Kofa:Adabi

Kofa:Adabi
Wikimedia portal (en)

Makatantar adabi

Adabi

Takaitaccen Tarihin Wasan Kwaikwayo

yan matan hausawa suna gaɗa

Danjuma shekarar (2004) ya ce, wasan kwaikwayo na farko a doron ƙasa ya faro ne tun zamanin Annabi Adam, Bayan da ‘ya’yansa biyu suka yi faɗa a kan mace, sai daya ya kashe daya. Wanda yayi kisanya shiga cikin damuwar yadda zai yi da gawar. A nan Allah ya turo da mala’iku a cikin siffar hankaka. Hankakin suka yi faɗa har daya ya kashe daya, wannan bayani zaka sameshi acikin Alqur'ani sura ta Biyar aya ta 27-31. A nan hankakan da yayi kisan ya tona rami ya bunne dan uwansa da ya kashe. Wanda daga nan ne ‘ya 'yan Adam suka kwaikwayi wannan qaramin wasan kwaikwayo ta hanyar bunne ‘yan uwansu a duk lokacin da suka rasu. Samuwar Fim a Qasar Hausa Tarihin fara fina-finan Hausa (harkar da ta fi kafuwa a Kano) yana da dangantaka ta kai-tsaye da tarihin fara fina-finai a kasar Najeriya baki daa a . Fim kuwa a kasar Nijeriya ya samu tun kafin samuwar Najeriya a matsayin Jamhuriya. An fara fim na farko a Najeriya Ƙarƙashin kulawar Herbert Macauly a shekarar 1903 A daya bangaren kuma, ba a hada Kudu da Arewa (a matsayin ƙasa daya – kasar Najeriya) ba sai a shekarar 1914. Yayin da kuma aka ba wa Najeriya ƴancin kai a shekarar 1960 . Tsakanin shekara ta 1903 zuwa shekarar 1970 an samu yunkurin shirya fina-finai da dama. Ali, (2004) ya kira su da rukunin fina-finan farko na ‘yancin kai. Masu hannu a cikin wadannan fina-finai sun hada da Nuhu Ramalam da Adamu Halilu. Bayan nan kuma, kamfanoni sun dauki nauyin shirya wasu fina-finai. Daga cikin wadannan fina-finan akwai ‘Shehu Umar’ da ‘Amadi’ da ‘Salla Durba’ (Ali,shekarar 2004). Fina-finan Hausa kuwa kamar yadda ake kallon su yanzu, an fara su ne tsakanin shekarar 1980 zuwa kasar a shekarar 1984 a Kano . Fage, (2011) ya ce, fina-finan Hausa wadan da aka fi sani da fina-finan Kanawa ko kuma kanywood, sun fara samun karbuwa ne wararen shekarar 1990. A wannan lokaci an sami ƙungiyoyin fim guda uku da suka hada da (i) Gwauron Dutse, da (ii) Karate, da kuma (iii) Gyaranya, wadanda kuma duka sun wanzu ne a Kano. Fina-finan farko da aka fara gudanarwa ƙarƙashin wadannan ƙungiyoyi su ne: ‘Hukuma Maganin ‘Yan Banza’ da ‘Yan Daukar Amarya’ da kuma ‘Baƙar Indiya’. Wadanda suka dauki nauyin wadannan fina-finai su ne masu daukar nauyi na farko (first producers); Alhaji Hamisu da Muhammad Gurgu da kuma Sani Lamma . Zagari Game da Fina-finan Hausa Idan aka yi la’akari da muhawarar masana da manazarta a kan alfanu da koma baya da fina-finai suke samar wa, za'a iya cewa, fina-finan Hausa sun kasance hanjin jimina, akwai na ci a kwai na zubarwa. Haqiqa fina-finan suna taimakawa ta bangarori da dama. Ali, karin bayani shekarar (2004) ya ce, a tsawon ƙarnuka biyu da suka wuce, samuwar fina-finan Hausa shi ne hanyar habaka tattalin arziki mafi girma da ya samu ga al’ummar Hausawa musamman masu sha'awar harkar fim. Sai dai duk da haka, manazarta irin su; suna ganin samuwar fina-finan Hausa yana da illa ga al’ummar Hausawa, musamman wajen yaɗa tarbiyya da al'adun turawan yamma. Illar takai ga gusar da al'adun malam bahaushe. Wannan aiki ya kalli bangarorin biyu kamar haka: Amfanin Fina-finan harshen Hausa Samuwar fina-finan Hausa ya zo da ci gaba ga al’ummar Hausawa ta fannoni da dama wadanda suka hada da: i. Samun Aikin Yi: Rukunin masu sana’o’i da dama suna cin gajiyar sana’ar shirya fina-finai. Wadannan rukunnai na masu sana’o’i sun hada da masana harkar fim, da marubuta da masu daukar hoto da masu shagon sayar da kaset da ma wasu masu sana’o’i daban-daban wanda suka haɗa da tallatawa ta hanyar kafofin sadarwa, ƴan komedi. Lallai ta nan za a iya cewa wannan ci gaba ne ga al’ummar Hausawa . ii. Bunqasa Al’adu da Adabi: Fim hanya ce da take taimakawa wajen bunqasa al’adu da adabin Hausa. Wani abin mai da hankali a nan shi ne, fim na taka rawar gani wurin tallata al’adu zuwa ga baren al’ummu. Fina-finan Hausa da dama sukan shiga hannun wasu al’ummu wadanda ba Hausawa ba da suke zaune a