Pintura do romanticismo

Caspar David Friedrich: O peregrino sobre o mar de néboa, 1818. Kunsthalle

Chámase Romanticismo a un feixe heteroxéneo de estilos encontrados na pintura occidental nun período de máis de cen anos entre a fin do século XVIII e a fin do século XIX, como unha reacción ao equilibrio, impersonalidade, racionalidade e sobriedade do clasicismo, e cuxa énfase estaba na expresión de visións persoais fortemente coloridas pola emoción dramática e irracional. Unha cronoloxí­a unificada é imposíbel de estabelecer; varía conforme a rexión e os autores tamén discordan sobre a súa amplitude, algún reducindo o período para entre o inicio do século XIX e apenas unhas poucas décadas seguintes.

Orixes do movemento

O Romanticismo tomou forma de aborda, primeiramente como unha tendencia naturalista na crítica literaria e na filosofía, e tivo grande influencia sobre as outras artes e a cultura da sociedade en xeral. Xurdiu nos mediados do século XVIII a través dos escritos de Rousseau e outros filósofos da Ilustración (Iluminismo), que entre outras ideas alimentaban o mito do "bo salvaxe" e avogaban un retorno á natureza. Rousseau, no seu Discurso sobre as Artes e a Ciencia, cuestionou tanto o concepto de progreso que se viña desenvolvendo como o racionalismo, base dese progreso. Tamén debatía respecto ao efecto destrutivo que as artes e ciencia tiñan sobre a moralidade innata do ser humano. Desta forma, lanzábanse dous conceptos importantes para o florecimento do Romanticismo artístico: a irracionalidade, os sentimentos individuais e o misticismo en detrimento da razón, e o ligamento co mundo natural. Logo ese corpo de ideas, centrado no igualitarismo e no individualismo, expandíase para un ataque aos sistemas de poder como o Estado aristocrático e a Relixión institucionalizada, alegando que a orde natural non autorizaba as desigualdades sociais, contribuíndo poderosamente para a eclosión de movementos político-sociais como a Revolución Francesa e a loita polos dereitos civís igualitarios, que máis tarde darían orixe á democracia como hoxe a coñecemos.

Outra fonte para o substrato conceptual da pintura romántica foi o desenvolvemento da teoría do sublime polo irlandés Edmund Burke, da que pronto se fixo eco o enciclopedista Denis Diderot na Francia. Segundo eles, todo o que asombra a alma, todo o que nela imprime unha sensación de terror, leva ao sublime, ou sexa, a aquilo que é elevado, grandioso, exaltado. Nesta teorí­a, a beleza e o sublime son opostos. Mentres que a luz realza a beleza, tanto escuridade como luz, levadas ao extremo, obliteran a visión do obxecto, e xeran o asombro, a incerteza, a confusión e o sublime, aí­nda que así como a beleza, el poida xerar deleite cando se entende que o terror é ficticio. Era unha visión totalmente contraria á concepción clásica de calidade estética, admitindo a fealdade e o horror como elementos capaces de xerar pracer estético polo estímulo intenso das emocións. Kant contribuíu para esa noción dicindo na súa obra Crítica do Xuí­zo que "chamamos sublime aquilo que é absolutamente grande", e notando que a beleza se liga á forma do obxecto, tendo así­ límite, e que o sublime é caracterizado polo amorfo ou informe e polo ilimitado. Ademais, poetas como Blake, Wordsworth, Byron e Shelley rexeitaban o racionalismo e a orde da civilización dicindo que a natureza, máis o poder curativo da imaxinación, poderían levar as persoas a unha transcendencia do seu difícil día a día, e que os poderes da creatividade poderían ser usados para transformar o mundo e rexenerar súa espiritualidade. Así­ os artistas considerábanse profetas dunha nova era e os intérpretes da realidade.

A pintura romántica

Fuseli: O soño de Belinda, 1780-1790. Art Gallery of Vancouver

Delacroix: A Liberdade guiando o pobo, 1830. Museo do Louvre

A definición do Romanticismo na pintura é difícil. Non foi un estilo unificado en termos de técnica ou temática, xa que a diversidade de contextos nos varios países onde esa corrente floreceu deu marxe á formación de escolas rexionais bastante características e por veces centradas en temas ou abordaxes específicos. Dixo Baudelaire:

O romanticismo non se encontra nin na escolla dos temas nin na súa verdade obxectiva, senón no modo de sentir. Para min, o romanticismo é a expresión máis recente e actual da beleza. E quen fala de romanticismo fala de arte moderna, quere dicir, intimidade, espiritualidade, cor e tendencia ao infinito, expresados por todos os medios de que as artes dispoñen"..

Desde aí enténdese que son de esperar o xurdimento de tendencias múltiples axitándose baixo unha mesma denominación, ás veces concordes, outras en aparente oposición, e a historia da pintura revela o acertado da análise do poeta. Xeralmente concédese que un elo unificador foi o desexo de expresión do individual, do intenso, do subxectivo, do irracional, do espontáneo e do emocional, do visionario e do transcendente, antes do que o impersoal, o lóxico, o moderado e o claro, o equilibrado e o pre-programado que estruturaran o ideal clásico. Moitas veces a expresión do xenio individual xerou proxectos que buscaban primariamente chocar, cortexando o bizarro, o non-convencional, o exótico e o excéntrico e beirando o melodramático, o mórbido e o histérico.

As súas ideas individualistas favoreceron o nacemento da liberdade de escolla, dun senso de integridade e independencia do artista e dun espírito adverso ás convencións estilísticas de sistemas de valores xenéricos e impersoais como os sustentados polo Neoclasicismo e o Academicismo. Naturalmente esa postura chocaba contra a orde estabelecida, e non sorprende a proliferación de imaxes dramáticas que é unha das marcas desa escola, expresando a soidade e angustia do creador diante dunha sociedade incomprensiva, só encontrando consolo na natureza, representada cunha face ora épica e heroica, ora lírica e tenra, ora patética e aterrorizante, como un espello da súa alma atormentada pero en unión mística coa creación no seu estado virxe. Tamén eses sentimentos moitas veces se mostraban como unha profunda compaixón para co sufrimento do home, ou como unha revolta contra a opresión e as desigualdades, tendo moitas veces servido a pintura para defender o pobo contra a tiranía do sistema, vide a contribución de Goya e Delacroix. Non obstante, co pasar dos anos, os seus valores máis vigorosos e contestatarios foron incorporados pola propia Academia e tornáronse convencionais, dexenerando para un sentimentalismo inocuo e por veces afectado.

