Holocausto

Dende arriba: 1.ª fila: Fosas comúns de Bergen-Belsen trala súa liberación en abril de 1945. 2.ª fila: Prisioneiros xudeus procedentes de Hungría acabados de chegar a Auschwitz en maio de 1944; imaxe esquerda, chemineas dos crematorios II e III de Birkenau. 3.ª fila: cadáveres en abril de 1945 no xa liberado campo de concentración de Nordhausen (esquerda). Fornos crematorios en Buchenwald con ósos de mulleres alemás contrarias ós nazis, abril de 1945 (dereita). 4.ª e última fila: Auschwitz en 2009.

O Holocausto (en grego antigo: ὁλόκαυστος, holókaustos: ὅλος, "todo" e καυστον, "queimado"), tamén coñecido como Shoá (en hebreo: השואה, HaShoá, "a catástrofe"; yiddish: חורבן, Churben ou Hurban, do hebreo para "destrución"), foi o xenocidio ou asasinato en masa de case seis millóns de xudeus durante a segunda guerra mundial, no maior xenocidio do século XX, a través dun programa sistemático de exterminio étnico patrocinado polo estado nazi, liderado por Adolf Hitler e polo Partido Nacionalsocialista e que ocorreu en todo o Terceiro Reich e nos territorios ocupados polos alemáns durante a guerra. Dos nove millóns de xudeus que residían en Europa antes do Holocausto, cerca de dous terzos foron exterminados. Máis dun millón de nenos, dous millóns de mulleres e tres millóns de homes morreron neste período.

O vocábulo ten orixes remotas en sacrificios rituais pagáns da antigüidade en que animais (ás veces até seres humanos) eran ofrecidos ás divindades, sendo completamente queimados durante a noite. A partir do século XIX, o termo "holocausto" pasou a designar grandes catástrofes e masacres, até que trala segunda guerra mundial o termo "Holocausto" (con inicial maiúscula) pasou a ser utilizado especificamente para se referir ao xenocidio sistemático realizado polos nazis contra varios grupos étnicos, relixiosos, nacionais e outros grupos durante a segunda guerra mundial.

Terminoloxía

Vítimas chegadas de Hungría ao campo de exterminio de Auschwitz, maio de 1944.

Cadáveres atopados en Bergen-Belsen, 19 de abril de 1945.

Os primeiros en empregar o vocábulo "holocausto" foron os historiadores xudeus de finais da década de 1950. A xeneralización do termo produciuse a finais da década seguinte. Esta palabra procede da tradución grega do texto masorético coñecida como Versión dos setenta, en que o vocábulo olokaustos (ὁλόκαυστος: de ὁλον, 'completamente', e καυστος, 'queimado') traduce unha palabra hebrea que se refire a un sacrificio consumido polo lume.

Tamén se emprega para nomealo o vocábulo Shoá, Shoah ou Sho'ah), procedente do hebreo שואה e que significa "catástrofe". A palabra forma parte da expresión Yom ha-Sho'ah, coa que se nomea en Israel o día oficial da Memoria do Holocausto.

En yidish para referirse ao Holocausto emprégase a expresión hurb'n eiropa, que posúe o significado de "destrución (das comunidades xudías) de Europa", incluíndo tamén a cultura das mesmas.

En cando á historia do uso do vocábulo "holocausto", dende o século XVI empregouse a expresión holocaust na lingua inglesa para catástrofes extraordinarias de incendios con gran cantidade de vítimas. No século XVIII a palabra adquiriu un significado máis xeral de morte violenta dun gran número de persoas.

Antes do xenocidio xudeu perpetrado polos nazis, Winston Churchill utilizou a expresión holocaust na súa publicación The World Crisis en referencia ao xenocidio armenio en Turquía.

En relación ao uso da palabra holocausto para referirse ao xenocidio de aproximadamente seis millóns de xudeus europeos durante a segunda guerra mundial, na entrada «Holocaust» da Encyclopaedia Britannica (2007), a definición é a seguinte:

a matanza sistemática, patrocinada polo Estado, de seis millóns de homes, mulleres e nenos xudeus, e millóns doutros, [perpetrada] pola Alemaña nazi e os seus colaboradores durante a segunda guerra mundial. Os alemáns chamárona «a solución final para a cuestión xudía».

A persecución e o asasinato dos xudeus non se desenvolveron exclusivamente en Alemaña ou nos distintos campos de exterminio, senón que tamén tiveron lugar en Rusia, Europa Oriental e na península balcánica, onde os alemáns e os seus colaboradores (austríacos, lituanos, letones, ucraínos, húngaros, romaneses, croatas e outros) levaron a cabo múltiples matanzas de xudeus en fosas, bosques, barrancos e trincheiras.

A cuestión organizativa e o papel de Hitler

A historiografía sobre o nazismo e o Holocausto discutiu desde sempre o grao de deseño ou organización previa coa que levou a cabo o xenocidio e, así mesmo, o grao de implicación de Hitler, tanto no que se refire a se houbo unha orde directa e explícita do mesmo para que se iniciase, como en se houbo respaldos explícitos pola súa banda durante a súa execución.

A imperfección das fontes, que en boa medida é un reflexo do segredo das operacións de asasinato e da deliberada falta de claridade na linguaxe empregada para referirse a elas, levou aos historiadores para extraer conclusións moi diversas, aínda a partir das mesmas evidencias, en canto ao momento e a natureza da decisión ou decisións de exterminar aos xudeus.

No estado actual de coñecementos, parece asentada a idea de que o Holocausto non se desenvolveu seguindo as directrices de ningún plan perfectamente definido; de feito, non se ten constancia de ningún documento que recollese un deseño específico para o mesmo. Así as cousas, considérase que:

a solución final, tal e como xurdiu, era unha unidade dentro dun número concreto de «programas» organizativamente distintos, un dos cales, xurdindo das condicións específicas do Warthegau e permanecendo en todo momento baixo a dirección do mando da provincia máis que baixo o control central da oficina principal da seguridade do Reich, foi o programa de exterminio de Chelmno.

En canto ao grao de responsabilidade directa de Hitler, Adolf Eichmann lembrou, anos despois de terminada a guerra, que Heydrich comunicaralle que tiña unha orde de Hitler para exterminar fisicamente aos xudeus. Nesta liña, ata a década de 1970 aceptábase que a «solución final» púxose en marcha a partir dunha orde directa de Hitler. Con todo, en 1977 o historiador Martin Broszat deu un xiro a esta visión dos feitos notando que Hitler non dera ningunha «orde exhaustiva de exterminio xeral», senón que foran os «problemas para aplicar a deportación xeral», tras a invasión da URSS, os que levaran aos dirixentes nazis a iniciar os asasinatos en masa de xudeus nas rexións que estivesen baixo o seu mandato. Só retrospectivamente, eses asasinatos serían notados pola dirección nazi e reconvertidos nun programa de exterminio máis xeral e concienzudo. En concreto,

o programa de exterminio dos xudeus desenvolveuse gradualmente dun modo institucional e foi posto en práctica mediante accións individuais ata principios de 1942, para adquirir un carácter definitivo despois da construción dos campos de exterminio en Polonia (entre decembro de 1941 e xullo de 1942).

Esta liña de interpretación sería apoiada desde 1983 por outro historiador, Hans Mommsen, quen insistiu na idea de que a solución final xurdiu a partir dos fragmentados procesos de toma de decisións do nazismo, os cales permitirían as iniciativas particulares respecto diso e a acumulación da radicalización das mesmas. Para el, está claro que Hitler coñecía e aprobaba todo o que sucedía, pero a improbabilidade de que puidese haber unha orde formal súa en relación ao xenocidio completamentase perfectamente cos seus intentos explícitos de ocultar a súa responsabilidade persoal e, subconscientemente, de suprimir a realidade circundante.

Con todo, houbo historiadores, como Christopher R. Browning, que mantiveron a idea dunha decisión concreta de Hitler, que tería lugar durante o verán de 1941 e cuxo reflexo sería a orde de Göring a Heydrich pola que lle instaba a preparar unha solución total á «cuestión xudía» (outros historiadores, como Philippe Burrin, non vían detrás deste mandato a orde de Hitler). A aprobación do plan de exterminio por parte de Hitler ocorrería a finais de outubro ou novembro dese ano, unha vez paralizada a invasión á URSS.

Outras hipóteses respecto diso apuntaron a xaneiro de 1941 como data para unha decisión de Hitler de exterminar os xudeus (Richard Breitman); a agosto de 1941, xusto ao coñecerse a declaración da Carta do Atlántico asinada por Roosevelt e Churchill (Tobías Jersak); a decembro dese mesmo ano (Christian Gerlach); e, mesmo, a xuño de 1942, xusto despois do asasinato de Reinhard Heydrich en Praga (Florent Brayard).

Son seguras, con todo, as súas declaracións xustificativas do xenocidio, especialmente concentradas durante os primeiros meses de 1942, e con referencias directas que demostran o seu coñecemento do mesmo.

Nas dúas últimas décadas, e dado que ademais de que non se atopou ningunha orde de Hitler relacionada co Holocausto, «parece improbable que Hitler dese unha orde única e explícita para executar a solución final», a historiografía decantouse pola idea de que nunca se tomou unha decisión única e específica de matar os xudeus de Europa. Con todo, durante o seu proceso en Xerusalén en 1961, Adolf Eichmann confesou que durante a Conferencia de Wannsee (1942) «estudáronse con rigor os [máis efectivos] métodos para exterminar a todo o pobo xudeu que vivía en Europa».

En relación a Hitler, cuxo papel principal sería o dunha especie de árbitro entre os líderes nazis que foron tomando as decisións que desembocaron no xenocidio, o historiador Ian Kershaw falou da súa «autoridade carismática» como fonte do mecanismo psicolóxico mediante o cal os seus subordinados traballaban con

a expectativa de que [os seus desexos e intencións] eran as «pautas para a acción», coa certidumbre de que as accións que estivesen en consonancia con eses desexos e intencións merecerían a súa aprobación e confirmación.

Así as cousas, o seu papel respecto diso é menos evidente do que pode parecer a primeira ollada. Os historiadores non chegaron a ningún acordo claro en relación ao grao de intervención directa de Hitler para dirixir a política de exterminio, o que inclúe o debate acerca de se houbo pola súa banda unha orde ou, mesmo, se houbo necesidade da mesma. As dificultades respecto diso radican, ao parecer, no estilo de liderado de Hitler, moi pouco burocrático e que, desde que comezou a guerra, fomentou o segredo e o encubrimento transmitindo as súas ordes e desexos só de forma verbal e naqueles casos, sobre todo os máis sensibles, en que era algo estritamente necesario.

Orixes históricas e ideolóxicas do Holocausto

Substrato ideolóxico

O Terceiro Reich impúxose como un dos seus obxectivos prioritarios a reestruturación racial de Europa. Nela, desempeñou un papel fundamental o antisemitismo, que se incardinou en

unha ideoloxía ou Weltanschauung [concepción do mundo] milenarista que proclamaba que «o xudeu» constituía a orixe de todos os males, en especial do  internacionalismo, o pacifismo, a democracia e o marxismo, e que era o responsable do xurdimento do cristianismo, a Ilustración e a  masonería. Estigmatizabase aos xudeus como «un fermento de descomposición», desorde, caos e «dexeneración racial», e identificábaos coa fragmentación interna da civilización urbana, o ácido disolvente do racionalismo crítico e a relaxación moral; achábanse detrás do «cosmopolitismo desarraigado» do capital internacional e da ameaza da revolución mundial. Eran o Weltfeind (o «inimigo mundial») contra o cal o nacionalsocialismo definiu a súa propia e grandiosa utopía racista dun Reich que duraría mil anos.