nan gida Nijeriya, har ma da na qasashen waje (Nwuneli in Ali, 2004). iii. Fadakarwa: Haqiqa fim hanya ce ta fadakar da al’umma game da lamura da dama. Akwai fina-finan Hausa da jigoginsu ke fadakarwa kan abubuwa kamar illar zafin kishi, ko qarshen mai munafurci, ko illar zato da zargi, ko cututtuka da ma wasu da dama makamantan wadannan . iv. Sada Zumunta: Fim din Hausa na taimakawa wajen qulla zumunci musamman tsakanin taurarin fim. Baya ga haka akwai fina-finai da suke jan hankali zuwa ga amfani da dacewa da buqatar sada zumunta . v. Koyar da Tarbiyya: Akwai fina-finan Hausa da dama da suke dauke da jigon tarbiyya. Irin wadannan fina-finai suna fadakarwa zuwa ga biyayya ga iyaye (kamar fim din Linzami da Wuta), ko bin miji (kamar fim din Aljannar Mace) da sauransu (Chamo; 2004; Yakub, 2004). vi. Nishadantarwa: Haqiqa ana nishadantuwa daga kallon fina-finan Hausa. Akwai fina-finan Hausa da dama da aka gina jigonsu kan nishadi. Babban tauraro a bangaren fina-finan Hausa na nishadi shi ne marigayi Rabilu Musa wanda aka fi sani da dan Ibro (Chamo, 2004; Yakub, a shekarar 2004). Illolin Fina-finan Hausa Masu iya magana suna cewa: “Kowane allazi da nasa amanu!” Haka abin yake ga fina-finan Hausa. Manazarta da malaman addini sun dade suna nuni ga illoli da suke tattare ga fina-finan Hausa. Abubuwan da ake qorafin kansu sun hada da: i. Batar da Al’ada: Za'a iya kwatanta fina-finan Hausa da maganar Bahaushe da ke cewa: “Ana yabonka salla ka kasa alwala.” Duk da ikirarin da ake yi na cewa fina-finan Hausa suna habaka al’ada, wasu na ganin ko kusa ba haka abin yake ba. Sun tafi kan cewa, a maimakon fina-finan su taimaka wajen habaka al’adun Hausawa, sai ma suna qara daqushe su ne kawai. Fina-finan Hausa na daqushe al’adun Hausawa ta hanyoyin da suka hada da: (a) Harshe: Wato yawan amfani da Ingausa tare da fifita harshen Ingilishi a kan na Hausa. (b) Sutura: Fifita suturun wasu al’ummu kamar Turawa da Indiyawa sama da na Hausa. (c) Muhalli: Watsi da muhallin Bahaushe tare da fifita na wasu al’ummu sama da na Hausawan (Chamo, 2004; Al-kanawy, shekarar 2004). ii. Shagaltarwa: Akwai manazarta da suke kallon fina-finan Hausa a matsayin hanya na shagaltar da al’umma daga wasu ayyuka da sha’anoni da suka fi dacewa. Wannan ya fi zama abin magana musamman idan aka kalle shi daga bangaren addini wanda bai zo da wasa ko shagala ba (Al-kanawy, 2004; Iyan-tama, 2004). iii. Fanɗarewa: Akwai manazarta da suke kallon fina-finan Hausa a matsayin masu rudi zuwa ga fanɗarewa. Wannan na faruwa ne musamman idan aka duba irin shigar taurarin fina-finan waɗanda suka ci karo da addini da kuma al’adan hausawa. Sannan tsaurin ido ga na gaba da sauran halayen banza da ake nunawa a cikin fina-finan (Al-kanawy, 2004; Iyan-tama, 2004) iv. Cudanya Tsakanin Maza da mata: daya daga cikin manyan abubuwan da suka fi jan hankali, wadanda kuma suke jawo sukar fina-finan Hausa shi ne cudanya tsakanin maza da mata. Wannan ya kasance musamman idan aka kalli lamarin ta fuskar addini (Iyan-tama, 2004). v. Waqa: Waqa ta kasance a cikin fina-finan Hausa tamkar gishiri a cikin miya. Manazarta na kallon hakan qalubale ne musamman idan aka yi la’akari da matsayin waqa a Musulunci. Manazarta da dama bayan wadannan sun tafi kan cewa fina-finan Hausa suna taka rawar gani matuqa wajen gurbata al’adun Hausawa. Manazartan sun hada da: dangambo,shekarar (2013) wanda ya ce, a wani fim din idan da za a cire harshen da aka yi Magana a cikinsa (Hausa) to babu yadda za a iya danganta shi da Hausawa. Guibi da Bakori (2013) sun tafi kan cewa, telebishin na daya daga cikin hanyoyi mafi sauqi da suke bata tarbiyyar Hausawa. Kiyawa, (2013) ya kawo wasu hanyoyi wadanda yake ganin ta nan ne fina-fina Hausa suke ruguza al’adun Hausawa. Wadannan hanyoyi su ne: i. Sun ci karo da koyarwar addinin Musulunci ii. Rashin kyakkyawar wakilci ga al’adun Hausawa iii. Lalata tarbiyyar yara da matasa iv. Cusa baqin al’adu marasa nasaba da Addini da al’ada v. Nakasa ruhin auratayya vi. Samar da barna vii. Dogon buri .