Bierstadt: Entre as montañas da Sierra Nevada. Smithsonian American Art Museum

Crendo aí­nda que o mundo invisíbel podería ser tornado visíbel pola man do artista, un mundo rexido non pola moralidade ordinaria senón por forzas sobre-racionais que tiñan unha lóxica e xerarquí­a de seu, tamén se tornan comúns as representacións de soños e pesadelos, de visións místicas e relixiosas, de fábulas, de mitos antigos, e do imaxinario interior subxectivo de cada artista, ben exemplificados na obra de Blake e Fuseli. Outros proban a disolución das formas a fin de transcender os límites convencionais da nosa visión e abrir as portas de novas formas de percepción e sensibilidade, como atesta a pintura case abstracta de Turner nos seus mellores momentos.

Aí­nda que comunmente concibida en oposición á pintura neoclásica e académica, a romántica en moito delas depende en termos de técnica e tomou emprestados moitos dos seus modelos formais e ocasionalmente os seus temas, sendo por veces unha tarefa infausta definir fronteiras de estilo, ambos coexistindo durante un bo tempo. Como distinción xenérica, os románticos dan maior énfase á cor, seu deseño é menos exacto e linear, privilexiando a mancha e a pincelada expresiva na construción da forma, as súas composicións son máis movidas e a súa luz ten contrastes máis poderosos. A paisaxe a miúdo está convulsionada por tempestades ou o mar axitado, con efectos impactantes de atmosfera e iluminación, realzando a sensación de grandiosidade na vista de altas montañas, vales profundos e o horizonte infinito, temas centrais na arte de Bierstadt, Friedrich e outros.

Porén a violencia e maxestade da natureza, o sufrimento do home, o arroubo místico, non foron as únicas liñas de traballo romántico, e imaxinar que o Romanticismo é feito só de drama é privalo de boa parte de seu interese e forza; visións introspectivas, máis líricas e contemplativas, tinguidas dun optimismo claro e conciliador, tamén son elementos típicos e esenciais da escola, e entre eses dous extremos fórmanse as sínteses máis diversas. Arquitecturas clasicistas poden ser coloradas con extravagancia e envoltas en efectos de atmosfera impensábeis para David, por exemplo, que foi o prototipo do clasicismo no seu estado máis puro; un close-up enternecido sobre a vida do labrego esfarrapado pode revelar un aspecto realista e case científico de observación do natural, e imaxes do oriente, unha temática tan tipicamente romántica, poden ser tratadas con naturalismo e obxectividade.

Moitos dos pintores románticos foron grandes viaxeiros, e buscaron inspiración en países exóticos e pouco coñecidos polo occidental. Algúns chegaron a explorar os trópicos e o Ártico, ou penetraron en rexións inhóspitas divulgando as súas belezas naturais e contribuíndo para o des-bravamento e colonización de vastas áreas virxes, como foi o caso típico dos románticos norteamericanos. Outros, incapaces de se contentar con seu tempo cotián, localizaron a súa obra en tempos antigos, idealizando o pasado e reconstruíndo plasticamente unha historia e tradición das cales non había rexistro visíbel e dando substrato para a construción ou consolidación dun senso de identidade nacional, mesmo aínda que hoxe é obvio que a imaxe presentada frecuentemente non correspondía cos traxes revelados polas pescudas científicas posteriores.

Escolas nacionais

John Constable: A catedral de Salisbury

William Turner: O incendio no Parlamento, 1835. Cleveland Museum of Art

O Romanticismo inglés naceu ao redor de 1780 na obra de pintores como James Barry, John Hamilton Mortimer, John Brown, George Romney e Henry Fuseli, insatisfeitos co Academicismo reinante. Buscaron, influenciados polo Maneirismo italiano, na paisaxe e en temas literarios e imaxinarios a inspiración para o seu gosto ecléctico e inclinado ao heroico e o patético. O poeta e pintor William Blake foi influenciado por este grupo, evolucionando para a representación dunha cosmoloxía mística e simbólica que continuaba a tradición das iluminuras medievais, e crendo que soamente o xenio poético sería capaz de entender o infinito até mesmo nunha folla de herba. Blake foi unha referencia para as paisaxes soñadoras e intensas de Samuel Palmer e Edward Calvert, que non obstante non vían oposición entre o irracional e o empírico, e estimularon unha procura dos fenómenos naturais.

John Varley no inicio do século XIX recomendaba a seus discípulos que se baseasen na natureza para todo, mais dous dos maiores nomes do Romanticismo inglés, John Constable e William Turner, foron moito máis aló. Mesmo sendo admiradores do clasicismo, preferían unha interpretación altamente personalista da natureza, buscando efectos inusitados de atmosfera e luz. Cando Constable expuxo en Parí­s no Salón de 1824 os seus traballos foron considerados "a propia natureza". En canto a Turner, as súas pescudas sobre efectos atmosféricos e luminosos levárono a se tornar un dos precursores da Arte Abstracta. Outros paisaxistas importantes foron Francis Danby e John Martin, capturando os aspectos máis dramáticos do mundo natural.

O interese pola natureza foi dirixido por outros para o retrato de animais, un xénero aí­nda case inexplorado e que tivo bos éxitos con Edwin Landseer e George Stubbs. Por outro lado, considerando esgotado o filón da paisaxe europea, artistas como William Hodges, Richard Parkes Bonington e Samuel Prout viaxaron extensamente en busca do pintoresco e do exótico, chegando á Australia. No campo do retrato desenvólvese unha preocupación en revelar o mundo interior e a psicoloxía do suxeito. Retratistas importantes foron Thomas Lawrence e Richard Payne Knight, mentres que a pintura histórica de carácter medievalista foi practicada por Richard Parkes Bonington.

A vida do interior foi retratada por David Wilkie de forma des-pretenciosa, exemplo que foi seguido por William Mulready cun ton máis idealista. A burguesía vitoriana foi un gran mercado para a pintura de xénero, narrativa e pintoresca, mostrando as escenas do cotián cunha atención simpática e observación minuciosa. Os temas podían pasar das vistas panorámicas, de William Powell Frith, ás escenas líricas e intimistas de Augustus Egg, ou xirar en torno ás dificultades das clases menos favorecidas, como en Luke Fildes, mesclando o sentimentalismo do Romanticismo tardío cunha descrición obxectiva influenciada polo Realismo.

