Łužiski brunicowy rewěr

Wochožanska jama a Hamorska milinarnja.

Łužiski brunicowy rewěr je hórnistwowy rewěr na juhowuchodźe Braniborskeje a sewjerowuchodźe Sakskeje. Do njeho słušeja aktiwne wotkryte jamy Wochozy, Rychwałd a Wjelcej-juh. Z wudobywanej brunicu so milinarnje w Janšojcach, Čornej Pumpje a Hamorje kaž tež tepjenskej milinarni w Berlinje (Klingenbergowa milinarnja) a w Kamjenicy zastaraja. Z tym nadźěła so w cyłej kónčinje direktnje wokoło 8000 megawatt.

Aktiwne brunicowe hórnistwo wotklumpa w lěće 2009 něhdźe 230 milionow kubiknych metrow dnoweje wody, štož běše wjace hač wšitke druhe wužiwarjo zhromadnje – industrija, ratarstwo a pitne wodarnje přińdu w Braniborskej zhromadnje na 160 milionow kubiknych metrow.

Łužiski brunicowy rewěr wobsteji z wudobywanišćow w Delnjej Łužicy a sewjernej Hornjej Łužicy (Braniborska a sewjerna Sakska). Nimo toho eksistuje Hornjołužiski hórnistwowy rewěr wokoło Žitawy (w Sakskej a Pólskej).

Brunica

We Łužicy wudobywana brunica ma wohrěwansku hódnotu mjez 7900 do 9300 kJ/kg, podźěl popjeła mjez 1,5–1,8 %, wódnatosć mjez 50–60 % a podźěl syrika wokoło 0,15–0,5 %. Cyłkownje wobsahuje składźišćo něhdźe 12,1 miliardu tonow, wot kotrychž su 3,6 miliardow tonow wudobywajomne a 1,3 miliardy tonow w jamach wotkryte. Brunica we Łužicy je před někak 15 do 20 milionami lětami nastała. Woršty namakaja so we hłubokosći 35–120 metrow a su něhdźe 8–16 metrow sylne. Cyłkownje so něhdźe 33 % němskeje brunicy we Łužiskim brunicowy rewěrje wudobywaja.

Parnišćowe płuny

Zasadźenje brunicy w milinarnjach rewěra wuwoła tež wulke mnóstwo parnišćoweho płuna wuhlikowy dioksid. Milinarnja z štwórtej najwjetšej emisiju w Němskej je milinarnja w Janšojcach z 1200 gramow CO₂ na kilowattowu hodźinu. Zawodaj w Hamorje a Čornej Pumpje ležitej na městnomaj dźesać a štyrnaće z 1100, respektiwnje 1000 gramami CO₂ na kilowattowu hodźinu. Hódnoty za milinarnje z kamjentneho wuhla leža někak 200 gramow CO₂ na kilowattowu hodźinu niže. Wobkedźbuja so tež připrawy za wětřikowu, wódnu, atomowu móc a fotowoltaiku ležeše hódnota 2006 w Němskej přerěznje pola 530 gramow CO₂ na kilowattowu hodźinu. W lěće 2006 wučini cyłkowny wustork za stejnišćo Janšojce 23,7 mil. tonow wuhlikoweho dioksida, za Hamor 15,5 a za Čornu Pumpu 12,2 mil. tonow.

Zo bychu so emisije CO₂ zredukowali, planowaše koncern Vattenfall při stejnišću Janšojce twar pospytowarnje k wotdźělenju a składowanju CO₂ (CCS-technologija). Dołhodobnje by so cyła milinarnja na tutu technologiju přetwarić dyrbjała. Dla spjećowanja ludnosće a wotpokazanja w druhich zwjazkowych krajach je přichod projekta njewěsty. Za něhdyšeho braniborskeho ministerskeho prezidenta Platzecka přińdźe pak tež nowotwar brunicarnjow bjez CCS-technologije do prašenja.