Ademais desta ideoloxía, a execución do xenocidio tivo como soporte á sociedade alemá, a máis moderna e con máis nivel de desenvolvemento técnico de Europa, e que contaba cunha burocracia organizada e eficiente.

O antisemitismo presente, en maior ou menor medida, na Europa Occidental e nos Estados Unidos, ademais dos problemas económicos derivados da Gran Depresión, provocaron tamén «a desgana dos responsables políticos británicos e estadounidenses á hora de realizar algún esforzo significativo de salvamento de xudeus europeos durante o Holocausto».

O Partido nazi, que tomou o poder en Alemaña en 1933, tiña entre as súas bases ideolóxicas a do antisemitismo, profesado por unha banda do movemento nacionalista alemán desde mediados do século XIX. O antisemitismo moderno diferenciábase do odio clásico cara aos xudeus en que non tiña unha base relixiosa, senón presuntamente racial. Os nacionalistas alemáns, a pesar de que recuperaron bastantes aspectos do discurso xudeófobo tradicional, particularmente do de Lutero, consideraban que ser xudeu era unha condición innata, racial, que non desaparecía por moito que un tentase asimilarse na sociedade cristiá. En palabras de Hannah Arendt, cambiouse o concepto de xudaísmo polo de xudeidade. Doutra banda, o nacionalismo só cría no Estado nación caracterizado pola homoxeneidade cultural e lingüística da súa poboación. Considerados como nación pertencente a outra raza, estranxeira, inferior e inasimilable á cultura alemá, os xudeus só podían ser segregados e excluídos do corpo social. Fronte á raza xudía, estraña ao pobo xermánico, colocaban os nazis á raza aria, sostendo que só esta última constituía a nación alemá, a única chamada a dominar Europa.

A primeira cuestión era determinar quen era xudeu. Os nacionalistas alemáns non lograran establecer unha liña divisoria clara entre xudeus e non xudeus; había en Alemaña numerosas persoas descendentes de xudeus conversos que non tiñan xa ningunha relación coa cultura xudía, así como numerosas familias mixtas e os seus descendentes. Neste sentido, a primeira preocupación dos nazis foi crear un criterio para basear a posterior segregación.

As primeiras leis dirixidas contra os xudeus non incorporaban aínda unha definición do ser xudeu e falábase en xeral de «non arios». A definición finalmente adoptada foi a seguinte: xudeu era quen tivese polo menos tres avós xudeus, fora cal fora a relixión da persoa interesada. Quen tivese dous ou un só avó xudeu, eran Mischlinge, é dicir, medio xudeus. Os primeiros, con dous avós xudeus, eran «Mischlinge de segundo grao» e podían ser reclasificados como xudeus en función de complexas consideracións (a súa relixión ou a do seu cónxuxe, por exemplo). Podían tamén ser «liberados» da súa condición e converterse en arios en pago aos servizos prestados ao réxime, ou podían seguir sendo Mischlinge, co que estaban sometidos a certas restricións en tanto que «non arios», pero non ás persecucións dirixidas contra os xudeus. Os Mischlinge de primeiro grao eran os que tiñan un único avó xudeu e en xeral eran tratados como arios plenos. Os Mischlinge dun ou outro grao abundaban en Alemaña e a miúdo lograban ocultar a súa condición. O dirixente das SS Reinhard Heydrich, O Carniceiro de Praga, era Mischlinge de segundo grao, dato que foi ocultado celosamente polos seus superiores nazis.^{[Cómpre referencia]}

Para o psicólogo social Harald Welzer, estudoso do comportamento das sociedades ante as catástrofes sociais, a irracionalidade dos motivos non inflúe na racionalidade da acción, cousa que se verificou no Holocausto e tamén corrobora un enunciado de William Thomas: «Se as persoas definen as situacións como reais, estas son reais nas súas consecuencias».

A República de Weimar

Tras a primeira guerra mundial, o Imperio alemán (Deutsches Reich) dotouse dunha Constitución que o definía como unha República, de aí o nome de República de Weimar co que habitualmente se coñece a Alemaña no período que vai de 1919 a 1933.

Desde un punto de vista sociolóxico, a República de Weimar estableceuse

sobre o pano de fondo duns traumas nacionais sen precedentes: nos alemáns pesaban gravemente a derrota inesperada na Gran Guerra, a abdicación do emperador, a ameaza da revolución comunista no seu propio país, a humillación do Tratado de Versalles e a perspectiva do pago de exorbitantes reparacións de guerra aos Aliados occidentais.

Houbo tamén, a partir da guerra, un xeneralizado incremento da violencia en Alemaña, ata o punto de que desde 1918 esta foi unha das súas principais características: a violencia da guerra total foi vista como un presaxio dunha nova sociedade, dura e moderna, onde a virilidade e a crueldade serían factores esenciais. Moitos dos membros das unidades de Frikorps que continuaran a loita tras a Gran Guerra en Polonia e o Báltico, regresaron a Alemaña e integráronse en grupos paramilitares como o movemento nazi, en formación, e foron responsables entre 1919 e 1922 de máis de 300 asasinatos políticos. A reacción da xudicatura, sobre todo nos casos en que as vítimas eran claramente esquerdistas, foi benevolente. Este estado de cousas, facilitou que o cidadán medio vise con indulxencia a escalada de violencia que acompañou ao nazismo na súa chegada ao poder entre 1930 e 1932. Así, cando se produciron o ataque nazi de 1933 contra a esquerda e as purgas no seu propio movemento ao ano seguinte, Hitler, que admitira a súa responsabilidade, conseguiu a aprobación xeneralizada e un aumento de popularidade.

Ao anterior hai que engadir un considerable caos económico e político, todo o cal repercutiu en que a dereita nacionalista empezase a perfilarse como inimiga dun réxime ao que facía responsable da situación, incidindo especialmente en determinadas consecuencias do tratado, como o recoñecemento por parte de Alemaña da súa culpabilidade de guerra, a perda de territorios, a redución do exército e a dependencia de préstamos estranxeiros. Unha inflación masiva en 1923 e o consecuente colapso monetario, que afectaron duramente as clases traballadora e media, redondearon un contexto ideal para o xurdimento dunha oposición radical ao réxime.

Simultaneamente, xa desde 1918, a economicamente forte poboación xudía alemá (pouco máis de medio millón de persoas) foi obxecto de atención por unha

propaganda intensiva que (...) levaron a cabo as organizacións antisemitas völkisch (racistas), que marcaron aos xudeus co estigma de dedicarse a acaparar para enriquecerse en tempo de guerra, a actividades no mercado negro e á especulación bolsista, así como co de ser responsables da derrota na primeira guerra mundial.

No contexto do interese global europeo por diversas teorías de raza pseudocientíficas, desenvoltas moito antes da primeira guerra mundial e co obxecto de xustificar a exclusión e represión de determinados sectores da sociedade, en 1923 creouse a primeira cátedra de hixiene racial na Universidade de Múnic e en 1927, en Berlín, o Instituto Emperador Guillermo de Antropoloxía, Herdanza Humana e Eugenesia.

En xeral, os sentimentos antixudeus agravaronse coas crises económicas e políticas que se desenvolveron entre 1918 e 1923. Por unha banda, empezouse a asociar aos xudeus con actividades subversivas polo papel desempeñado por diversos socialistas e comunistas xudeus (Rosa Luxemburg, Kurt Eisner, Gustav Landauer, Eugen Leviné, Hugo Haaseetc.) nas frustradas revolucións de 1918-1919. A maioría deles terminarían sendo asasinados por membros da dereita nacionalista, incluído Walter Rathenau, o primeiro xudeu que chegara ao cargo de ministro de Asuntos Exteriores de Alemaña.

Doutra banda, desde 1920 experimentouse unha inmigración masiva de xudeus polacos en Berlín. Sen traballo e con dificultades para adaptarse polo idioma, convertéronse en obxectivo para as queixas xenófobas de moitos.

Así, o novo nacionalismo adoptou a violencia como un modo de alcanzar a salvación nacional. Desde principios da década de 1920, unha nova xeración de estudantes universitarios ben preparados de clase media asimilou as ideas völkisch do nacionalismo racista extremo; ideas que, dez ou quince anos despois de terminar os seus estudos, cando chegaron aos postos máis altos das SS e a Policía de Seguridade, e aos postos estratéxicos do Estado e do partido, poñerían en práctica.

En definitiva, a sociedade da República de Weimar foise polarizando, tanto nas clases privilexiadas como nas populares, en dous grandes grupos: por unha banda, aqueles que pecharon filas ante os entendidos como os valores tradicionais e auténticos de Alemaña, e, por outro, aqueles que ameazaban coa súa modernidade a estes: o socialismo, o capitalismo e, especialmente, como cabeza de turco destes dous, os xudeus. E, paulatinamente,

a ideoloxía da raza foi absorbida por unha xeración de alemáns cultos que alcanzaron a madurez durante os anos posteriores á primeira guerra mundial e que posteriormente chegaron a destacar no mando das SS, a policía e o aparello de seguridade, é dicir, a forza executiva ideolóxica do réxime e o motor máis importante da política racial.

O antisemitismo na sociedade alemá

O xornal "Der Stürmer" na Schloßplatz de Worms, Alemaña, 1933

O agravamento en Alemaña do sentir antixudeu, unha constante histórica en Europa desde a orixe do cristianismo, fíxose notar xa a finais do século XIX, cando dexenerou en antisemitismo. Foi durante ese século cando algúns xudeus tentaron resolver a marxinalidade á que lles levaba a observancia das normas da súa relixión por medio ben da asimilación ao cristianismo, ben transformándose nunha nova clase de xudeus. A consecuencia foi unha presenza social entre os non xudeus que non pasou inadvertida para moitos destes, o que posibilitou a aparición de reaccións antisemitas mesmo en medios intelectuais. Así, por exemplo, nuns artigos de 1879 e 1880, o historiador nacionalista alemán Heinrich von Treitschke chegou a escribir que «os xudeus son a nosa desgraza» (Die Juden sind unser Unglück), unha frase que sería retomada máis adiante como slogan por parte dos nazis. E foi tamén neses anos cando Wilhelm Marr acuñou os termos «antisemita» e «antisemitismo» e fíxose moi coñecido co seu ensaio ‘’Der Sieg des Judenthum über das Germanenthum von nicht confessionellen Standpunkt’’ (A vitoria do xudaísmo fronte ao xermanismo: desde un punto de vista confesional), onde insistía na peculiaridade racial, e non tanto relixiosa, dos xudeus, ademais de crear unha organización chamada «Liga Antisemita», cuxo ideario era esencialmente antixudeu.

Xa no século XX, a culpabilización dos xudeus como responsables da derrota alemá na primeira guerra mundial foi unha actitude xeral entre os soldados que participaron nela. O 25 de decembro de 1918, por exemplo, un grupo de veteranos creou a asociación Stahlhelm («Casco de aceiro»), de carácter nacionalista e antisemita.