Ao final do século XIX o Romanticismo adquire unha facción peculiar na Escola Pre-Rafaelita, que aínda que aproveitando recursos do Realismo a súa base conceptual era toda romántica e idealista, desexando recuperar unha alegada espiritualidade e pureza que existiría na pintura renacentista anterior a Rafael. Reviviran un espírito corporativo que remitía ás guildas medievais, a súa obra é marcada por unha técnica de grande refinamento e intenso colorido, en imaxes de extraordinario nitidez. Centraban os seus temas en escenas pastorais, amorosas, lendas medievais ou folclóricas, e até na tradición clásica, moitas veces con propósitos moralizantes. Tamén deron un grande impulso á continuación da pintura relixiosa na Inglaterra. A escola perduraría activa até o inicio do século XX e os seus integrantes foron moitos, entre eles Ford Madox Brown, Edward Burne-Jones, Frederic Leighton,Edward Robert Hughes, William Holman Hunt e John Everett Millais.

• 
  Thomas Lawrence: Retrato de Elizabeth Farren, c. 1791. Metropolitan Museum of Art
• 
  William Blake: A escaleira de Jacó, c. 1800. British Museum
• 
  John Martin: Manfred no Jungfrau, 1837
• 
  William Mulready: O soneto, 1839. Victoria and Albert Museum

• 
  Francis Danby: O dilúvio, c. 1840. Tate Gallery
• 
  William Holman Hunt: O pastor galante, 1851. Manchester City Art Galleries
• 
  Edwin Landseer: Salvo, 1856.
• 
  Frederic Leighton: O pescador e a sereia, c. 1856-1858

Alemaña e Italia

O proceso alemán foi semellante, e a teoría tamén precedeu a práctica. Alén do exemplo de Kant citado antes, o movemento Pietista tivo un papel na súa recusa ao racionalismo e énfase no individuo. Goethe foi unha influencia literaria para o Romanticismo alemán cuxa importancia hoxe é difícil de colocar en perspectiva, basta dicir que seu libro de xuventude Os Sufrimentos do Mozo Werther, (ou Werther, ou As mágoas do xove Werther) de intenso dramatismo, tratando dun amor imposíbel, unha das pezas máis típicas do movemento Sturm und Drang, foi a causa dunha onda de suicidios cando se publicou. Outros filósofos como Johann Gottlieb Fichte e Friedrich Schelling, xunto con literatos como Schiller, fixeron de Jena un centro do primeiro Romanticismo local. Axiña Heidelberg asumiu o liderado do movemento, coa participación de Clemens Brentano, Achim von Arnim e outros. Trataron de temas tipicamente xermánicos, incluíndo a súa paisaxe, o seu antigo folclore, a cultura gótica e a súa mitoloxía, sendo unha inspiración para a música e a pintura da época.

Caspar David Friedrich: Mañá na Risengebirge ou Lugar na brétema da manhán cun crucifixo, 1810-1811. Schloss Charlottenburg

Wilhelm Heinrich Wackenroder nas súas Efusións dun monxe amante das artes apelaba a unha arte cristiá que se inspirase nos antigos mestres locais, onde o artista fose un intérprete dos misterios divinos a través dos seus sentimentos individuais. Philipp Otto Runge xa se tiñ aproximado do misticismo, e foi influenciado por Wackenroder cando se estabeleceu en Dresden. Alí entrou en contacto con Caspar David Friedrich, o principal paisaxista alemán da época, sendo ambos fortemente atraídos polo potencial simbólico e alegórico da paisaxe, elaborando unha linguaxe panteísta e no retrato buscando desvelar a verdade da alma do individuo como parte da alma universal.

Carl Spitzweg: O "rato de biblioteca", c. 1850. Colección Georg Schäfer

Runge tamén elaborou unha teoría sobre as cores e se interesou polo folclore xermánico. Moritz von Schwind e Adrian Ludwig Richter, seguidores seus, adaptaron as calidades bucólicas e idílicas do seu traballo en escenas de xénero ambientadas no campo e nas vilas. A obra de Friedrich inclinouse para a expresión da soidade do individuo, da marabilla diante da natureza, e para un paisaxismo tocado polo espírito relixioso, sendo un precursor dese tipo de asociación significativa en Alemaña. Carl Spitzweg tamén merece lembranza como o principal artista do período Biedermeier e pola súa temática centrada nas excentricidades de comportamento.

Unha interpretación especial do Romanticismo alemán foi a dos Nazarenos, que con todo traballaron a maior parte na Itália. Formaron un grupo que en moitos puntos era irmáns dos pre-rafaelitas, buscando a pureza perdida da arte antiga e tentando emular o estilo de mestres como Rafael e Perugino. Levaban unha vida persoal austera e resucitaron o espírito corporativo medieval. A súa diferenza estivo na súa asociación co Catolicismo, na súa paleta de cores contidas e equilibradas e no emprego da técnica do fresco para moitas das súas obras. O seu líder foi Johann Friedrich Overbeck, coa participación importante de Peter von Cornelius, Joseph von Führich, Julius Schnorr von Carolsfeld e Philipp Veit.

Friedrich Wilhelm Schadow, tamén membro do grupo, máis tarde volveu á Alemaña e estabeleceuse en Düsseldorf, onde dirixiu a Academia local e centralizou o grupo coñecido como Escola de Düsseldorf, cuxos principios estaban nun paisaxismo detallista e imaxinativo, moitas veces incluirán escenas alegóricas ou relixiosas como foco temático. Actuaron neste círculo Carl Friedrich Lessing, Johann Wilhelm Schirmer e Oswald Achenbach, entre outros. A escola tamén contou con discípulos norteamericanos, George Caleb Bingham, Eastman Johnson, William Morris Hunt, que serían importantes para o Romanticismo nos EUA.