Wotkryte jamy

Lětne wudobywanje we Łužiskim rewěrje leži pola 55,7 milionow tonow (2009), wot kotrychž běchu 41,5 milionow tonow w Braniborskej. Cyłkowne wudobywanje w Němskej wopřima něhdźe 169,9 milionow tonow (2009). Za wšě němske rewěry wučini wudobywanje brunicy wot 1800 24,4 miliardy tonow.

Přewozny móst 33F60 we Wochožanskej jamje.

Slědowaca lisćina wobsahuje wotkryte jamy we Łužicy:

• Bjerwałdska jama (1973–1992), južnje Běłeje Wody/wuchodnje Wojerec
• Blunjanska jama (1955–1978), juhowuchodnje Grodka
• Bórkhamorska jama (1959–1973), sewjerowuchodnje Wojerec
• jama Bzež-wuchod (1983–1996), južnje Lubnjowa
• jama Bzež-zapad (1962–1978), južnje Lubnjowa
• jama Choćebuz-sewjer (1975–2015), wuchodnje Choćebuza
• jama Chóžyšća-juh (1975–1991), južnje Lubnjowa
• jama Chóžyšća-sewjer (1959–1977), južnje Lubnjowa
• Grabičanska jama (1981–1992), zapadnje Drjowka
• Janšojska jama (1974–2023), zapadnje Baršća/wuchodnje Choćebuza
• Klěśišćanska jama (1951–1991), juhowuchodnje Grabina/sewjernje Złeho Komorowa
• jama Klěśišća-sewjer (1984–1992), juhowuchodnje Grabina
• Košynska jama (1953–1972), wuchodnje Złeho Komorowa
• Łazowska jama (1950–1984), hač do 1968: Werminghoffowa jama III/Glückauf III, wuchodnje Wojerec
• Ljubska jama (1946–1980), juhowuchodnje Grabina
• Lubušanska jama (jama Erika) (1918–1963), zapadnje Wojerec
• Malińska jama (1936–1994), zapadnje Drjowka
• Murjowska jama (1960–1999), sewjernje Złeho Komorowa
• Němješanska jama (1938–1966), južnje Złeho Komorowa
• Rychwałdska jama (wot 1985), juhowuchodnje Běłeje Wody
• Sedličanska jama (1926–1980), sewjernje Złeho Komorowa
• Šibojska jama (1984–1996), wuchodnje Wojerec
• Škodowska jama (1939–1977), juhozapadnje Złeho Komorowa
• jama Sprjewineho Doła/jama Hoffnung III resp. Brigitta (1908–1983), sewjernje Wojerec
• jama sewjerowuchodneho Sprjewineho Doła (1983–1991), sewjernje Wojerec
• Třižonjanska jama (1981–1989), wuchodnje Wojerec
• jama Werminghoff I (1913–1945), juhowuchodnje Wojerec
• jama Werminghoff II/jama Glückauf II (1934–1960), wuchodnje Wojerec
• jama Wjelcej-juh (wot 1962), zapadnje Grodka
• Wochožanska jama (wot 1968), južnje Běłeje Wody

Stawizny brunicoweje industrije we Łužicy

Započatki brunicoweje industrije

W lěće 1894 so prěnje statne milinarnje w Hornjej Łužicy zawjedu, kotrež spočatnje zawody a chěže we Wódrjeńcy a Jiwowje zastarowachu. Dale sewjerozapadnje (wokoło Łuchowa a Dobrjoługa-Góstkowa) so brunica najprjedy jenož w małych kónčinach wotkryje, kaž w dźensnišej małej lěsnej kupjeli Erna. 1882 so tu prěnja briketarnja w Europje wotewri (briketownja Louise pola Domsdorfa we wokrjesu Łobjo-Halštrow). W lěće 1958 nasta we Łuchowje připrawa, z kotrejž so za wuškrěwanje kmany koks z brunicy zhotowić hodźeše.