Pola súa banda, os nacionalistas de dereita, os monárquicos conservadores e as vellas elites, atemorizados pola revolución de Outubro, asociaban o bolxevismo co xudaísmo e crían na posibilidade dunha conspiración xudía. En canto ás clases medias e baixas, a crenza en que os xudeus obtiveran ganancias económicas á conta da guerra e as reparacións posteriores era tamén frecuentes. En xeral, existía un certo malestar pola inmigración de xudeus desde o leste (entre 1918 e 1933 a política antisemita do goberno de Polonia levara a 60 000 xudeus a emigrar a Alemaña) e pola convicción de que o capital estaba en mans de xudeus (aínda así, en 1925 os xudeus constituían apenas un 0,9 % da poboación alemá 564 379 persoas).

Así as cousas, e tendo en conta que xusto tras a guerra xa se convertera nun éxito de vendas o panfleto antisemita ruso Protocolos dos sabios de Sion (en ruso, Протоколы сионских мудрецов, transliterado como Protokoly Sionskij Mudretsov, usualmente abreviado a Сионские протоколы, Sionskie Protokoly),

en 1933, xa había en Alemaña máis de catrocentas asociacións e entidades antisemitas, así como unhas setecentas publicacións periódicas antixudeas [que, en boa parte], retrataban aos xudeus non só como unha ameaza económica e política, senón tamén como un perigo para as mulleres alemás e a pureza da raza. Os medios de opinión máis respectables e conservadores deploraban a permisividade de costumes, a cultura modernista e a actividade política radical de Berlín dos anos vinte, que atribuían á influencia xudía e marxista.

O antisemitismo deu orixe tamén a numerosas publicacións antisemitas, tanto literarias como periódicas. Ademais de lecturas infantís como a titulada Non podes confiarte dun raposo nunha uceira nin do xuramento dun xudeu, os libros de texto para nenos presentaban a Hitler como un gran guerreiro nórdico e describían aos non nórdicos como menos que humanos. O currículo insistía na teoría de razas, especialmente coa introdución da bioloxía racial e pseudocientífica.

En 1923 empezou a circular en Núremberg (onde entre 1922 e 1933 profanáronse ao redor de 200 tumbas xudías, profanación que foi xeneralizada en todo o país en 1927) o xornal pronazi e antisemita Der Stürmer (O asaltante), que retomou a frase «Os xudeus son a nosa desgraza» como slogan. O 4 de xullo de 1927, Goebbels publicou o número un do tamén antisemita Der Angriff («O ataque»), co obxecto de manter vivo o espírito do partido nazi os anos en que foi ilegal en Berlín. Constituído en órgano oficial do partido nazi, incitaba á violencia contra os xudeus.

En 1929 creouse, por unha banda, a liga de Médicos Alemáns Nacional-Socialistas, co obxecto de centralizar o interese na euxenesia, e, por outro, a liga para Loitar pola Cultura Alemá, unha asociación antisemita e anti-bolxevique dirixida por Alfred Rosenberg que centrou as súas accións na loita contra o que el chamaba «arte dexenerado».

En 1935 iniciouse a publicación das revistas antisemitas Deutsche Wochenschau für Politik Wirtschaft, Kultur und Technik (Semanario alemán de política, economía, cultura e tecnoloxía) e Zeitschrift für Rassenkunde (Revista de ciencia racial»), unha publicación  pseudocientífica. En 1936, Goebbels fundou o Instituto do NSDAP para o Estudo do Tema Xudeu e publicouse a primeira tirada da revista Forschungen zur Judenfrage (Investigación sobre o Tema Xudeu), tamén de carácter pseudocientífico. En xullo de 1937, inaugurouse en Múnic a exposición Entartete Kunst (Arte dexenerado), unha mostra de obras de arte consideradas inaceptables de autores xudeus e non xudeus, e en novembro outra exposición titulada Der Ewige Jude (O eterno xudeu), na que se asociaba aos xudeus co bolxevismo, ademais de mostrar as súas características raciais tópicas: nariz ganchuda, beizos grandes e fronte inclinada.

As zonas de maior antisemitismo (no século XIX, a violencia antixudea era habitual nelas) e, xa que logo, máis receptivas ás ideas nazis respecto diso foron Franconia, Hesse, Westfalia e outras partes de Baviera. Alí, os elementos de hostilidade arcaica cara aos xudeus, fusionáronse a finais do XIX coas novas correntes ideolóxicas do nacionalismo völkisch, o antisemitismo racial que foi a base do racismo nazi.

Con todo,

cando os non xudeus víronse confrontados, ante os seus propios ollos, coa brutalidade e o salvaxismo nazi contra a minoría xudía, ou sentiron os seus intereses económicos ou mesmo o seu medio de vida ameazado polo estreito boicot sobre os negocios xudeus, reaccionaron a miúdo de forma negativa, mesmo con rabia e repugnancia (aínda que poucas veces, ao parecer, por compaixón humanitaria cara ás vítimas).

Posteriormente, cando se viron obrigados a evitar o contacto social e económico con eles, os alemáns desenvolveron, segundo a interpretación do historiador Ian Kershaw, unha «indiferenza fatídica» cara ao destino dos xudeus. Así, pois, a política antixudea levada a cabo nos anos previos ao comezo da guerra contou cunha ampla aprobación social por canto non afectaba as experiencias diarias da gran maioría da poboación. Desde outro punto de vista, os historiadores Otto Dov Kulba e Aaron Rodrigue preferiron cualificar de «complicidade pasiva» á actitude da cidadanía alemá ante o trato dado aos xudeus por parte do nazismo.

En xeral, a historiografía distingue entre a actitude durante os anos anteriores á guerra e a actitude durante a mesma. Así, na época previa a sociedade alemá mantivo unha ampla diversidade de puntos de vista sobre os distintos asuntos que a afectaban, fiel reflexo da pluralidade de influencias de moi diversa índole que a afectaban. Neste sentido, houbo variados obstáculos á penetración ideolóxica nazi xeneralizada, sobre todo en asuntos relacionados coas esferas de interese das igrexas de confesión cristiá e nas preocupacións económicas do día a día, especialmente as relacións laborais, respecto das cales se produciron protestas colectivas e accións de desobediencia civil. Respecto da cuestión xudía, sinaláronse catro actitudes básicas: violenta e agresiva, sobre todo por parte dos radicais nazis; de aceptación das normas legais de discriminación e exclusión; crítica, por motivos morais, relixiosos, humanistas, éticos, económicos e ideolóxicos, por parte de diversos sectores sociais; e de indiferenza.

Con todo, un xornal como Der Stürmer (O atacante), que lembraba as acusacións medievais contra os xudeus de asasinos rituais de nenos cristiáns e de utilizar o sangue destes para ritos relixiosos, chegou a ter uns 600 000 lectores.

Reacción das igrexas cristiás

Véxase tamén: Nazismo e relixión.

Respecto do conxunto da Igrexa cristiá, aínda que

foi practicamente o único organismo libre do pensamento nazi en Alemaña e conservou tanto unha enorme influencia sobre a formación de opinión, como o potencial (...) para formar e fomentar unha opinión popular independente e contraria á propaganda e a política nazi,

estivo suxeita á derrota recente de Alemaña na primeira guerra mundial, a inestabilidade do goberno, o temor ao comunismo, a persecución política e o terror desencadeados polos nazis e á actitude ambivalente dalgúns dos seus líderes ante o racismo, dada a tradición cristiá de antixudaísmo que aínda conservaba forzas a comezos do século XX, polo que as declaracións públicas tallantes contra o antisemitismo non foron unánimes como deberon e as declaracións explícitas sobre os xudeus foron excepcionais. Así, en xaneiro de 1933 o bispo de Linz, Gfollner, que consideraba que non se podía ser un bo católico sendo nazi, indicaba nunha das súas pastorais que era deber dos católicos o adoptar unha «forma moral de antisemitismo». Esta consideración antisemita foi rexeitada o mesmo ano pola totalidade do episcopado católico austríaco, denunciando esa carta por espertar o odio e o conflito. En agosto de 1935 un pastor protestante coñecido polo seu anti-nazismo, Martin Niemöller, afirmaba que a historia xudía era sinistra e que os xudeus levarían por sempre unha maldición por ser responsables da morte de Xesús; o mesmo pastor, lembraría en abril de 1937 a desgraza que supoñía o que Xesús nacese como xudeu. A pesar do seu antisemitismo, foi detido o 1 de xullo pola súa oposición ao nazismo.

O rexeitamento dos nazis á orixe semítico do cristianismo levou a un choque co cristianismo e dentro deste, a maior oposición xurdiu no catolicismo. Os católicos correspondían ao 30 % dos habitantes de Alemaña. A súa posición ante os gobernos xermanos non era favorable, incluíndo durante o imperio alemán que caera ao perder a primeira guerra mundial en 1918 e non existía ningún concordato que dese estabilidade ás relacións co estado alemán. As relacións entre a Igrexa católica e os nazis eran moi malas, pero isto ía máis aló dunha preocupación nazi sobre a lealdade dos católicos ao estado alemán que desexaban os nazis. O antisemitismo nazi chocaba inevitablemente cun Xesús xudeu e no caso dos católicos co papel da Virxe María tamén xudía, dos apóstolos, o primeiro papa e os primeiros santos, todos xudeus.

Representados en imaxes polos católicos, Xesús, María, Paulo de Tarso, Pedro e os apóstolos convertíanse nun problema práctico para a idea nazi de que a raza xudía era maligna por si mesma e debía ser eliminada. Existía unha contradición entre a idea da supremacía da raza aria e o ensino de que Israel é o pobo das promesas e que Abraham (un xudeu) é o pai da fe de todos os cristiáns, peor aínda dicir que un xudeu é o salvador do mundo e que a súa nai xudía, é nai de Deus, nai dos cristiáns, intercesora ante o seu fillo, asunta ao ceo e raíña universal. Isto levou aos nazis para buscar unha adaptación do cristianismo que puidese ser temporalmente tolerable para a súa ideoloxía, por iso Hitler usou o termo «Cristianismo positivo» no artigo 24 da Plataforma do Partido Nazi en 1920, afirmando que:

Esiximos a liberdade de culto para todas as denominacións relixiosas dentro do Estado, a condición de que non poñan en perigo a súa existencia ou se opoñan aos sentidos morais da raza xermánica. O partido, como tal, defende o punto de vista dun cristianismo positivo sen unirse o mesmo partido de forma confesional a ningunha denominación. Combate o espírito judeo- materialista dentro e ao redor de nós.

O ideólogo nazi Alfred Rosenberg xogou un papel importante no desenvolvemento do cristianismo positivo para enfrontar á orixe semítico do cristianismo tradicional. Rosenberg era neo-pagán e notoriamente anti-católico. Para el, o catolicismo e o xudaísmo estaban fortemente relacionados. Seguindo aos teóricos do movemento racista völkisch, Rosenberg afirmaba que Xesús era un ario (especificamente un amorreo ou hitita) e que o cristianismo orixinal era unha relixión aria, pero que fora corrompida e alterada (xudaizada) polos seguidores de Paulo de Tarso e o catolicismo. Salientaba que os ensinos antixudeus dos marcionistas, maniqueistas e cátaros eran os verdadeiros ensinos do Xesús orixinal, ario, anti xudeu e sen a humildade que os católicos supostamente lle engadirón. Rosenberg escribiu:

A partir da descrición de Xesús un pode seleccionar diferentes características. A súa personalidade a miúdo fai a súa aparición como suave e compasiva, entón, outra vez, como un farol e áspera. Pero sempre é apoiado polo lume cara ao interior. É no interese da igrexa romana, coa súa ansia de poder, representar a humildade servil como a esencia de Cristo co fin de crear tantos servidores como sexa posible para este «ideal» motivado. Corrixir esta representación é outro requisito imposible de erradicar do movemento alemán de renovación. Xesús preséntasenos hoxe como señor seguro de si mesmo, no mellor e máis alto sentido da palabra.