Outros románticos italianos foron reunidos en torno a Giuseppe Bezzuoli, un dos principais pintores da súa xeración. Apreciador da arte do século XVII, foi un dos fundadores do Romanticismo na península. De entre os seus discípulos estaba Giovanni Fattori, líder máis tarde do grupo Macchiaioli, que desexaba romper coa tradición académica. A súa técnica de pinceladas libres foi unha precursora do impresionismo italiano. O seu estilo asimilou trazos realistas e elaborou unha visión poética da natureza e do cotián. Giuseppe Abbati, Silvestro Lega e Telemaco Signorini formaron parte dese grupo de vangarda.

• 
  Philipp Runge: O descanso na fuga para o Egito, 1805-1806. Kunsthalle
• 
  Johan Christian Dahl: Erupción do Vesuvio, 1826. Städel
• 
  Adrian Richter: Ave Maria, 1834. Museum der bildenden Künste
• 
  Joseph von Führich: Xosé encontrando a Raquel, 1836. Österreichische Galerie Belvedere

• 
  Johann Overbeck: O triunfo da Relixión sobre a Arte, 1831-1840. Städel
• 
  Franz Gude: Hardanger, 1847
• 
  Silvestro Lega: Retorno de soldados dunha misión de recoñecemento, 1861. Palazzo Pitti
• 
  Telemaco Signorini: Mercado Vello en Florença, 1882-83

Francia

Despois dos precursores en Rousseau e Diderot, Napoleón foi un dos incentivadores do cultivo de principios románticos na Francia. Entusiasmado coas teas históricas neoclásicas de David, estimulou outros a retrataren os eventos heroicos do momento e as conquistas gloriosas do imperio nunha liña romantizada. Horace Vernet seguiu nese camiño, asociando unha estrutura compositiva neoclásica cunha atmosfera romántica, sendo autor de moitas pezas de batallas. Napoleón tamén era un admirador dos Os cantos de Ossian, e os pintores ligados á corte, como Ingres, Gérard e Girodet-Trioson deixaron obras inspiradas neste libro. Alén diso, Napoleón usou o orientalismo como instrumento de propaganda do seu imperialismo, mostrando os países do oriente como bárbaros que precisaban das luces francesas. Antoine-Jean Gros e Alexandre-Gabriel Decamps produciron obras románticas nese xénero, que tivo unha grande voga ao longo de todo o século XIX.

Théodore Géricault: A balsa da Medusa, 1818-1819. Louvre

Despois de Waterloo ninguén se interesaba polo momento histórico de entón, salvo uns poucos como Géricault, que se inspirara no traballo de Caravaggio para pintar a súa célebre A balsa da Medusa, onde exhibía unha intensidade emocional sen precedentes. Nesta fase a sociedade francesa tíñase retraído para unha vida burguesa que renegaba do movemento dos días revolucionarios e imperiais. O descontento manifestábase nunha pintura introvertida e melancólica, fuxindo para o exotismo ou para o mundo das clases inferiores, tema onde Jean-François Millet deixou unha contribución notábel. Delacroix foi unha excepción importante. O seu estilo frecuentemente chocaba os Salóns parisienses co seu cromatismo intenso e contrastes marcantes, en composicións históricas axitadas por un emocionalismo exacerbado. Viaxou ao Marrocos e retratou a cultura e os tipos humanos locais, facendo escola. Sería unha das influencias máis fortes para a fermentación do romántico francés. Théodore Chassériau seguiu os seus pasos. Máis para os mediados do século o Romanticismo francés continuou coa moda polo oriente, adoptando ademais o gusto polo medievalismo, colorido por veces con toques simbolistas e realistas e dentro dun espírito sentimental e académico. Alexandre Cabanel é un exemplo típico desa tendencia ecléctica.

No inicio do século XIX o paisaxismo francés estaba atado ás ríxidas convencións do Academicismo, que consideraba o xénero pictórico algo secundario, atrás da pintura histórica. No máximo permitía aos artistas crearen escenarios inspirados pola literatura antiga. A situación mudaría na metade do século, coa Escola de Barbizon. Influenciada por Constable, deu impulso para o paisaxismo coa práctica ao ar libre, e introduciu outros elementos estilísticos na súa base romántica, prefigurando o Impresionismo. Prestixiou o esbozar e o improvisar, buscando con iso captar as impresións fugaces da luz e atmosfera, para as cales todos os seus membros eran extremadamente sensíbeis.

Alfred Sensier, amigo do grupo, dicía que a atracción deses pintores pola natureza "chegaba a un nivel tal de excitación que os tornaba incapaces de traballar. A augusta maxestade das vellas árbores, o estado virxe das rochas e do escenario intoxicábaos coa súa beleza e o seu aroma. Estaban, de facto, posuídos. Camille Corot foi talvez o nome máis célebre dese grupo e o máis importante paisaxista francés do século XIX. A súa formación clásica non o impedía de mostrar a súa penetrante capacidade de captar o mundo natural. Outro autor de relevancia foi Théodore Rousseau, que dicía que a arte só conseguía o pathos a través da sinceridade, o que implicaba unha abordaxe naturalista da paisaxe, mais o seu temperamento escollía escenario desertos e lúgubres. Charles-François Daubigny tamén merece mención, cun traballo semellante.

• 
  Jean-Antoine Gros: A batalla de Abukir, 1806. Pazo de Versalles
• 
  Girodet-Trioson: Ossian recibindo as pantasmas dos heróis franceses. Musée National de Malmaison
• 
  Eugène Delacroix: A morte de Sardanapalo, 1827. Louvre
• 
  Théodore Rousseau: Paisaxe, 1842. Saint Louis Art Museum

• 
  Jean-François Millet: As Respigadoras, 1846. Museo de Orsay
• 
  Horace Vernet: O derradeiro granadeiro de Waterloo, c. 1863
• 
  Camille Corot: Lembranza de Mortefontaine, c. 1864. Louvre
• 
  Alexandre Cabanel: Ophelia, 1883.

Rusia

A onda romántica chega a Rusia a fins do século XVIII a través de Alemaña e de Francia, iniciando un período en que o escenario local e a vida dos labregos comeza a merecer atención, aínda que dunha forma idealizada. Karl Briullov, Silvester Shchedrin, Vasily Tropinin, Orest Kiprensky e Alexey Venetsianov son nomes principais na transición do modelo neoclásico para o romántico.