Yadda ake gudanar da Wasan Kwaikwayo

Kamar yadda sunan ya nuna; Wasan Kwaikwayo wasa ne da ake kwaikwayar wani abu wanda ka iya zama hali, ko wani aiki da wani mutum, jama’a, ko wata al’umma ke yi. Masana da dama sun yi rubutu a wannan fage na wasan kwaikwayo. Yahaya I.Y., Zariya M.S., Gusau S.M., da ‘Yar’aduwa T.M (1992), sun fassara shi da cewa, “Wasan kwaikwayo kamance ne na halaye ko yanayin rayuwa da mutane masu hikima su ke shirya gudanar da shi don jama’a su gani da idonsu, su samu nishaɗi da jin daɗi”. Wato shi wasan kwaikwayo wasa ne da ake shirya shi ta hanyar kwaikwayar yadda wasu jama’a ke yin wani abu, ko dai da nufin shi wasan ya zama hanyar gargaɗar mutane dangane da wani abu da zai cutar da su, ko kuma ya nishaɗantar da su, ko kuma ya ilimantar da su game da wani abu. Misali, idan muka ɗauki littafin wasan marafa na Abubakar Tunau, za mu ga cewa yana karantar da tsafta ne; wanda a ciki aka bayyana muhimmancin tsafta da kuma hatsarin rashin tsafta.

Rabe-Raben Wasan Kwaikwayo

A dunƙule, wasan kwaikwayo ya rabu gida biyu: Na gargajiya: Shi ne wasan kwaikwayon da aka gada tun kaka-da-kakanni. Ana gudanar da wasannin kwaikwayon gargajiya ta hanyoyi da yawa, daga ciki akwai kiɗan ‘yan’kama, wasan bori, wasannin tashe kamar wasan Mairama da Daudu, da sauransu. Na zamani: Wasan kwaikwayo na zamani shi ne wanda aka same shi bayan zuwan turawa. Ana gudanar da wasan kwaikwayo na zamani ta hanyar radiyo, talabijin, da kuma yinsa a aikace a gaban jama’a a fili ko a kan dandamali (stage).

Amfanin Wasan Kwaikwayo

Wasan kwaikwayo yana da tarin fa’idoji. Daga cikinsu akwai:

1. Raya al’adu.
2. Nishaɗantarwa.
3. Ilimantarwa.
4. Gargaɗi.
5. Wayar da kan jama’a game da wani abu.
6. Fito da wasu abubuwa da ke damun jama’a a fili.