De acordo aos nazis existía un dualismo entre a raza aria nórdica divina (co seu sangue, cultura e terra) e a raza xudía supostamente maligna e oposta á raza aria. Rosenberg escribió "o Mito do Século XX" (Der Mythus des 20. Jahrhunderts), (1930), onde como consecuencia dese dualismo, describiu á Igrexa católica como un dos principais inimigos do nazismo e propoñía substituír o cristianismo tradicional co "mito do sangue" neo-pagá. O libro é antisemita radical e en consecuencia ao cuestionar a orixe semita do cristianismo tórnase anticristiano en xeral e particularmente anticatólico, ao considerar a universalidade do catolicismo e a súa «versión xudaizada» do cristianismo como un dos factores na escravitude espiritual de Alemaña e da contaminación semítica do mundo:

A idea xudía do «servo de Deus», que recibe misericordia dun arbitrario e absolutista Deus, pasou entón a Roma e Wittenberg, e pode ser atribuída a Pablo como o verdadeiro creador desta doutrina, é dicir, que as nosas igrexas non son cristiás, senón paulinas. Jesús, sen dúbida, alcanzou o ser un con Deus. Esta era a súa redención, o seu obxectivo. El non predicou unha concesión condescendente de misericordia dun ser todopoderoso, na cara do cal mesmo a alma humana máis grande representa unha pura nada. Esta doutrina da misericordia é, naturalmente, moi ben acollida en todas as igrexas. Con tal interpretación errónea, a igrexa e os seus líderes preséntanse como os «representantes de Deus». En consecuencia, puideron adquirir poder mediante a concesión da misericordia a través das súas mans máxicas.

Na súa ideoloxía antisemita, os partidarios do cristianismo positivo afirmaban que as antigas invasións xermánicas do Imperio Romano viñeran a «salvar» a civilización romana, que se corrompeu pola mestura de razas e polo cristianismo «xudaizado e cosmopolita». Pensaban que as persecucións contra os protestantes en Francia e noutras áreas representaron a aniquilación dos últimos restos da raza aria nesas zonas. Igualmente vían nas zonas do norte de Europa que abrazaron o protestantismo o máis próximo ao ideal racial e espiritual ario, aínda que non o alcanzaban a non romper totalmente o vínculo semítico. Rosenberg escribiu:

Agora podemos certamente tamén dicir que o amor de Xesucristo foi o amor dun que é consciente da súa aristocracia de alma e da súa forte personalidade. Xesús sacrificouse a si mesmo como un mestre, non como un servente... e tamén Martiño Lutero sabía moi ben, o que dixo, cando pouco antes da súa morte, escribiu: «Estas tres palabras, liberdade —cristián— alemán, son ao papa e á corte romana nada, senón mero veleno, morte, diaño e inferno. Eles non poden nin sufrir, nin ver nin oír. Nada máis vai vir disto, iso é seguro.

Outro aspecto doutrinal do cristianismo positivo, consecuencia da idea da superioridade aria, foi lograr a unidade nacional, para superar as diferenzas confesionais, para eliminar o catolicismo e unir o protestantismo nunha única igrexa nacional socialista cristiá que foi chamada Igrexa evanxélica xermánica.

Como consecuencia ocorreu unha reacción do cristianismo, que proveu especialmente dos católicos. O cardeal Michael von Faulhaber estaba consternado polo totalitarismo, o neopaganismo e o racismo do movemento nazi e como arcebispo de Múnic e Freising, contribuíu ao fracaso en 1923 do intento de golpe de estado da cervexaría de Múnic organizado polos nazis.

Hitler foi ao cárcere polo errado intento golpista de Múnic e escolleu a Rosenberg en 1924 para dirixir o movemento nazi na súa ausencia. En prisión, Hitler escribiu Mein Kampf (A miña loita), libro no que sostiña que a ética xudeocristiá «efeminada» debilitara a Europa e que Alemaña necesitaba un home de ferro para a súa restauración e entón construír un imperio. Así para o nazismo o vínculo xudeocristián ocasionaba un dilema para ser superado e o catolicismo era o máis importante desafío.

Durante os anos de 1920 a 1937, os líderes católicos fixeron diversos ataques francos contra a ideoloxía nazi e a principal oposición cristiá ao nazismo e as súas ideas da superioridade do sangue xurdiron da Igrexa católica. Antes da chegada de Hitler ao poder, os bispos alemáns advertiron os católicos contra o racismo nazi. Algunhas dioceses prohibiron aos fieis a pertenza ao Partido Nazi e a prensa católica condenou o nazismo.

Durante os anos de 1920 a 1937, os líderes católicos fixeron diversos ataques francos contra a ideoloxía nazi e a principal oposición cristiá ao nazismo e as súas ideas da superioridade do sangue xurdiron da Igrexa católica. Antes da chegada de Hitler ao poder, os bispos alemáns advertiron os católicos contra o racismo nazi. Algunhas dioceses prohibiron aos fieis a pertenza ao Partido Nazi e a prensa católica condenou o nazismo.

Este choque levou a John Cornwell a escribir sobre o período nazi temperán:

Na década de 1930 o Partido do Centro alemán, os bispos católicos alemáns, e os medios de comunicación católica fora fundamentalmente sólidos no seu rexeitamento do nacionalsocialismo. Negaron aos nazis os sacramentos e os funerais na igrexa e os xornalistas católicos atacaron ao nacionalsocialismo diariamente en 400 xornais católicos de Alemaña. A xerarquía instruíu aos sacerdotes para combater o nacionalsocialismo no ámbito local.

En 1930 e 1931, diferentes conferencias de bispos católicos condenaron o nacionalsocialismo. Os bispos bávaros condenárono en cinco aspectos: colocar a raza sobre a relixión; rexeitar o antigo testamento e, polo tanto, os dez mandamentos; negar o primado do papa como autoridade externa a Alemaña, querer unha igrexa nacional alemá sen dogmas e usar no artigo 24 do programa do partido a non oposición aos sentimentos morais da raza xermánica como criterio de moralidade cristiá. Os bispos de Freising dixeron que o nazismo “adhire a un programa relixioso e cultural irreconciliable co ensino católico” e que “o nacionalsocialismo contra a nosa esperanza adoptou os métodos dos bolxeviques, por tanto nós non podemos asumir a existencia de boa fe”. Igual fixeron a Conferencia de Bispos de Colonia, os bispos de Paderborn e Friburgo e a conferencia de Fulda (agosto de 1931).

Coa hostilidade permanente cara aos nazis por parte da prensa católica e o partido do Centro católico, poucos católicos votaron polos nazis nas eleccións de xullo de 1932 que levaron á toma do poder polo partido nazi en Alemaña. As cidades de maioría católica como Colonia, Düsseldorf e Múnic e as zona rurais católicas foron inmunes ao nazismo e o nacionalsocialismo logrou os seus votos fóra das áreas xeográficas de maior poboación católica como nas cidades de Hanover, Wuppertal, Chemnitz e Königsberg (votos de 40 % ou máis polos nazis).

A sensación de que a concepción antisemita e racista dos nazis chegaba á tolemia foi expresada por Konrad von Preysing bispo de Eichstät e un dos maiores adversarios do nazismo, que ao saber que Hitler fora nomeado chanceler dixo: «Caemos nas mans dos criminais e os tolos». Despois do incendio do Reichstag ou parlamento alemán o 27 de febreiro de 1933, Hitler suspendeu a maioría dos dereitos civís (habeas corpus, liberdade de expresión, de prensa, de asociación, a reunións públicas e da reserva das comunicacións), arrestou aos opositores e iniciou un proselitismo forzado cos paramilitares nazis para a elección parlamentaria do 5 de marzo de 1933 e o 23 dese mes logrou a aprobación da lei habilitante (Ermächtigungsgesetz) que lle daba poderes ditatoriais totais.

Durante o inverno e a primavera de 1933, Hitler ordenou a destitución dos funcionarios públicos católicos, o líder dos traballadores católicos, Adam Stegerwald, recibiu unha golpiza por parte dos camisas marróns pronazis, miles de membros do partido católico estaban en campos de concentración en xuño de 1933. Baixo estas e outras fortes medidas de presión por parte do goberno nazi acalouse aos católicos e asinouse o concordato coa igrexa católica o 20 de xullo de 1933 que entre outras imposicións, forzou o recoñecemento da disolución do único partido católico de Alemaña, en efecto desde a lei habilitante, Alemaña era para motivos prácticos un país cun único partido legal (o nazi).

O punto de inflexión nas relacións entre o cristianismo institucional e o nazismo produciuse coa firma do concordato entre a Santa Sé e o Reich. Por unha banda, dábase un suposto compromiso do nazismo coa Igrexa católica para respectala mentres as súas actividades se limitasen estritamente ao relixioso (abandonando a política, a educación e a prensa); por outro, a Alemaña nazi buscaba conseguir co mesmo unha importante lexitimación internacional. Hitler tiña un «flagrante desprezo» polo Concordato, escribiu Paul O'Shea e a súa firma era para el non máis que un primeiro paso na "supresión gradual da Igrexa católica en Alemaña”.

En xaneiro de 1934, Hitler nomeou a Alfred Rosenberg como líder cultural e educativo do Reich. O 7 de febreiro, o Vaticano prohibiu o libro de Rosenberg O mito do século XX dando como razóns que: «O libro desdeña todos as dogmas da Igrexa católica…» argumenta a necesidade de fundar unha nova relixión ou unha igrexa germánica e o libro proclama o principio: «hoxe está a xurdir unha nova fe, o mito do sangue, a fe en defender con sangue o divino ser do home: esta fe encarna o absoluto coñecemento de que o sangue norteña representa ese misterio que ha remplazado e superado os vellos sacramentos».

Na chamada «noite dos coitelos longos», do 30 de xuño ao 2 de xullo de 1934, os nazis asasinaron os líderes da acción católica, da asociación católica de mozas e do semanario católico de Múnic entre outros. Isto tivo un enorme efecto intimidatorio sobre a oposición política.

En xullo de 1935 foi nomeado bispo de Berlín, Konrad von Preysing, un dos maiores adversarios do nazismo. Hitler dicía del: «o máis sucio da prea son os que veñen vestidos co manto da humildade e o máis sucio destes é von Presying». Von Preysing foi un decidido defensor dos xudeus e algúns dos seus máis próximos colaboradores nesta tarefa morreron a mans dos nazis durante a segunda guerra mundial. Von Preysing apoiou francamente á resistencia clandestina alemá e o intento de golpe de estado contra Hitler de xullo de 1944 que fracasou e terminou coa execución de 4980 dos implicados.