Karl Briullov: Os últimos días de Pompeia, 1827-1833

No inicio do século XIX a invasión da Rusia por Napoleón abala a sociedade local e dá o estímulo necesario para iniciar a formación dunha consciencia nacionalista, que sería o foco de intenso debate entre os eslavófilos e os ocidentalizantes ao longo de todo o século. Durante o conflito, unha parte influínte da clase media, composta polos oficiais do exército, coñece de preto a vida do pobo e entra en contacto coa paisaxe nacional, contribuíndo a aumentar o interese pola maxestosa xeografí­a do país, a súa historia e os tipos humanos e costumes tipicamente locais. Algúns artistas, como Nikolai Nevrev, Pavel Chistyakov e Viktor Vasnestov adícanse entón a reconstruír imaxes dos tempos medievais, ou a ilustrar as lendas populares, mentres outros, como Maxim Vorobiev e Alexey Bogolyubov, integrando aínda a maioría, traballan nunha liña máis inespecífica do Romanticismo, dependente de principios do Academicismo internacional, pintando momentos de drama como naufraxios e incendios, pero sen se preocupar dunha caracterización tipicamente rusa do escenario ou do tema.

Un direccionamento máis nitidamente nacionalista para a pintura rusa aparece no último terzo do século, cando Nikolay Chernyshevsky dicía, na súa Relación estética entre arte e vida, que alén de retratar a natureza, os artistas deberían explicala e xulgala, provendo unha base conceptual para a formación en 1870 da importante escola dos Itinerantes, un grupo de disidentes da Academia de S. Petersburgo que loitaba por unha arte libre do control oficial e que tivese unha función moralizante antes do que puramente estética. O seu nome deriva do sistema de exposicións itinerantes que organizaron, algo inédito para a época, cuxo obxectivo era levar a arte para un público máis amplo e con iso contribuír para a súa educación. O seu éxito foi enorme e inmediato, demostrando que a a arte académica xa perdía o seu significado e valor até mesmo para as elites. Cultivaron o paisaxismo con grande entusiasmo e sensibilidade e o pobo ruso foi outro dos seus temas predilectos, xunto con recreacións de escenas históricas da Idade Media rusa e do folclore local. Formalmente o seu estilo en xeral tense consolidado máis como un Realismo, ás veces con toques de Simbolismo e máis tarde un prenuncio do Impresionismo, porén a súa base ideolóxica e temática era toda romántico na defensa da visión persoal e no seu nacionalismo idealista que desexaba a reforma social e que mostraba o pobo integrado no seu medio ambiente. A súa influencia foi tanta que a Academia despois dun tempo foi obrigada a lles abrir as portas e mesmo contratar diversos deles como profesores. En menos de dez anos de existencia o grupo xa contaba coa participación da vasta maiorí­a dos principais pintores rusos. Seus membros eminentes foron Ivan Kramskoi, Ilya Repin, Vasily Ivanovich Surikov, Vasily Perov e Vasily Vereshchagin.

• 
  Maxim Vorobiev: Árbore fendida por un raio, 1842
• 
  Alexey Bogolyubov: Naufraxio, 1850
• 
  Ivan Aivasovsky: A batalla de Sinop, 1853. Museo Naval Central
• 
  Ilya Repin: Jó recibe os seus amigos, 1869. Museo Ruso

• 
  Nikolai Nevrev: Roman o Grande recibe unha embaixada do papa, 1875
• 
  Vasily Polenov: Primeira neve, c. 1870-80
• 
  Lev Lagorio: Nas montañas do Cáucaso, 1879
• 
  Ivan Shishkin: Choiva no bosque, 1891.

Estados Unidos

Nos Estados Unidos o Romanticismo manifestouse principalmente na forma do paisaxismo. Os primeiros practicantes, como Karl Bodmer e sobre todo Washington Allston, eran influenciados pola poesí­a dramática inglesa e alemá, e a súa obre captura a natureza nos seus aspectos máis punxentes. Pero é co paisaxismo monumental da Escola do Rí­o Hudson que o Romanticismo norteamericano chega ao seu apoxeo.

Thomas Cole: Serie A viaxe da vida: Madureza, 1840. Munson-Williams-Proctor Arts Institute.

A escola floreceu entre 1820 e 1880. Os integrantes estaban na súa maioría vivindo na rexión de Nova York, en torno ao rí­o Hudson, mais viaxaron extensamente para as Montañas Rochosas e outras partes inexploradas do país a fin de buscar escenarios grandiosos. Fixeron uso da fotografía como auxiliar preparatorio dos seus traballos, que se caracterizaban por un detallismo por veces realista pero con grande sensibilidade para as belezas da natureza, en especial para a luz e efectos atmosféricos. O fundador foi Thomas Cole, influenciado pola Teoría do Sublime e a súa obra é marcada pola busca do grandioso e polo uso concomitante de alegorías, deixando series importantes como A traxectoria do Imperio e A viaxe da vida, de cuño moralizante.

A xeración seguinte tivo os seus maiores expoñentes en Frederic Church e Albert Bierstadt, que conquistaron unha fama inmensa no seu tempo e contribuíron para fortalecer o senso de identidade nacional, sendo considerados, no seu idealismo optimista, perfectos voceiros do Destino Manifesto americano. Nese sentido, estimularon o interese pola colonización do oeste norteamericano. A súa obra levou a paisaxe a unha dimensión heroica, defendendo a tese de que o home e a natureza podían convivir pacificamente. Outros membros dese grupo foron Samuel Colman, Jasper Francis Cropsey, Gifford Sanford Robinson, William Stanley Haseltine, Hermann Ottomar Herzog, Thomas Hill e Thomas Moran.

A mediados do século a Escola do Hudson tivo unha derivación cos Luministas e os Tonalistas, influenciados polos da Escola de Barbizon, que pintaron unha visión tranquila, lírica e intimista da natureza, cunha paleta discreta e atraentes efectos de atmosfera. Fitz Hugh Lane, David Johnson, Jasper Francis Cropsey, Leon Dabo e Martin Johnson Heade son bos exemplos desa tendencia.

No terreo do retrato son interesantes Nathaniel Jocelyn e John Neagle, e da pintura histórica o Romanticismo encontrou veículos importantes en John Trumbull e Emanuel Leutze. O rexistro dos indios, da cabalaría, dos cowboys ou dos colonizadores foi explotado por Charles Deas, Frederic Remington, George Caleb Bingham, Charles Ferdinand Wimar, Alfred Jacob Miller, Charles Marion Russell e moitos outros.