Přichodne plany

Wotkrytej jamje Choćebuz-sewjer a Janšojska jama budźetej po dźensnišich planowanjach wokoło 2015 resp. 2019 wuwuhlenej. Aktualnje pak so wo přichodźe łužiskich wotkrytych jamow diskutuje. Po wozjewjenju brunicoweje studije techniskeje uniwersity z Clausthala w meji 2007, w kotrejž so brunicowe łožišća kraja pohódnoća, sunu so jamy Janšojce-sewjer, Bageńc-wuchod a Grodk-wuchod dale a bóle do fokusa zjawnosće. Před rozsudom předewzaća za wutwar wodźiznow Choćebuskeho jězora so dołhe postupowanje wotmě, tak zo zwěsćenje plana přez Vattenfall Europe Mining AG hakle 12. decembra 2006 wuńdźe. Nimo 36 zarjadow, gmejnow, organizacijow a zjednoćenstwow, kotrež so wobdźělichu, so tež zjawnosć žiwje k předewzaću wupraji.

Vattenfall chcyše k narunanju wuběžaceje jamy Choćebuz-sewjer a k wuhlowemu zawěsćenju milinarnje w Janšojcach wjeski Wótšowaš, Keŕkojce a Grabk (wuhlowe polo Janšojce-sewjer) dewastěrować. Tež Dulojčanski jězor a wočerstwjenišćo wokoło jězora byštej so wotbagrowałoj. Při wšěm pak zwosta předewzaće přez wažnišu rólu wobnowjomnych energijowych resursow při milinowej produkciji we wokolinje zwadliwy. Rozšěrjenje jamy bu wot naslědnika Vattenfalla, LEAG, w lěće 2017 wotprajene.

Ekologiska a socialna problematika

Mnohostronska problematika wotbagrowanja hodźi so do slědowacych wobłukow rozrjadować:

Zadźerženje wody

Zo bychu so wotkryte jamy suche zdźerželi, je wotklumpanje dnoweje wody hač do maksimalnje 150 metrow trěbnje. K tomu změni so struktura pódy a přińdźe k wulkorumnym sadźenju pódy – zdźěla hač do wobkruha 15 do 20 kilometrow. Přez wužadanje płoninow a wudobywanske naprawy za brunicowe hórnistwo we Łužicy nasta w lěće 1990 cyłkowny deficit něhdźe 13 mrd. kubiknych metrow dnoweje wody. Dźensa wučini deficit hišće wokoło 6 mrd. kubiknych metrow.

W nutrinje regeneruje so skład dnoweje wody jenož jara pomału. Kritikarjo wotkrytych jamow wumjetuja předewzaćam nimo toho, zo njejsu znajomosće wo prudźenjach dnoweje wody w hłubokosći hišće dosć znate.

Drobny próšk a wobćežowanje přez haru

Měrjenja krajneho wobswětoweho zarjada při kromje wotkrytych jamow pokazachu wot lěta 2004, zo leži poćeženje přez drobne próški, kotrež při wotnošenju nastanu, jasnje nad hraničnej hódnoty EU.

Naprawy k zniženju poćeženja přez drobne próški a haru we wotkrytych jamach:

• zazelenje nasypa přewozneho mosta
• pohonjowanje potryskowych a powłóžnjenskich připrawow
• wobsadźenje škitnych rostlinow
• wobchowanje lěsnišća a rozšěrjenje lěsa při kromje jamy
• twar škitnych nasypow
• izolacija při hórnistwowych nastrojach nastawaceje hary
• wužiwanje haru znižacych materialijow a twarskich dźělow