En setembro de 1935 os nazis promulgan as leis de Núremberg con medidas discriminatorias sen precedentes contra os xudeus, retirándolles a cidadanía, prohibíndolles usar os símbolos patrios e casar con persoas non xudías, entre outras medidas terribles. A poboación e os clérigos católicos mostráronse descontentos. Un informe da época trascribe: Aachen, setembro de 1935. «As novas leis aprobadas en Núremberg non foron recibidos con entusiasmo polo público... Como era de esperar coñecendo a mentalidade da poboación católica da rexión, non houbo reacción de simpatía por parte da igrexa. A única parte que foi benvida é que a lexislación sobre a cuestión xudía evitará as accións ofensivas e a violenta propaganda antisemita. Sería desexable que a partir de agora estas accións antisemitas, ás que unha gran parte da poboación se opon, cheguen á súa fin».

Coas novas leis, o 15 de novembro de 1935

as igrexas alemás empezan a colaborar cos nazis, proporcionando informes ao goberno, indicando quen é cristián e quen non; é dicir, quen é xudeu.

En 1937, Hans Kerrl, o ministro nazi de Asuntos para a Igrexa, explicou que o "cristianismo positivo" non "depende do Credo dos Apóstolos", nin de "a fe en Cristo como o fillo de Deus", nos que o cristianismo se baseou, senón máis ben, sendo representado polo Partido nazi: "O Führer é o heraldo dunha nova revelación". Co cal reforzaba a idea de desligar o cristianismo da súa orixe xudía.

Con todo, tras catro anos de acoso constante contra os católicos en forma de detencións de curas e monxas, peche de conventos, mosteiros e escolas parroquiais, o papa Pío XI publicou o 14 de marzo de 1937 a encíclica Mit brennender Sorge («Con intensa ansiedade»), na que expresaba a súa queixa por estes feitos e o que de ruptura do concordato supoñían, e alertaba contra a deificación de conceptos como a raza, a nación e o estado. Difundida clandestinamente en Alemaña, leuse nas igrexas de todo o país o 21 de marzo, domingo de Ramos.

Na encíclica, en cuxa redacción participou o bispo de Berlín von Preysing, Pio XI compara aos líderes nazis con Xudas (artigo 21): «Se o opresor ofrece o trato de apostasía que só Xudas pode, á conta de calquera sacrificio mundano, respondan co noso Señor: "Vaite, Satanás, porque escrito está: Ao Señor o teu Deus adorarás, e a el só servirás"».

No artigo 23 condena a doutrina da superioridade racial base do antisemitismo nazi: «"Revelación" no seu sentido cristián, significa a palabra de Deus dirixida ao home. O uso desta palabra para as " sugestiones" de raza e sangue, polas irradiacións da historia dun pobo, é unha mera equivocación. Moedas falsas deste tipo non son moeda cristiá» e no artigo 29 describe como pecado as políticas nazis e alerta sobre o dano para as xeracións porvir: «O abandono resultante dos principios eternos dunha moral obxectiva, que educa a conciencia e ennoblece cada parte e organización de vida, é un pecado contra o destino dunha nación, un pecado cuxo froito amargo envelenará as xeracións futuras».

No artigo 30 da encíclica Mit brennender Sorge referíndose ao dano social e humano que as doutrinas nazis provocan e ao dereito irrevogable de cada individuo independente da súa raza, di: "Pero o antigo paganismo recoñeceu que o axioma… "Nada pode ser útil, se non é á vez moralmente bo" (Cicerón, De Off. ii 30). Emancipado desta regra oral, no dereito internacional, o principio levaría a un perpetuo estado de guerra entre as nacións; por ignorar na vida nacional, por confusión do dereito e utilidade, o feito básico de que o home como persoa ten dereitos que recibe de Deus e que toda colectividade debe protexer contra a denegación, supresión ou neglixencia. Pasar por alto esta verdade é esquecer que o verdadeiro ben común, en última instancia, leva á súa medida a natureza do home, equilibrando os dereitos persoais e as obrigacións sociais, desde o propósito da sociedade, establecida para o beneficio da natureza humana. A sociedade, foi a intención do Creador para o pleno desenvolvemento das posibilidades individuais e para os beneficios sociais, que por un proceso de dar e recibir, cada un pode reclamar polo seu propio ben e o dos demais. Os valores máis altos e máis xerais, que só pode proporcionar colectivamente, tamén se derivan do Creador para o ben do home e para o pleno desenvolvemento, natural e sobrenatural e a realización da súa perfección. Descoidar esta orde é sacudir os alicerces sobre os que descansa a sociedade e comprometer a paz social, a seguridade e a existencia."

Os nazis reaccionaron con furia, Hitler xurou “vinganza contra a Igrexa” polo seu apoio ao "sionismo" e tomaron severas represalias por esta encíclica. Thomas Bokenkotter escribe: "os nazis estaban furiosos. Como vinganza pecharon e selaron todas as imprentas que imprimen a encíclica. Eles tomaron numerosas medidas vengativas contra a Igrexa, incluíndo a organización dunha longa serie de xuízos de inmoralidade do clero católico”. Pola súa banda Shirer informou que "durante os seguintes anos, miles de sacerdotes católicos, monxas e líderes laicos foron arrestados, moitos deles por cargos falsos de "inmoralidade" ou "contrabando de moeda estranxeira” ".

O 9 e 10 de novembro de 1938 os nazis usando as súas forzas paramilitares realizaron unha serie de ataques masivos coordinados contra os xudeus en Alemaña e parte de Austria chamados no seu conxunto «a noite dos cristais rotos», co saqueo e destrución dos seus fogares, negocios, escolas e o incendio de máis de 1000 sinagogas. 91 xudeus foron asasinados e 30 000 arrestados e enviados a campos de concentración. Esta acción foi condenada ao día seguinte por Pio XI xunto cos líderes de occidente. Como resposta á crítica católica, Adolf Wagner, o líder nazi de Baviera, dixo ante 5000 nazis: «Cada expresión que o papa fai en Roma é unha incitación dos xudeus en todo o mundo para axitar contra Alemaña».

O 21 de novembro de 1938, o papa insistiu en que «existe unha soa raza humana», ao que Robert Ley, ministro de traballo nazi respondeu ao día seguinte: «Non se tolerará a compaixón para os xudeus. Negamos a afirmación do papa de que non hai máis que unha soa raza humana. Os xudeus son parasitos». O Vaticano enviou mensaxes aos arcebispos do mundo para iniciar trámites para dar visas aos alemáns non arios para saír do país. Estímase que uns 200 000 xudeus lograron usar estas visas para fuxir do terceiro Reich.

Pero cando se foi aproximando a guerra, as actitudes xerais fóronse endurecendo, mesmo entre o amplo sector da poboación que mantiñan certa apatía respecto diso. Ademais, a propia idiosincrasia do nazismo permitiu a aparición de denuncias como forma de control social, de modo que veciños e compañeiros de traballo dos xudeus colaboraron activamente para construír un clima de represión e terror.

O primeiro de setembro de 1939, Alemaña nazi invadiu a Polonia en conxunto coa Unión Soviética iniciando así a segunda guerra mundial. A poboación civil e o clero católico de Polonia foron masacrados. Aos xudeus que vivían en Polonia tratóuselles de forma salvaxe. No 20 de outubro de 1939 o sucesor de Pio XI, o papa Pio XII promulgo a encíclica Summi Pontificatus, sobre as limitacións da autoridade do estado, desaprobando a guerra, o racismo, o antisemitismo, a invasión a Polonia e a persecución aos católicos. Escribiu acerca da necesidade de traer de volta á Igrexa os que acolleran as ideas nazis e que estaban a seguir «un falso estándar... enganados polo erro, a paixón, a tentación e o prexuízo, [que] desviáronse lonxe da fe no Deus verdadeiro». Escribiu sobre «Os cristiáns, por desgraza máis de nome que de feito» que mostraron «covardía» para a persecución e apoiou a resistencia. Tamén reiterou a condena ao antisemitismo e a igualdade entre o xudeu e o non xudeu: «o home "non é nin xentil, nin xudeu, circunciso nin incircunciso, bárbaro nin escita, servo nin libre. Pero Cristo é todo e en todos"».

Desafortunadamente a pesar das solicitudes papais ao gobernante italiano, Benito Mussolini, para manter a neutralidade, Italia entrou na guerra como aliada de Alemaña o 10 de xuño de 1940. Isto complicou aínda máis a situación dos católicos.

En 1940, o ministro de relacións exteriores nazi Joachim von Ribbentrop dirixiu a única delegación nazi de alto nivel á que se lle permitiu unha audiencia con Pío XII e preguntoulle por que o papa púxose ao lado dos aliados. Pío XII respondeu cunha lista das recentes atrocidades nazis e as persecucións relixiosas cometidas contra os cristiáns e os xudeus, en Alemaña e en Polonia, o que levou ao New York Times desa época para encabezar a noticia sobre a reunión "Dereitos dos xudeus defendidos" e a escribir das «ardentes palabras que o papa pronunciou a herr Ribbentrop sobre a persecución relixiosa».

En Alemaña durante a guerra, o clero católico, co argumento de que os nazis aumentarían a agresión antisemita de forma paradoxal, tendeu a evitou dar condenas públicas sobre a situación dos xudeus, que foran sacados de Alemaña e transferidos aos campos de concentración na conquistada e devastada Polonia. Esta tendencia viuse reforzada cando o beneficio de dar declaracións contundentes nomeando directamente aos xudeus quedou en dúbida nun dos episodios máis estremecedores da persecución nazi contra os xudeus. O feito ocorreu en Holanda, país veciño de Alemaña, invadido ao comezo da guerra polo exército alemán pola vinganza devastadora e inesperada dos nazis ante a reacción enérxica e pública das igrexas contra o antisemitismo e a violencia contra os xudeus. O arcebispo de Utrecht en Holanda, Johannes de Jong opúxose firmemente aos nazis que invadiran o seu país e a igrexa católica en Holanda creou unha importante rede de apoio aos xudeus.

No 11 de xullo de 1942, os bispos holandeses xunto coas demais igrexas do país enviaron unha carta de protesta ao xeneral nazi Friedrich Christiansen polo trato dado aos xudeus e o seu texto foi lido en todas as igrexas católicas do país. Na carta dicía:

O noso é un tempo de grandes tribulacións dos cales dous son as maiores: o triste destino dos Xudeus e a difícil situación dos deportados para realizar traballos forzados.... Todos debemos ser conscientes dos terribles sufrimentos que eles teñen que sufrir, debido a que non son culpables. Aprendemos con dor profunda das novas disposicións que impoñen aos xudeus homes, mulleres e nenos inocentes a deportación a terras estranxeiras.... O sufrimento incrible que estas medidas causan a máis de 10 000 persoas está en oposición absoluta aos preceptos divinos de xustiza e caridade.... Pidamos a Deus e a intercesión de María... que Deus poida prestar a súa forza ao pobo de Israel, tan severamente probado na angustia e persecución.

A resposta dos nazis foi aumentar a persecución contra os xudeus, revogar a excepción de persecución contra os xudeus bautizados e a Gestapo asaltou as institucións relixiosas católicas capturando preto de 300 católicos monxes, monxas ou sacerdotes de raza xudía e enviáronos a Auschwitz onde inmediatamente foron executados en cámaras de gas. Dentro destas vítimas estaba Edith Stein posteriormente proclamada santa pola Igrexa católica. O voceiro dos bispos holandeses, Titus Brandsma, foi arrestado en xaneiro de 1942, enviado ao campo de concentración de Dachau suxeito a experimentos médicos e executado con inxección letal o 26 de xullo de 1942. A situación dos xudeus en Holanda empeorou sensiblemente e isto influíu na xerarquía católica e nas demais Igrexas cristiás para seguir restrinxindo as declaracións públicas mencionado aos xudeus por temor a un efecto contraproducente como o do caso holandés. Consideraron que a axuda debería ser preferiblemente discreta.