• 
  Washington Allston: Elias no deserto, 1818. Museo de Belas Artes de Boston
• 
  John Trumbull: A morte do xeneral Warren na batalla de Bunker Hill
• 
  John Neagle: O artista estudioso, 1836. Pennsylvania Academy of the Fine Arts
• 
  Emanuel Leutze: Washington cruzando o Delaware, 1851. Metropolitan Museum of Art

• 
  Albert Bierstadt: Tempestade nas Montañas Rochosas
• 
  George Bingham: Daniel Boone escoltando colonizadores polo Paso Cumberland, 1851-52. Washington University Gallery of Art
• 
  Charles Wimar: A danza do búfalo, 1860. Saint Louis Art Museum
• 
  Frederic Church: O rí­o de luz, 1877. National Gallery of Art

España

No paso do século XVIII para o XIX destaca o aragonés Francisco de Goya como un dos grandes nomes do Romanticismo. A partir de 1790 consagrouse a temas dramáticos, mesturando o fantástico e o real. Cando pintou os acontecementos das guerras napoleónicas ou peninsulares fíxoo creando unha atmosfera de pesadelo, nun documento histórico case de reportaxe bélica, de fondura artística e humana que o coloca entre os pintores máis potentes e visionarios da súa xeración, un dos románticos máis xeniais.

El Aquelarre ou El Gran Cabrón ("O grande Bode") (1820-1823), pintura mural ao óleo desprazada para tea, 140 x 438 cm, Museo do Prado, unha das pinturas negras de Goya

Son obras tipicamente románticas, dentro da produción goyesca, A carga dos mamelucos e Os fusilamentos do 3 de maio (1814, Museo do Prado). Goya, falecido en 1828, demostra nas súas obras tardías un interese romántico polo irracional. Destácanse neste período, as Pinturas Negras da Quinta del Sordo (1819-1823, Museo do Prado).

Outros pintores románticos españois son José Casado del Alisal, centrado en temas históricos; os andaluces Antonio María Esquivel, José Gutiérrez de la Vega e Manuel Rodríguez de Guzmán; Francisco Lameyer y Berenguer, Antonio Fabres e Mariano Fortuny, de tendencia orientalizante; o paisaxista Manuel Barrón Y Carrillo; Eugenio Velázquez, con obra relixiosa; Francisco Pradilla y Ortiz e Eduardo Rosales, pintores de escenas medievalistas; Valeriano Domínguez Bécquer con cadros sobre personaxes populares de diversas rexións e Leonardo Alenza, pintando cadros no estilo duro e tráxico de Goya, cun costumismo amargo. Mención a parte noutro apartado teñen pintores galegos, como Pérez de Villaamil ou Ovidio Murguía.

• 
  Jenaro Pérez Villaamil: San Juan de los Reyes, 1839
• 
  Francisco Lameyer y Berenguer: Combate de mouros
• 
  Leonardo Alenza: O suicídio
• 
  Eugenio Velázquez: A comunión, 1855. Museo de Belas Artes de Bilbao

• 
  Antonio Fabres: O presente para a favorita
• 
  Manuel Barrón Y Carrillo: A cova do gato, 1860. Museo de Belas Artes de Sevilla
• 
  Eduardo Rosales: Dona Isabel a Católica ditando seu testamento, 1864. Museo do Prado
• 
  Francisco Pradilla y Ortiz: Xoana a Louca, 1877

Galiza

Despois de que no século XVIII autores como Xerónimo Feijóo e Martín Sarmiento valorizasen a lingua galega como veículo de cultura, no século XIX a literatura galega entra no Rexurdimento. Autores como Pondal e Rosalía seguen as correntes románticas europeas e o Romanticismo chega tamén á pintura. A primeira metade do século é convulsa para Galicia, e na segunda metade hai certos avances nas artes. Destacará a tendencia naturalista de artistas como Juan Sanmartín, Isidoro Brocos, Ramón Núñez ou Rafael de la Torre.

Ovidio Murguía de Castro: Rosalía morta (1885)

É neste século cando xorde a primeira xeración de pintores galegos, comezando a tradición que chega ata os nosos días. É o caso de Jenaro Pérez Villaamil e Juan José Cancela del Río, enmarcado dentro da corrente romántica; Serafín Avendaño, cunha pintura de carácter naturalista; Modesto Brocos, na vertente do realismo costumista e Dionisio Fierros, precursor da pintura rexionalista. Este aumento de pintores no contexto da arte galega explícase polo cambio social que supuxo a aparición dunha pequena burguesía cuns valores diferentes aos da pequena aristocracia tradicional. Revalorízase a tradición popular e a consolidación da paisaxe como en toda Europa. O século péchase coa coñecida como Xeración Doente, un grupo formado por Jenaro Carrero, Ovidio Murguía, Parada Justel e Joaquín Vaamonde, promesas da pintura galega no auxe do realismo que finaron todos prematuramente en torno ao ano 1900 por mor da tuberculose.

• 
  Pórtico da Gloria, de Jenaro Pérez Villaamil

A investigadora Judit Salgado resalta que a presenza da maxia na cultura e paisaxe galegas é fundamental na pintura paisaxística galega entre 1830 e 1930, afondando no estudo do concepto de maxia como noción estética e a súa relación coa paisaxe galega, a mitoloxía e os perfís simbólicos e morais que conforman a imaxinación popular da sociedade galega.

Brasil e Portugal

Tamén o Brasil testemuñou un importante movemento romántico na pintura, que floreceu tardiamente, na segunda metade do século XIX, exhibindo características singulares. Trouxo forte carga neoclásica e pronto se mesturou co Realismo nunha síntese ecléctica. O centro da arte nacional era entón a Academia Imperial de Belas Artes, cuxos principios estéticos ríxidos non permitiron unha expresión do individualismo creativo que marcou o Romanticismo noutros países. Tampouco a dramaticidade foi especialmente buscada, salvo casos ben raros, asumindo os románticos locais un ton máis contido e poético.