Nazarin Wasan Kwaikwayo

Manazarcin wasan kwaikwayo zai kula da abubuwa kamar haka: Jigo: Shi ne tushen labarin da aka gina wasan kwaikwayon a kansa. Misali, a littafin Wasan Marafa wanda Abubakar Tunau ya rubuta, jigon wasan shi ne Ilimantarwa. A wannan gaɓa ta jigo, Farfesa Ɗangambo (1984), ya jero wasu jiguna a littafinsa kamar haka:

Gyaran hali, gargaɗi da nishaɗi. Misali, Uwar Gulma na Muhd. Sada, da kuma Matar Mutum Kabarinsa na Bashari Faruƙ. Wayar da kai. Misali, Wasan Marafa na Abubakar Tunau. Nishaɗi da Ban-dariya. misali, Tabarmar Kunya na Ɗangoggo da Dauda Kano. Raya al’adu, tarihi da halayyar lokaci. Misali, Shaihu Umar na Abubakar Tafawa Ɓalewa/Umar Ladan, ds. Sai kuma Wasannin Yara na Umaru Dembo. Bayyana matalolin al’umma. Misali, Auren tilas, almubazzaranci, cin hanci, mugunta, son kai, da sauransu. Kenan a taƙaice muna iya cewa jigon wasan kwaikwayo shi ne manufar wasan, wanda kuma shi ke fito da saƙon da wasan ke son isarwa a fili. Ta hanyar jigo ne ake iya gane saƙon da ke ƙunshe cikin wasan kwaikwayo.

Warwarar Jigo: Warwar jigo na nufin yadda za a bi a warware saƙon da ke cikin wasan a fili kowa ya fahimce shi. Ko kuma ana iya cewa warwarar jigo ita ce bayani daki-daki da ake yi a cikin wasan kwaikwayo don saƙon ya fito fili, masu kallo su fahimce shi. In aka ce saƙo a nan ana nufin jigo. Misali, a littafin wasan Marafa, jigon wasan mun ce shi ne ilimantarwa. Saƙon da ake son isarwa kuma shi ne a cirewa Marafa duhun jahilcin da yake da shi game da asibiti. Saboda haka duk da jahilcin da Marafa yake da shi a nan, sai da marubucin ya yi ƙoƙari ya cire masa jahilcin asibiti, sannan ya ɗauke shi ya kai shi asibiti, aka kuma ɗura masa ilimin da ake da buƙata ya samu dangane da tsafta. Idan aka lura za a ga an warware jigon, kuma saƙon ya isa. Zubi da Tsari/Salo: Zubi da tsari ko salo a nan, yana nufin irin kalmomin da aka yi amfani da su, al’adu da kuma yadda aka shimfiɗa tsarin fitowa-fitowa ko gida-gida a cikin wasan. Idan muka nazarci Wasan Marafa, za mu taras cewa, marubucin littafin ya yi amfani da harshe mai sauƙi wajen rubuta wasan; abin nufi, ya yi amfani da kalmomin da masu karatu za su samu sauƙin karantawa tare kuma da ganewa. Haka nan ma ta fuskacin al’ada, ya yi amfani da asalin yadda al’adun Bahaushe suke kafin yaɗuwar ilimi; wato asalin yanayin zaman Bahaushe. Haka nan jejjera fitowa-fitowa ta wasan, an jejjera su yadda suka da ce. Idan aka lura za a ga cewa wasan ya fara ne daga gida, sai gona, sai kuma tafiya cikin gari inda ya haɗu da boka, haɗuwarsa da yara a cikin gari, zuwan ɗandoka, sai kuma makaranta, sai asibiti inda aka yi wa Marafa Magani, daga ƙarshe kuma wasan ya sake komawa gidan Marafa.

Idan aka lura dukkan waɗannan gurare da suka fito a wannan wasa sun jone da junansu. Fita daga gida ita ta kai shi gamuwa da boka, da kuma gamuwa da yara wacce ta haifar da faɗan da ya sabauta zuwan ɗandoka. Zuwan ɗandoka kuma shi ne silar zuwan Marafa Makaranta, zuwan Marafa makaranta kuma shi ne silar saduwa da malamin asibiti, saduwa da malamin asibiti kuma ita ce silar ilimantar da Marafa da iyalansa game da muhimmanci tsafta da kuma illar zama da ƙazanta. Za mu ga salon wasan ya tsaru tsaf, ba bauɗiya.

Tauraro: Tauraron wasan kwaikwayo shi ne wanda ya fi yawan fitowa a cikin wasan sannan kuma ya bayyanar da haƙiƙanin saƙon da ke cikin wasan. Misali, a cikin Wasan Marafa idan aka lura za a ga cewa Marafa shi ne tauraron wasan. Ya zama tauraron wasan ne saboda yawan fitowarsa a cikin wasan da kuma cewa shi ne ya karɓi saƙon. Ta hanyar abubuwan da suka gudana da shi aka fahimci jigon wasan. Saboda shi aka ilimantar a cikin wasan.