En conclusión,

o apoio popular ao nacionalsocialismo baseouse en normas ideolóxicas que pouco tiñan que ver co antisemitismo e a persecución dos xudeus, e que poden resumirse do modo máis adecuado co sentido de orde social, político e moral personificado polo termo Volkesgemeinschaft («comunidade nacional»), garantido por un Estado forte que sufocaría o conflito para asegurar a súa fortaleza a través da unidade. (...) A opinión popular, maioritariamente indiferente e imbuída dun antisemitismo latente fomentado aínda máis pola propaganda, proporcionou o clima necesario para que a agresividade crecente dos nazis cara aos xudeus puidese ir avanzando sen que nada a desafiase. Pero non provocou a radicalización. O odio foi o que construíu o camiño cara a Auschwitz, e a indiferenza o que o pavimentou.

O antisemitismo en Hitler e o nazismo

Neste contexto foi no que xurdiu o Partido Nacionalsocialista Alemán dos Traballadores (NSDAP), o partido nazi, fundado en Múnic en 1919, cuxo programa oficial de 1920 propoñía a unión de todos os alemáns dentro dunha Grande Alemaña e que só as persoas de sangue ou raza alemá puidesen ser nacionais (cidadás do Estado) e directores de medios de comunicación. Explicitamente, ademais, o NSDAP propugnaba un cristianismo construtivo e loitaba contra o espírito xudeomaterialista no interior e o exterior do país

A primeira declaración política coñecida do seu principal líder, o excabo do exército alemán Adolf Hitler, exposta nunha carta do 16 de setembro de 1919, incidía sobre a cuestión xudía partindo da base de que a comunidade xudía era un grupo estritamente racial e non relixioso. Ademais,

describe as accións da devandita colectividade como causantes "dunha tuberculose racial dos pobos". Refuga os  pogromos como unha resposta soamente "emocional" ao problema e esixe un "antisemitismo racional" que impoña unha lei de estranxeiría aos xudeus, co fin de revogar os seus "privilexios especiais". O obxectivo final, segundo lle escríbe o destinatario da carta, "debe ser a extirpación [Entfernung] completa dos xudeus".

Cos seus fundamentos nacionalistas e antisemitas, o partido nazi foise desenvolvendo aos poucos sobre a base dunha intensa e rechamante actividade case diaria dos seus militantes. Entre 1919 e 1924 a súa zona de acción reducíase a Baviera, onde captou a unha heteroxénea masa de alemáns composta de antigos soldados, de anticomunistas e antisemitas e, en xeral, de desclasados atraídos pola idea dunha revolución nacional. As súas ideas antisemitas eran expostas con frecuencia en diversos discursos pronunciados tanto por Hitler como por outros nazis, como Alfred Rosenberg, Julius Streicher ou Hermann Esser, e insistían na necesidade de tomar medidas contundentes contra os xudeus de forma que a súa influencia sobre a sociedade alemá eliminásese por completo.

En novembro de 1923, o NSDAP tentou facerse co poder para marchar, a continuación, sobre Berlín co obxecto de derrocar á República de Weimar. O coñecido como putsch de Múnic fracasou coa simple intervención da policía, e Hitler foi detido.

Con todo, o xuízo subseguinte converteuse nunha plataforma publicitaria para Hitler e o seu partido, e durante os nove meses que pasou no cárcere en 1924 tivo tempo para escribir a súa autobiografía política, titulada Mein Kampf (A miña loita), que terminaría por converterse no libro de cabeceira do movemento nazi e nun texto esencial do antisemitismo, que o autor, segundo a súa propia confesión, aprendera de personaxes como o compositor Richard Wagner, Karl Lueger, alcalde de Viena, e o nacionalista extremista Georg von Schönerer.

Wagner, a quen musicalmente admiraba Hitler por encima de calquera outro músico, expuxera en numerosas ocasións auténticas diatribas contra o papel corruptor dos xudeus na arte en xeral, a quen consideraba a conciencia maligna da nosa civilización moderna ou o versátil xenio corruptor da humanidade.

De Lueger tomaría a inspiración para utilizar o antisemitismo como un instrumento de mobilización de masas, en tanto podía materializar os resentimentos do cidadán común (o xudeu como asasino de Cristo, o xudeu como usureiro enriquecido mentres os demais arruínanse...).

E en canto a von Schönerer, Hitler asumira integramente os seus postulados radicais

sobre a necesidade dun antisemitismo étnico intransixente -baseado no sangue e a raza-, [e adoptado] o seu odio cara á "prensa xudía" e a "socialdemocracia dirixida por xudeus".

Ademais destas influencias, determinadas experiencias persoais do propio Hitler relatadas en A miña loita, leváronlle a converterse nun antisemita fríamente racional, comprendendo, ademais, a natureza xudaica da socialdemocracia internacionalista austríaca.

Como consecuencia do anterior

Hitler chamou, desde principios da década de 1920, a unha guerra sen cuartel contra "a doutrina xudaica do marxismo", que impugnaba "a relevancia da nacionalidade e a raza", negaba o valor da personalidade e opoñíase ás "leis eternas da natureza" coas súas doutrinas igualitarias.

Ata 1924, a demagoxia global antisemita era o tema principal en case todos os discursos de Hitler e dirixíase, especialmente, contra os xudeus polo seu suposto papel como financeiros, capitalistas, responsables do mercado negro e aproveitados. Con todo, o impacto da guerra civil rusa modificou esta liña discursiva cara á identificación dos xudeus co bolxevismo e cara a un explícito antimarxismo (que Hitler igualaba á loita contra os xudeus).

Así, pois,

cara a 1924 o núcleo central da visión do mundo de Hitler -a historia como loita racial e a aniquilación tanto do xudaísmo (o que queira que iso puidese significar en termos concretos), como do seu máis perigosa manifestación política e ideolóxica, o marxismo -era unha concepción firmemente instaurada no seu pensamento.

Tamén en A miña loita (1925-1926) fala do oportuno que fose gasear de doce mil a quince mil xudeus ou "hebreos corruptores" durante a primeira guerra mundial, convencido como estaba, do mesmo xeito que outros moitos ex soldados, de que Alemaña sufrira nesa guerra a traizón de pacifistas e marxistas, todos eles incitados polos xudeus. A fixación desta culpa faría que a principios de 1939 expresáselle ao Ministro de Asuntos Exteriores checo a súa pretensión de destruír aos xudeus como castigo polo que fixeran o 9 de novembro de 1918 (data da rendición de Alemaña e da consecuente instauración da República de Weimar). A través da súa identificación do xudeu co marxismo e o bolxevismo, tamén responsabilizaba aos xudeus do que denominaba xenocidio xudeobolxevique durante a Revolución rusa.

Facendo uso dunha linguaxe non só extremo, senón tamén proto-xenocida, era característico así mesmo dos discursos de Hitler, cando tocaba a cuestión xudía, a deshumanización constante á que sometía aos xudeus

por medio dunha linguaxe zoológico que os cualificaba de raza inferior, de "praga" da que había que facer limpeza ou tamén de xermes, bacilos e microbios que atacaban e envenenaban o organismo ata que llos erradicaba. Presentábase á comunidade xudía como o equivalente dunha peste bubónica medieval, coa excepción que, neste caso, as metáforas médicas modernizáronse e evocaban enfermidades mortais como o cancro ou a tuberculose. (...) Percibíase aos xudeus como unha " contrarraza" diametralmente oposta aos "arios" alemáns, e consideráballos intrinsecamente destrutivos, parasitarios e axentes de descomposición (Zersetzung).

Todo este antisemitismo tivo, ademais, diversas publicacións como ferramentas para chegar ao gran público. Destacou entre elas Der Stürmer, onde se acusaba habitualmente aos xudeus de violar a mozas alemás e explotalas como prostitutas, de raptar a nenos e logo asasinalos ritualmente, e de pretender empouzoñar o sangue alemán a través das relacións sexuais para destruír a familia e o Volk (pobo) alemáns.

Tamén entre 1926 e 1928 Hitler foise interesando cada vez máis pola cuestión do territorio, cuxa escaseza por parte de Alemaña haberíase de liquidar sustentándose na súa crenza no darwinismo social e na súa teoría da historia racial, polo cal o máis débil debía caer en beneficio do máis forte. Así as cousas,

segundo o seu punto de vista, hai tres valores decisivos no que ao destino dun pobo refírese: o valor do sangue ou a raza, o valor da personalidade e o seu espírito guerreiro ou espírito de supervivencia. Estes tres valores, encarnados pola "raza aria", corrían, baixo o punto de vista de Hitler, un risco mortal por culpa dos tres "vicios" do "marxismo xudeu": a democracia, o pacifismo e o internacionalismo.

Con todo, só unha minoría do partido nazi consideraba o antisemitismo como a cuestión principal, sendo un tema menos atractivo á hora de conseguir seguidores como o podían ser o anticomunismo, o nacionalismo ou o desemprego. Aínda así, constituíu un elemento clave no recrutamento entre os mozos, ata o punto de converterse no trampolín para que os nazis puidesen chegar a dominar as universidades alemás xa cara a 1930, e foi relativamente fácil propagalo entre as clases médicas e profesorales, onde se fomentou a competitividade cos numerosos xudeus presentes nelas.

O movemento hitleriano foi un fenómeno minúsculo e marxinal politicamente falando ata a elección do Reichstag en maio de 1928. Con todo, o nazismo foise estendendo nas zonas rurais e a clase media urbana xa a finais da década, xusto en plena crise económica, permitindo que nas eleccións de setembro de 1930 o partido se convertese na segunda forza política de Alemaña. Dous anos despois, sería a primeira. Durante eses anos, a mensaxe nazi centrouse máis na necesidade dun nacionalismo integral antes que en insistir no antisemitismo, tendo en conta de que Hitler percibira que non era o elemento máis efectivo para captar votos por non ser unha preocupación de primeira orde entre o electorado.

Con todo, foi empregado con grande efectividade para exacerbar os agravios locais, para satisfacer os afáns anticapitalistas radicais das bases das SA e para reforzar as campañas rueiras contra os partidos marxistas.

Neste contexto, en 1931 o xefe das SS Heinrich Himmler e Richard Darré fundaron a «Oficina Xeral da Raza e a Repoboación» (coñecida polas súas siglas RuSHA, de Rasse-und Siedlungshauptamt) e en 1932 un grupo de nazis fundou o «Movemento da Fe» dos alemáns cristiáns, para radicalizar os ideais antisemitas, anticatólicos e antimarxistas no nacionalismo alemán.

As políticas antisemitas do nazismo

O acceso de Hitler ao poder en xaneiro de 1933 marcou o final da emancipación xudía en Alemaña. Durante os seis anos que seguiron, un século enteiro de integración dos xudeus na sociedade xermana ía quedar anulado de forma completa e brutal. Desde o principio, os nazis instauraron unha orxía de terror dirixida contra opoñentes políticos e xudeus, a quen se someteu á violencia arbitraria dos matóns que integraban as bandas de merodeadores das SA.

Entre 1933 e 1939 aprobáronse en Alemaña máis de 1.400 leis contra os xudeus.

