commission's Vice President“. [Latvia.eu]. 10. september 2014. Afrit af uppruna á 25. júní 2021. Sótt 1. apríl 2021.
  46. ↑ „Latvian Presidency of the Council of the European Union“ (PDF). Global Agricultural Information Network. 26. janúar 2015. Afrit (PDF) af uppruna á 28. júní 2021. Sótt 9. desember 2021.
  47. ↑ „Final of Riga 2003“. Eurovision.tv. Afrit af uppruna á 7. apríl 2021. Sótt 5. apríl 2021.
  48. ↑ „European Film Academy: European Film Awards 2014 go to Riga“. www.europeanfilmacademy.org. Afrit af uppruna á 25. júní 2021. Sótt 1. apríl 2021.
  49. ↑ „Latvia's accession to the OECD“. OECD. 1. júlí 2016. Afrit af uppruna á 21. júlí 2016. Sótt 22. júlí 2016.
  50. ↑ „Latvian parliament elects foreign minister as new president“. Impartial Reporter (enska). 31. maí 2023. Afrit af uppruna á 3. júní 2023. Sótt 3. júní 2023.
  51. ↑ Kincis, Jānis (30. nóvember 2023). „Istanbul convention ratified by Saeima“. Public Broadcasting of Latvia (enska). Afrit af uppruna á 2. janúar 2024. Sótt 2. janúar 2024.
  52. ↑ „Agriculture – Key Indicators“. Central Statistical Bureau Republic of Latvia. 28. apríl 2012. Afrit af upprunalegu geymt þann 27. apríl 2012. Sótt 17. maí 2012.
  53. ↑ „Forestry – Key Indicators“. Central Statistical Bureau Republic of Latvia. 18. ágúst 2011. Afrit af upprunalegu geymt þann 12. október 2012. Sótt 17. maí 2012.
  54. ↑ 54,0 54,1 „Geographical Data – Key Indicators“. Central Statistical Bureau Republic of Latvia. 5. október 2011. Afrit af upprunalegu geymt þann 2. júní 2012. Sótt 17. maí 2012.
  55. ↑ Apollo, [email protected] (2. desember 2013). „Turpina pieaugt iedzīvotāju atbalsts eiro ieviešanai“. Apollo.lv. Afrit af uppruna á 4. apríl 2014. Sótt 23. apríl 2014.
  56. ↑ „New currency, new leader“. The Economist. 14. janúar 2014. Afrit af uppruna á 1. júlí 2017. Sótt 10. janúar 2014.
  57. ↑ „Growth rate of real GDP per capita“. Eurostat. Afrit af upprunalegu geymt þann 12. október 2007. Sótt 28. júlí 2007.
  58. ↑ „Rimsevics: Failing to bail out Parex banka would result in closing down of four banks in Latvia“. The Baltic Course. Afrit af upprunalegu geymt þann 12. desember 2013. Sótt 8. desember 2013.
  59. ↑ Aaron Eglitis (11. maí 2009). „Latvian GDP Shrank 18% in First Quarter, EU's Biggest Fall –“. Bloomberg L.P. Afrit af upprunalegu geymt þann 2. desember 2010. Sótt 16. október 2010.
  60. ↑ „Latvian economy in rapid decline“. BBC News. 11. maí 2009. Afrit af uppruna á 30. september 2009. Sótt 4. apríl 2010.
  61. ↑ „A bubble burst: the downfall of Latvian real estate“. baltictimes.com. Sótt 6. apríl 2022.
  62. ↑ Commercio, Michele E. (1. mars 2008). „Systems of Partial Control: Ethnic Dynamics in Post-Soviet Estonia and Latvia“. Studies in Comparative International Development (enska). 43 (1): 81–100. doi:10.1007/s12116-007-9013-5. ISSN 1936-6167. S2CID 26143200.
  63. ↑ „TAX CONVENTION WITH LATVIA“ (PDF). Internal Revenue Service. Afrit (PDF) af uppruna á 5. maí 2017. Sótt 19. maí 2018.
  64. ↑ „Agreement between the United States of America and the Republic of Latvia on Trade Relations and Intellectual Property Rights Protection“. World Intellectual Property Organization. Afrit af uppruna á 20. maí 2018. Sótt 19. maí 2018.
  65. ↑ Sanita Jemberga og Xenia Kolesnikova (8.3.2018). „Latvia's Once-Golden Visas Lose Their Shine - But Why?“. OCCRP. Sótt 20.8.2023.
  66. ↑ „About Latvia“. Latvian Academy of Culture. Afrit af upprunalegu geymt þann 29. júní 2007. Sótt 28. júlí 2007.
  67. ↑ 67,0 67,1 „Population by ethnicity at the beginning of year 1935 - 2023“. Sótt 8. júlí 2023.
  68. ↑ Mihails Hazans (2019). „Emigration from Latvia: A Brief History and Driving Forces in the Twenty-First Century“. The Emigrant Communities of Latvia. IMISCOE Research Series. IMISCOE.
  69. ↑ „Country Comparison to the World“. Central Intelligence Agency. Afrit af upprunalegu geymt þann 16. október 2013. Sótt 1. ágúst 2016.
  70. ↑ Peter Van Elsuwege, From Soviet republics to EU member states: a legal and political assessment of the Baltic states' accession to the EU, BRILL, 2008, p75
  71. ↑ „A/54/18 (1999) — Para. 395“. Afrit af uppruna á 23. september 2015. Sótt 18. febrúar 2015.
  72. ↑ Latvijas iedzīvotāju sadalījums pēc valstiskās piederības
  73. ↑ Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās
  74. ↑ „Latvia to ask thousands of Russian citizens to leave the country“. 4. ágúst 2023.
  75. ↑ „Welcome to Latvia – Folk Songs“. Li.lv. 1. maí 2006. Afrit af upprunalegu geymt þann 15. maí 2011. Sótt 16. október 2010.
  76. ↑ „Historical Background“. Global Society for Latvian Art. Afrit af upprunalegu geymt þann 29. október 2009.
  77. ↑ 23rd All Latvian Song Festival Geymt 22 september 2013 í Wayback Machine. Retrieved 7 March 2007
  78. ↑ „Music“. Latvian Song & Dance Festival. Afrit af uppruna á 6. apríl 2020. Sótt 8. apríl 2020.
  79. ↑ Smith Graham, ritstjóri (1994). The Baltic States: The National Self-Determination of Estonia, Latvia and Lithuania. Macmillan.
  80. ↑ Richard Letts; og fleiri (2006). The Protection and Promotion of Musical Diversity (PDF) (Report). UNESCO: International Music Council. bls. 95. Afrit af upprunalegu (PDF) geymt þann 29 apríl 2019. Sótt 11 desember 2023.

Tenglar[breyta | breyta frumkóða]

Sótt frá „https://is.wikipedia.org/w/index.php?title=Lettland&oldid=1867884“