Škitne naprawy minjenych lět wjedźechu hižo k polěpšenju imisijnej situacije w kónčinje Janšojskeje jamy. Dalše haru wosłabjace, techniske naprawy při přewoznym mosće F60 su planowane, při čimž so tež posudk k stawje techniki wosłabjenja hary w Janšojskej jamje wobkedźbuje. Zhromadnje z hórnistwowym zarjadom so ke kontroli poćeženja přez imisije (hara, wotsadźenje procha) měrjenska syć instalowa. Poćahowane na wjeski, kotrež su tučasnje přez hórnistwo wobwliwowane, pokaza cyłkowny wobraz dotalnje předležacych wuslědkow, zo so předpisane směrnicowe hódnoty za haru a wotsadźene spadki powšitkownje dodźerža. Na zakładźe wuhódnoćenja předležacych wuslědkow, nazhonjenjow a stawa techniki maja so škitne naprawy na w přichodźe wobwliwowane wjeski optiměrować.

Klimowa změna

Wonkowne nasypy, potajkim płoniny zwonka jamy, na kotre so wotrywanki dowjezu, móža lokalnu klimu wobwliwować. Chłódk runinu wusahowaceho nasypa změni we wokolinje na přikład rozdźělenje promjenja słónca, ale tež wětřikowe wobstejnosće a rozdźělenje spadkow so přez nasypy wobwliwuja.

Zbytna dźěra

Tučasnje wobdźěłane jamy njemóža so dla wulkeho wolumena wudobywaneho wuhla a wotkładowankow na wonkownych nasypach wjace dospołnje pjelnić. Tohodla so planuje, zastajene jamy z wodu napjelnić. Dokelž tute jězory žaneju přirodneju při- a wottokaj nimaja, so wokomiknje diskutuje kak so tute masy wody do dźěrow wodźić hodźa – planowanej stej mjez druhim wotwodźence Sprjewje a Małksy. Prěnje jězory, kotrež z jamow nastachu su wokoło Złeho Komorowa a Chóžyšća hižo wobstatk kulturneje krajiny. K tomu liča na přikład Złokomorowski jězor a hižo zwudobywana Sedličanska, Škodowska a Košynska jama z přisłušnymi zwjazowacymi připrawami wokoło Złeho Komorowa a Tłukomskeho jězora wokoło Dłopja.

Janšojska jama z přichodnym Glinkojskim jězorom (2005).

Kotre wuskutki tute wodowe masy na klimu we Łužicy maja, njeje dotal hišće jasne. Dźensniše wobličenja wuńdu pak wot toho, zo budźe dospołne napjelnjenje jězorow hišće hač do lěta 2050 trać. Při tym so někotre susodne gmejny přisporjaceho turizma nadźijeja. Nazhonjenja z ruma Lipsk-Hala (Srjedźoněmski brunicowy rewěr) z napjelnjenymi jamami pokazuja, zo turizm tam hižo tři do pjeć lět po powodźenju jamow přiběra.

Flora a fawna

Dla płódneje hlinjaneje pódy so kónčina do wudobywanja brunicy w někotrych wobłukach ratarsce wužiwaše. Z tym je dźensniša wegetacija wotpowědnje daloko wot přirodneho stawa zdalena. Pušćenje starych lěsow dyrbi so drje, kaž hižo zdźěla zrealizowane přez nowe wosadźenja kompensować. Tute so pak hakle po lětdźesatkach k stabilnym rostlinskim systemej wuwiwaja.

K posudźowanju kwality dźensnišeho cyłka rostlinow, so wosebje bohatosć rostlinow, prezenca bioindikatorow kaž tež wohrožene družiny wobkedźbuja. Za přeslědźene stejnišća so překwapjaca wšelakorosć domizniskich rostlinow zwěsći.

Přesydlenje

Pomnik za Radowizu.

Hlej tež: Lisćina wotbagrowanych wsow we Łužicy.

Wudobywanje brunicy zniči za čas hórnistwa wulke ratarstke płoniny a žadaše sebi dźensa přesydlenje cyłych wjeskow z dohromady wjacorymi tysacymi ludźimi. Wot tutych wjeskow přisłušachu wjele serbskemu sydlenskemu rumej. Tak so w zašłych 100 lětach we Łužicy wjacore, přewažnje serbske wjeski zničichu. Zawody złoža so při tym na němske hórnistwowe prawo.