Tras abrirse en marzo de 1933 o campo de concentración de Dachau, onde se enviarían, como nos outros 50 que se crearían durante o ano (ata 1945, os nazis construirían máis de 1000 campos), aos miles de sospeitosos inimigos do réxime, a primeira grande actuación do goberno nazi contra o, aproximadamente, medio millón de xudeus alemáns (menos do un por cento da poboación) foi a declaración oficial para o 1 de abril de 1933 dun boicot económico contra as tendas e negocios xudeus:

En todo o país as tropas de asalto nazis e as SS colgaron carteis cos seguintes avisos: «Non compredes aos xudeus» e «Os xudeus son a nosa desgraza». Escribiron a palabra Jude (xudeu) e pintaron a estrela de seis puntas de David en amarelo e negro en miles de portas e xanelas. Apostábanse de forma ameazante diante das casas de avogados e médicos e nas entradas das tendas. «Animábase» aos alemáns a que non entrasen mentres os xudeus eran arrestados, golpeados, hostigados e humillados.

A reacción da poboación alemá foi desigual, pero a impresión causada nos xudeus foi demoledora.

O 4 de abril, o xornal Jüdische Rundschau incitou aos xudeus alemáns a portar a estrela amarela identificativa, como unha forma de reivindicar con orgullo a súa identidade xudía.

Poucos días despois, o 7 de abril, aprobouse a «Lei para a Renovación da Función Pública Profesional», que, en virtude do seu parágrafo tres ou, como foi coñecido despois, o seu «Parágrafo ario», desprazou ao retiro a todos os funcionarios de orixe non aria (exceptuando aos veteranos de guerra), isto é, calquera persoa que tivese un pai ou avó xudeu. Seguiron diversas leis que excluíron do exercicio profesional a multitude de avogados, xuíces, fiscais, notarios e médicos xudeus (estes, desde o 3 de marzo de 1936 perderon o dereito de exercer en hospitais públicos), e diversas medidas contra intelectuais xudeus (universitarios, artistas, escritores, etc.), moitos dos cales (en 1933, uns 2000), entre eles Albert Einstein, emigraron. Tamén houbo outro tipo de leis encamiñadas a entorpecer a vida social dos xudeus: unha lei que prohibía a preparación ritual xudía da carne; unha lei que, pretendendo reducir a masificación nas escolas e universidades, limitaba a admisión de novos alumnos xudeus, deixando obrigatoriamente o seu número global por baixo do 5 %; unha lei que prohibía aos médicos xudeus traballar en hospitais e clínicos públicos; unha lei que impedía aos xudeus optar a licenzas para farmacias, etc. En canto á lei que excluíu aos xudeus das asociacións deportivas, impediu finalmente a participación da case totalidade dos atletas xudeus alemáns nos Xogos Olímpicos de 1936, coa excepción de Helena Mayer, que vivía en California e que estaba categorizada como Mischlinge (ademais de ser, fisicamente, alta e loura).

A igrexa luterana opúxose ás sancións de emprego e económicas contra os xudeus.

Obviamente, este tipo de leis implicaba algún tipo de mecanismo para certificar o carácter ario, ou non, da poboación. Para ese efecto, desenvolveuse unha rede de oficinas de investigación e de xestión do proceso. Polo demais, ao redor de 37 000 xudeus emigraron de Alemaña en 1933.

A finais de abril, Hitler reuniuse cos representantes da igrexa católica en Alemaña e explicoulles que as súas accións contra os xudeus remedaban as realizadas polo catolicismo ao longo da historia e que con elas facíase un gran servizo ao cristianismo.

Durante a noite do 10 de maio produciuse unha queima pública de máis de 20 000 libros, moitos deles de autores xudeus, nas prazas de cidades de todo o país, o que pretendía simbolizar o fin da influencia intelectual do xudaísmo en Alemaña.

En setembro, Goebbels, a través da Cámara de Cultura do Reich, iniciou un proceso de depuración no ámbito artístico e cultural, negando a posibilidade da actividade profesional aos xudeus na prensa, o teatro, o cinema e a música. Cara a finais do mes, a través doutro decreto, excluíuse tamén aos xudeus da profesión de granxeiro.

Como consecuencia de todo o anterior, e co apoio do Acordo Haavara, o primeiro ano de Hitler no poder provocou a marcha duns 40 000 xudeus de Alemaña, case o 10 % dos que había; tras seis anos de goberno nazi, a finais de 1938 marcharon do país 200 000 xudeus.

Paralelamente, durante 1933 creáronse máis asociacións antisemitas e anticomunistas como a Asociación Xeral de Sociedades Alemás Anticomunistas e o Movemento de Crentes Cristiáns Alemáns.

En xullo, despois de que o Partido Nazi convertésese no único partido legal de Alemaña, desposuíuse da cidadanía aos xudeus do leste que vivían no país e aprobouse a lei para a Prevención de Descendencia con Enfermidades Hereditarias, que estipulaba a esterilización, por unha banda, para aquelas persoas que puidesen transmitir á súa descendencia algún tipo de defecto (en consecuencia, antes de 1937 200 000 persoas foron esterilizadas), e, por outro, a eutanasia para os «defectuosos» e as «bocas inútiles», aos que se representaba en ocasións como baixo o lema de «idiotas» ou de «vida sen esperanza». En xuño de 1935 modificaríase a lei para incluír a obrigatoriedade do aborto no caso de fetos «incapacitados» de ata seis meses.

O 17 de setembro creouse a organización nacional xudía Reichsvertretung der Deutschen Juden («Representación no Reich dos xudeus alemáns»), co obxecto de aglutinar aos xudeus alemáns e facer, na medida do posible, fronte común para defender os seus intereses.

En outubro, unha lei de Edición obrigou a todo xudeu vinculado ao xornalismo para dimitir, en virtude da necesidade dun xornalismo racialmente puro.

Aínda que a experiencia do boicot de principios de 1933, non moi seguido pola sociedade alemá, levou a que a lexislación incidise en minar aos pequenos comerciantes e profesionais xudeus, por provocar menos prexuízos á economía en xeral, en 1935 a cuarta parte das empresas xudías habíanse xa "arinizado". E a partir de xuño de 1938, cando a economía estaba recuperada, iniciouse o espolio e a expropiación das propiedades xudías, o cal implicou a emigración duns 120 000 xudeus.

O 1 de xaneiro de 1934 elimináronse oficialmente as festas xudías do calendario alemán.

O 24 de marzo, o mesmo mes en que se produciu un violentísimo pogromo en Gunzenhausen, retirouse oficialmente a cidadanía aos membros da comunidade xudía.

Paralelamente ás decisións gobernamentais respecto diso, fóronse incrementando as chamadas Einzelaktionen ou accións individuais contra os xudeus por parte de elementos das SA, actos violentos e sádicos contra eles. Especialmente virulentos foron os altercados producidos no centro de Múnic o 18 e o 25 de maio de 1935, culminación dunha longa campaña incitada polo gauleiter Adolf Wagner, ministro do Interior de Baviera. Con todo, o rexeitamento da poboación obrigou a sinalar como culpables a uns supostos «grupos terroristas».

En maio, Rudolph Hess creou a «Oficina de política racial do Partido Nacional-Socialista Alemán de Traballadores».

En 1934 publicouse tamén o libro de Ernst Bergmann titulado Vinte e cinco puntos da relixión alemá, no que se afirma que Jesús non era xudeu senón un guerreiro nórdico asasinado polos xudeus; doutra banda, fundouse o «Instituto de Bioloxía Hereditaria e Investigación sobre as Razas» na Universidade de Frankfurt.

A finais de 1934, uns 50 000 xudeus emigraron de Alemaña.

Tras prohibir en abril que os xudeus se puidesen exhibir coa bandeira de Alemaña e expulsalos en maio do exército, a mala imaxe exterior que xeraba todo este tipo de accións, e a convicción de que se promovían desde o goberno actos de vandalismo contra os xudeus, resolveuse coa promulgación en setembro de 1935 das leis raciais de Núremberg, coas que se tentou contentar tanto á burocracia do partido nazi como aos seus elementos máis radicais.

Artigo principal: Leis de Núremberg.

As leis "para a protección do Sangue e a Honra Alemáns" desposuíron oficialmente aos xudeus dos dereitos cidadáns que aínda conservaban; tamén proscribieron os matrimonios e as relacións sexuais extramaritales entre xudeus e súbditos do Estado que fosen "de sangue alemán ou afín", e vetaron aos xudeus a posibilidade de empregar nas súas casas a serventas alemás de menos de 45 anos (presumiblemente por medo a que os homes xudeus puidesen seducir a mozos alemáns e procrear fillos con elas); así mesmo, prohibiron que os xudeus enarborasen a bandeira nacional (a esvástica) ou as cores do Reich. A Lei de Cidadanía do Reich proporcionaba igualmente unha nova definición de quen era xudeu e quen non o era. (...) O obxectivo declarado das leis (...) era, segundo o propio discurso de Hitler ante o Reichstag, "atopar unha solución civil definitiva [eine einmalige säkulare Lösung] para o establecemento dunha base sobre a cal a nación alemá poida adoptar unha mellor actitude cara aos xudeus [eine erträgliches Verhältnis zum jüdischen Volk].

Como comentario ás mesmas, Hitler utilizou por primeira vez expresións tallantes respecto ao futuro que lles podería esperar aos xudeus, se as leis non chegasen a ser suficientes para controlalos; en concreto, falou da posibilidade de deixar o problema en mans do Partido Nacionalsocialista para que lle buscase unha solución definitiva (zur endgültigen Lösung).

As leis de Núremberg e a celebración dos Xogos Olímpicos en Berlín fixeron posible un período de tranquilidade física para os xudeus, que duraría ata 1938; en agosto de 1935, Hitler e Hess chegaran mesmo a prohibir as accións individuais contras os xudeus. Con todo, os proxectos de agravamento da actitude dos nazis respecto dos xudeus seguiron adiante.

Nesta liña, emitiuse ese mesmo mes de setembro a primeira orde de aplicación da lei de Cidadanía do Reich pola que ningún xudeu podía ser xa cidadán do mesmo, o que implicaba que non podían votar sobre asuntos políticos, nin exercer cargos públicos. Ademais, distinguíase aos xudeus completos (o que tiñan tres avós xudeus, como mínimo) dos parciais (dous avós xudeus e que non fose practicante nin tivese cónxuxe xudeu), isto é, a categoría do mestizo ou Mischlinge, categoría na que entraron entre 250 000 e 500 000 cidadáns. Á súa vez, o mestizo podía ser de primeiro e segundo grao (un avó xudeu e ser practicante ou ter cónxuxe xudeu).

O 7 de setembro de 1936 creouse un imposto do 25 % sobre todos os bens xudeus de Alemaña.

En 1937 Hitler declarou que durante os dous ou tres anos seguintes a cuestión xudía haberíase de arranxar dun modo ou outro, e a finais dese ano, coa consecución do pleno emprego en Alemaña, a intención de expropiar e eliminar os xudeus da economía alemá fíxose clara. Consecuentemente,

a finais de 1937, e baixo a presión constante, innumerables negocios xudeus perderon toda a súa clientela, víronse obrigados a facer grandes liquidacións, e emigraron ou se trasladaron a cidades máis grandes, onde puideron continuar unha existencia entre as sombras durante algún tempo, ata acabar situándose á marxe da sociedade, retirados, ameazados e perseguidos.