Rodolfo Amoedo: O último Tamoio, 1883. Museo Nacional de Belas Artes

No Brasil tivo o seu foco no nacionalismo e no Indianismo, nun ambiente académico que se formaron os principais nomes da xeración: Manoel de Araújo Porto-alegre, Victor Meirelles, Pedro Américo, Rodolfo Amoedo e Almeida Júnior. A súa obra, maioritariamente patrocinada polo Estado, foi fundamental para elaborar un imaxinario simbólico capaz de aglutinar as forzas nacionalistas daquel momento no que o imperio brasileiro acababa de se formar e carecía dunha historia "civilizada" para poder pleitear un lugar digno entre as nacións avanzadas. A saída foi apelar para o retrato de membros da nova casa reinante e para eventos que marcaran a historia nacional, como as grandes batallas que definiron o territorio. Até había pouco considerados bárbaros e despreciábeis, os indios pasaron a ocupar unha posición destacada na arte romántica brasileira como o prototipo de cultura pura e integrada no seu ambiente. Artistas estranxeiros tamén foron atraídos polo exótico escenario tropical. De entre estes pódese citar Nicola Antonio Facchinetti, paisaxista, Eduardo de Martino, marinista, e José María de Medeiros, François-René Moreaux e Augusto Rodrigues Duarte pintores históricos.

Portoalegre foi un talento polimorfo e foi o precursor da xeración seguinte, mais súa importancia maior estivo na organización da Academia e en promover o nacionalismo. Pedro Américo, cuxas escenas históricas A batalla de Avaí e O grito do Ipiranga se tornaron inmediatamente célebres, foi un caso raro entre os seus pares de cultivo paralelo intensivo do orientalismo e da pintura relixiosa, onde se sentía á vontade pero no non constituíron a súa produción máis relevante. Victor Meirelles, seu principal concorrente na época, foi tamén autor de escenas históricas emblemáticas da identidade nacional, como Moema e A Primeira Misa no Brasil, onde adopta o Indianismo e se funden súa vea lírica coas súas inclinacións clasicistas ou neo-barrocas. Amoedo iniciou con temas mitolóxicos e bíblicos, pero despois interesouse polo Indianismo, producindo obras importantes. Almeida Júnior, o outro gran nome do período, despois dun inicio romántico onde deixou obras significativas, evolucionou rápido para a incorporar o Realismo, con grande interese polos tipos populares do interior.

• 
  Manuel de Araújo Porto-Alegre: Gruta. Museo Nacional de Belas Artes
• 
  Victor Meirelles: A primeira Misa no Brasil, 1861. Museo Nacional de Belas Artes
• 
  Pedro Américo: A batalla do Avaí, 1872-77. Museo Nacional de Belas Artes
• 
  Augusto Rodrigues Duarte: As exéquias de Atalá, 1878. Museo Nacional de Belas Artes

• 
  Almeida Júnior: Fuga para o Egito, 1881. Museo Nacional de Belas Artes
• 
  Eduardo de Martino: Veleiro en mar aberto. Museo Nacional de Belas Artes
• 
  José María de Medeiros: Iracema, 1884. Museo Nacional de Belas Artes
• 
  Nicola Facchinetti: Lagoa Rodrigo de Freitas, Río de Xaneiro, ca. 1884. Museo Nacional de Belas Artes

Domingos Sequeira fixo a transición do Neoclasicismo para o Romanticismo, sendo dos primeiros a iniciar un percorrido romántico, a través da desaparecida obra Morte de Camões exposta en Parí­s en 1824, percurso que proseguiría até á súa morte en 1837. Na fase neoclásica explota varias temáticas, da alegoría á pintura histórica, relixiosa e costumista. No retrato tamén mostra unha calidade notábel, sendo de referir o Retrato do Conde de Farrobo, de 1813, que asenta en ideas neoclásicas, mais o Retrato dos fillos (en imaxe), cerca de 1816, con características nitidamente románticas. A súa pintura relixiosa, realizada a partir de 1827, presenta un dominio maxistral da luz, aproximándose á forma difusa de Rembrant e Turner.

Os restantes artistas, como consecuencia da inestabilidade vixente, só se adhiren á nova estética, considerándose que a pintura romántica portuguesa, se desenvolve despois da vitoria liberal. Debe ser encarada como unha conxunción de varios artistas, portugueses e estranxeiros, seguindo percorridos individuais, sen formar unha "escola" baseada en principios ideolóxicos claros. Esta actitude, alén de curiosa e pouco habitual no Romanticismo, pode ser comprendida como un reflexo da importancia crecente do individualismo. Destácanse Tomás da Anunciação, João Cristino da Silva, Leonel Marques Pereira e Auguste Roquemont.

Outros pintores destacan noutro tipo de pintura. O retrato tornouse a especialidade do Vizconde de Meneses que segue a liña dos retratistas británicos. Pintor de gran sensibilidade e talento fixa a sociedade elegante, en simultáneo cun percorrido persoal, baseado en escenas de costumes populares. A súa gran calidade pódese ver na súa obra máis coñecida, "O retrato da Viscondessa de Meneses", de 1862, mostrando a súa esposa cun elegante vestido de corte, nunha varanda con paisaxe.

Miguel Ângelo Lupi tenta varios percorridos artísticos, desde os costumes á pintura histórica, destacándose tamén como retratista. Pintor de talento, chegou a ser nomeado profesor da academia e na pintura de historia Francisco Metrass é o principal representante.

• 
  Domingos António de Sequeira: Retrato de Domingos e Mariana Benedita Vitória de Sequeira, (1815-16). Museo Nacional de Arte Antiga
• 
  Tomás da Anunciação: Vista de Amora (1852), Museo do Chiado
• 
  João Cristino da Silva: Cinco Artistas en Sintra (1855). Museo do Chiado
• 
  Auguste Roquemont: António de Almeida Coutinho e Lemos (1845). Museo Nacional de Soares dos Reis

• 
  Visconde de Menezes: Retrato de D. Carlota, Viscondessa de Menezes (1862). Museo do Chiado
• 
  Francisco Augusto Metrass: Só Deus, 1856. Museo do Chiado
• 
  José Rodrigues: O Rabequista Cego, 1855. Museo do Chiado
• 
  Miguel Ângelo Lupi: Retrato de D. Pedro V, (1862). Palácio Nacional da Axuda

Outros países

Na Suíza un gran representante do Romanticismo foi Arnold Böcklin. Inspirado pola obra do alemán Friedrich e ligado tamén ao Simbolismo, creou un mundo de fantasía que enfatizaba o misterio e a morte, abordando a mitoloxía e a alegoría. Foi unha influencia importante para artistas do século XX como Max Ernst, Salvador Dalí e Giorgio de Chirico. Outros autores de nomeada son Albert Anker e Konrad Grob, Antonio Ciseri, Barthélemy Menn, e Johann Gottfried Steffan, importante paisaxista con grande senso para atmosfera.