Ratarjo so husto přez 30 kilometrow abo dale, blisko znowa rekultiwěrowaneje role, přesydla – předewzaće, kotrež je z wjele přestajenskimi ćežemi a přiměrjenjemi na nowe ratarstwowe wobstejnosće zwjazane.

Kompleksnišo je přesydlenje sydlišćow. Dokelž so stare wsy dospołnje a naraz zrunaja, dyrja so w zdalenych kónčinach gmejnow abo městow w prawym času nowe bydlenske wobwody wutworić. Wobsedźerjo domow so tak nuzuja nowe chěže twarić a dołhodobne wotnajerjo pytaja za nowymi, přirunajomnymi bydlenjemi, kotrež pak su často dróše.

Pokazuja so pak tež šansy přez nowotarstwo. Infrastruktura so zmodernizuje a wjetše sydlenske jednotki nastawaja. Wjele přesydlerjow česća sebi lěpšiny modernych swójskich domow porno kućikatym starotwaram. Najebać toho so dospołne zničenje (dewastěrowanje) starych sydlišćow, z kotrymiž so dopomnjenja a stawizny zwjazuja jako zhubjenje domizny začuje. Přez přesydlenje zrosćenych wjeskow zhubja wobydlerjo nimo domizny tež socialnu strukturu. Tohodla so energijowe koncerny wo to prócuja, wobydlerjo gmejnskeho dźěla zhromadnje do noweho sydlišća přesydlić, kaž na přikład w Rogowje w lěće 2004. Přez zwisowace přesydlenje dyrbji so po móžnosći wjesne zhromadźenstwo zdźeržeć, štož so přeco spokojace njeradźi. Na přikład so dojězdźowarjo, kotrychž wšědny dźěłowy puć so jasnje podlěši, radšo bliže dźełoweho městna zasydla. Wobchowanje wjesneho zhromadźenstwa móže hłownje z wuchowanych socialnych zwiskow nastać. Tak so towarstwam a swjedźenjam centralny wuznam připisa, zo so přesydlenje wot potrjechenych jako „wuspěšne“ začuwa. Přeco zaso přińdźe dla zarunanskich płaćiznow k rozkoram. Před přesydlenjom kónčina husto krok po kroku pustnje. We wjeskach, kotrež su wot rozpušćenskich planach potrjechene, hodźi so husto zašo hižo zniženje wobydlerstwa wobkedźbować. Dla špatnych hospodarskich wuhladach so tu mjenujcy žana nowa industrija a zawody njezasydla a eksistowace zawody so njepowjetša, ale so wo přeměstnjenje do wuwićakmanych kónčinow prócuja. Přez to zniži so poskitk dźěłowych městnow w gmejnje a wobydlerjo wotpućuja do wuhladnych a atraktiwnišich bydlenskich wobwodow. Tute wuwiće so přez to posylni, zo so w kónčinach, hdźež so wotbagrowanje brunicy planuje, twarske próstwy dla njekmaneho přichoda spěšnje wotpokazaja. Přez to so wuwiće wjeskow haći, kotrež pomału pustnu. Wuchadźišćo za wottwar brunicy so tak pak polěpši: ličba přesydlenskich domjacnosćow, zarunanskich płaćiznow a ležownosćow so zniža.

Wotkazy

• Brunicowe hórnistwo w Braniborskej – staw a perspektiwy, Dr.-Ing. Klaus Freytag (PDF-dataja; 6,92 MB) (němsce)
• Přesydlenje přećiwo zhubjenju dźěłoweho městna (němsce)
• Archiw Zhubjenych wsow – Rogow (Dokumentacija přesydlenja dla hórnistwa) (němsce)