Antonio Ciseri: Traslado do corpo de Xesús ao sepulcro, 1864-1870. Santuario della Madonna del Sasso

Eugene von Guérard: Vista nordeste do Monte Kosciuszko, 1863. Galería Nacional da Australia

Na Dinamarca o Romanticismo aparece soamente a mediados do século XIX, após a caí­da do absolutismo e a fundación do novo Estado. Entón o interese vólvese para temas nacionalistas e a arte italianizada anterior cede o lugar para escenas mostrando as facendas e os pescadores locais. O nacionalismo chega a un punto alto en torno ao debate sobre a primeira Constitución dinamarquesa, cando a pintura se illa do resto da Europa e adquire un carácter provinciano. Esa tendencia foi quebrada en torno a 1870, cando artistas como Peder Severin Krøyer viaxan polo continente e entran en contacto coas novas correntes naturalistas e realistas. Entre os seus mellores representantes están Christen Dalsgaard, Julius Exner, Jørgen Sonne e Frederik Vermehren, que traballaron principalmente escenas e temas nacionalistas folclóricos situados nas planicie da Xutlandia, dando grande atención aos efectos atmosféricos e dando paso ao Realismo no seu país.

A Noruega tivo en Alemaña un centro principal para a formación dos seus principais pintores. Hans Gude e Johan Christian Dahl, que se acabaron radicando alí. Foron mestres en Düsseldorf, Karlsruhe e Berlín de tres xeracións de pintores noruegueses, entre os cales Frederik Collett, Erik Bodom, Amaldus Nielsen e Gunnar Berg. En liñas xerais o Romanticismo en Noruega seguiu o camiño dos outros países de Europa. Despois de 400 anos sendo vista unha provincia atrasada, o impulso nacionalista xurdido despois dunha independencia parcial conquistada á Dinamarca en 1814 só puido encontrar trazos identitarios na cultura rural e na bela paisaxe da rexional, que se tornan os centros de interese para a arte. Outros autores foron Peter Nicolai Arbo, Lars Hertervig, Knud Bergslien, Peder Balke e Adolph Tidemand.

Colonizada polos no fin do século XVIII, a Australia non tardou moito en formar unha escola nacional de pintura explotando as características descoñecidas polo occidental dese vasto continente. A pintura gaña folgos a partir da década de 1840, cando viaxeiros, estranxeiros residentes e artistas locais marcan presenza activa no país e se comeza a se formar un mercado apreciador e consumidor de arte. A paisaxe é o tema central dos románticos australianos, tanto como forma de consolidar un senso de identidade nacional como para dar a coñecer ao mundo as belezas da terra. Entre os mellores pintores estaban Knut Bull, Augustus Earle, John Glover, Samuel Thomas Gill, Nicholas Chevalier, Eugene von Guérard, H.J. Johnstone, James Howe Carse, William Strutt, Abraham-Louis Buvelot, Frederick McCubbin e Thomas Baines.

• 
  Johann Steffan: Mozos pastores, 1858
• 
  Konrad Grob: O pintor en seu estúdio, 1872
• 
  Arnold Böcklin: Illa dos mortos V, 1886. Museum der bildenden Künste
• 
  Julius Exner: Et brudepars hjemkomst fra kirken, Amager, 1863

• 
  Erik Bodom: Måneskinn, 1869
• 
  Amaldus Nielsen: Aftenstemning, 1878
• 
  Peter Nicolai Arbo: Åsgårdsreien, 1872. Nasjonalgalleriet
• 
  Lars Hertervig: Mar e bosque, 1865. Nasjonalgalleriet

• 
  Augustus Earle: Discurso de guerra, c. 1827.
• 
  John Glover: Colleita, 1835. Biblioteca Nacional da Austrália
• 
  Samuel Thomas Gill: Paisaxe noroeste de Tableland, c. 1846.
• 
  Frederick McCubbin: A carta, 1884. Ballarat Fine Art Gallery.

Legado

A énfase na orixinalidade, na subxectividade, na independencia creativa, no illamento do artista no seu medio, son aportacións románticas a unha idea aínda prevalente do que é ser un artista. Como unha crítica, baixo un outro ángulo eses atributos tamén poden ser considerados unha descida cara á auto-indulxencia, ao sentimentalismo, ao orgullo creativo, ao escapismo ou a indisciplina. Tamén se nota nalgúns unha tendencia ao pesimismo e a unha fixación mórbida no lado escuro da vida. Non obstante, a súa apreciación reverente polas belezas da natureza e o seu desexo de integración a ela foron influencias importantes para as xeracións posteriores e poden ser das primeiras manifestacións do que hoxe se coñece polo nome de Ecoloxí­a. A súa fe no individuo e nas súas capacidades latentes, ben como a súa preocupación por unha sociedade xusta e igualitaria, e a súa rexeita ás convencións arbitrarias e dogmáticas de estruturas sociais e culturais tradicionalistas, foron as molas propulsoras dunha revisión profunda nos sistemas de goberno, de arte e de crenzas, que orixinaron a liberdade de pensamento e a democracia modernas. Seu interese polos folclores nacionais e por estilos antigos como o gótico e o románico, antes tidos como expresións bárbaras, rescatou elementos culturais importantes para unha nova concepción da historia e fomentou movementos nacionalistas en varios países. Tamén deron forza a unha maior integración internacional coa súa busca de paisaxes exóticas e o seu fascinio polo oriente. A pintura romántica foi fundamental na organización de escolas estéticas subsecuentes, permanecendo como unha referencia até o advento do Modernismo no século XX, cando alimentou o Surrealismo e o Expresionismo e, logo, o Neo-Romanticismo. O seu impacto sobre as artes e a cultura do occidente foi tan extenso e duradeiro que, se considerarmos os seus valores de primacía da liberdade, da orixinalidade e da auto-expresión, podemos dicir que toda arte moderna é, en certo sentido, romántico, ou cando menos filla do romántico.

Véxase tamén

Outros artigos

• Pintura
• Historia da pintura
• Academicismo
• Neoclasicismo