O 28 de marzo de 1938, todas as organizacións xudías perderon definitivamente o seu status oficial e un mes despois, o 21 de abril, un decreto excluíu aos xudeus da economía nacional, estipulando ademais a toma dos seus bens. Desde ese momento, os xudeus houberon de rexistrar todas as súas propiedades e bens por valor superior aos 5000 marcos, co obxecto final de poder ser poxadas entre os non xudeus.

O 9 de xuño a principal sinagoga de Múnic foi incendiada polos nazis e o 10 de agosto a de Núremberg. O 15 de xuño todos os xudeus con algunha condena previa, independentemente da súa gravidade, foron detidos. O 25 restrinxiuse a atención dos médicos xudeus a pacientes xudeus e un mes despois canceláronselles as súas licenzas. Ao tempo, deuse orde de que todos os xudeus de Alemaña solicitasen tarxetas especiais de identificación e que, como segundo nome, os homes xudeus tomasen o xenérico de Israel e as mulleres o de Sara (un ano despois, en agosto de 1939, emitiuse por parte das autoridades nazis unha listaxe de nomes permitidos para os nenos xudeus). O 6 de xullo ordenouse que desaparecese antes de fin de ano calquera negocio xudeu. O 20 de setembro todas as radios de propiedade xudía foron confiscadas e desde o 27 de setembro, prohibíuselles aos xudeus exercer a avogacía e desde o 5 de outubro todos os seus pasaportes foron marcados cun gran « J» vermello.

O 28 de outubro Alemaña expulsou os 17 000 xudeus con cidadanía polaca, que quedaron abandonados na fronteira, en Zbaszyn, ao non aceptalos Polonia. O 15 de novembro todos os alumnos xudeus foron expulsados das escolas alemás.

Períodos

Convencionalmente divídese en dous períodos: antes e despois de 1941. No primeiro período varias medidas antisemitas (antixudeus) foron tomadas en Alemaña e máis tarde en Austria. En Alemaña, seguindo as leis de Nuremberg (1935), os xudeus perderon os seus dereitos de cidadanía, de ocupar cargos públicos, de practicar determinadas profesións, de casar con alemáns non xudeus ou de recibir unha educación pública. As súas propiedades e negocios foron rexistrados e ás veces confiscados. Actos continuos de violencia foron perpetrados contra os xudeus e a propaganda oficial incitaba ós "verdadeiros alemáns" a odialos e temelos. Conforme o desexado, o resultado foi unha emigración en masa, reducindo á metade a poboación xudía en Alemaña e Austria.

A segunda fase, durante a segunda guerra mundial comeza en 1941, cando a persecución se espalla por toda a Europa ocupada polos nazis e implicou traballos forzados, fusilamentos en masa e campos de concentración, que eran a base da "purificación da raza alemá" idealizada polo ditador de orixe austríaca Adolf Hitler.

Korczak and the Ghetto's Children, escultura de Boris Saktsier (1978), Yad Vashem Memorial, Israel (localizada na Praza Janusz Korczak)

Para manter viva a memoria do Holocausto, o Parlamento israelí aprobou no 1953 a Lei do Memorial, na que se fundaba o Yad Vashem.

O Holocausto

A Noite dos cristais rotos o comezo das deportacións e os guetos

A noite dos cristais rotos en Magdeburgo

Ruínas da sinagoga Ohel Yaakov en Múnic

En marzo de 1938 Alemaña anexionouse Austria, e con ela incorporou á súa poboación de preto de 200 000 xudeus austríacos. Como ferramenta para alcanzar a aspiración nazi de liberar a Alemaña da poboación xudía, Viena converteuse no primeiro lugar no que se poñería en práctica a que sería, a partir de entón, unha constante política nazi: a deportación da comunidade xudía do seu territorio. Previamente, houbo

unha campaña de intimidación particularmente violenta e brutal, [na que] as SA obrigaron aos xudeus a fregar as rúas da cidade con pequenos cepillos baixo a mirada dunha multitude que se mofaba deles, os negocios pertencentes a aquela minoría foron expropiados á velocidade do raio e os matóns nazis austríacos saquearon sen contemplacións os fogares xudeus.

O antisemitismo xa presente en Austria serviu para desbordar as medidas antixudeas, ata o punto de que chegaron a servir de modelo para as tomadas na propia Alemaña. Unha campaña de detencións provocou o traslado duns mil xudeus a campos de concentración, entre eles o de Mauthausen.

Entre as medidas e accións tomadas contra os xudeus de Austria máis destacables, estiveron que se lles privou da cidadanía, que as súas organizacións e congregacións perderon toda financiamento gobernamental e que, ademais, nos primeiros meses de anexión, os bancos vieneses de propiedade xudía pasaron a mans dos nazis.

A consecuencia inmediata diso foi unha onda de emigración xudía tanto de Alemaña como de Austria (o 4 de xuño, por exemplo, emigrou de Viena Sigmund Freud, con 82 anos). A Conferencia internacional de Evian, promovida polos Estados Unidos en Francia co obxecto de tratar o tema dos refuxiados xudeus, resolveuse con pretextos xerais por parte de todos os países presentes, os que terminaron por non acoller a un número substancial de xudeus que solicitaban refuxio.

Á fronte da xestión do procedemento industrial para a emigración forzada dos xudeus de Viena, situouse desde a mesma primavera de 1938 a Adolf Eichmann. En seis meses, expulsou a preto de 45 000 xudeus e antes de maio de 1939 máis do 50 % da poboación xudía (uns 100 000) foise de Austria. En outubro de 1939, invadida xa Polonia, iniciouse a deportación dos xudeus austríacos cara a campos de traballos forzados nese país. En febreiro de 1941 iniciouse a deportación a guetos en Polonia ocupada, como os de Kielce e Lublin, onde se foron enviando uns 1000 xudeus de Viena cada semana.

A primeira deportación en masa produciuse en outubro de 1938, cando 16 000 xudeus de orixe polaca foron expulsados de Alemaña, sendo abandonados na fronteira con Polonia, que lles negou a entrada. O fillo dun deles, Herschel Grynszpan, que residía en París, reaccionou asasinando ao terceiro secretario da embaixada alemá en París. A propaganda nazi cualificou a acción como declaración de guerra e como un acto máis da conspiración judeomasónica mundial. Así, un día despois da morte do diplomático, o 10 de novembro, tivo lugar a Noite dos cristais rotos (Kristallnacht), pogromo instigado polo ministro de propaganda Joseph Goebbels, pero con exprésaa aprobación de Hitler, que constituíu a exhibición pública de antisemitismo máis violenta en Alemaña desde a época das cruzadas e marca o inicio do Holocausto.

Ao longo e ancho de Alemaña, arderon máis de catrocentas sinagogas e saqueáronse máis de sete mil cincocentos negocios e outras propiedades xudías; polo menos cen xudeus foron asasinados, moitos máis resultaron feridos, e a trinta mil deportaronos de modo sumario a campos de concentración nos cales sufrirían indicibles ultraxes.

Outra consecuencia directa do pogromo foi que Reinhard Heydrich asumiu a coordinación centralizada da Cuestión Xudía.

As agresións non só foron realizadas polos fanáticos ideolóxicos do partido nazi, senón tamén por alemáns correntes. Non houbo esta vez protestas públicas significativas por parte das igrexas.

Dous días despois, o goberno alemán reforzou as consecuencias do pogromo impoñendo unha multa de mil millóns de marcos alemáns á comunidade xudía alemá polo que se cualificou como unha "actitude hostil" cara ao Reich e o seu pobo. Durante a reunión na que se decidiu a medida, suxeríronse diversas medidas discriminatorias moitas das cales serían aprobadas por Hitler o mes seguinte. Mediante elas púxose practicamente fin á actividade empresarial dos xudeus, á súa liberdade de movemento e ás súas relacións co resto da poboación alemá.

Ademais, 30 000 xudeus foron detidos e levados a campos de concentración, onde chegaron a morrer uns 10 000.

A radicalización da actitude cara aos xudeus foi reflectida por un artigo do 24 de novembro de 1938 no xornal das SS, Das Schwarze Korps, no que se afirmaba que

teriamos que enfrontarnos á necesidade irrevogable de exterminar o submundo xudeu do mesmo xeito que, baixo o noso goberno de Lei e Orde, adoitamos exterminar a calquera outro criminal, é dicir, co lume e a espada. O resultado debería ser a eliminación práctica e definitiva dos xudeus que hai en Alemaña, a súa aniquilación absoluta .

Dous meses despois, no prazo dunha semana, faría dúas declaracións explícitas sobre as súas intencións respecto dos xudeus: por unha banda, o 21 de xaneiro de 1939, en palabras dirixidas ao ministro de Asuntos Exteriores checoslovaco, Hitler indicou que os xudeus serían destruídos e que a súa provocación do 9 de novembro de 1918 non lles habería de saír gratis, senón que sería vingada; doutra banda, o 30 de xaneiro, pronunciou un discurso no Parlamento alemán que habería de gravitar sobre todas as decisións que en diante se tomarían sobre a cuestión xudía. Alardeando dunha aptitude profética, afirmou:

Durante a época da miña loita polo poder, foi en primeiro lugar a raza xudía a que non fixo senón recibir a gargalladas as miñas profecías cando dixen que algún día asumiría a dirección do Estado e, con ela, a de toda a nación, e que entón, entre moitas outras cousas, resolvería o problema xudeu. As súas gargalladas foron escandalosas, pero creo que, dun tempo para acó, xa só rin por dentro. Hoxe serei profeta unha vez máis: se os financeiros xudeus internacionais de Europa e de fóra dela logran sumir de novo ás nacións nunha guerra mundial, o resultado non será a bolxevización da terra e, por tanto, a vitoria dos xudeus, senón a aniquilación da raza xudía en Europa.

Hitler lembraría a súa profecía dúas veces en 1942 e tres en 1943, aínda que asociándoa a unha data equivocada, o 1 de setembro de 1939, como forma de vincular o inicio da guerra aos xudeus.

Previamente, no contexto das súas iniciativas diplomáticas para conseguir que a comunidade internacional se fixese cargo da poboación xudía alemá, Hitler declarara dous meses antes ao ministro de Defensa de Suráfrica, Oswald Pirow, que xa adoptara unha decisión irrevogable sobre eles e que un día haberían de desaparecer de Europa.

Como consecuencia desta situación, e tras o establecemento, ademais, en xaneiro da Oficina de Emigración xudía dirixida polo xefe da Gestapo Heinrich Müller, a emigración xudía aumentou considerablemente, tanto a legal como a ilegal, a cal levou cara a Palestina a uns 27 000 xudeus antes do fin de 1940.

Insignia amarela. Introducida na Polonia ocupada desde 1939, a partir de 1941 foi obrigatorio para os xudeus alemáns e austríacos portar unha estrela amarela coa inscrición Jude ("xudeu" en alemán) expresada en caracteres pseudo-hebreos.

A partir do 21 de febreiro de 1939, os xudeus de Alemaña víronse obrigados a entregar ás autoridades todo o ouro e a prata que tivesen en posesión. O 15 de marzo de 1939 Alemaña iniciou a ocupación de Checoslovaquia; as SS tiveron que ocuparse duns 120 000 xudeus. En menos de seis meses, máis de 30 000 emigraron e 19 000 deixaron Europa, tras ser amoreados en Praga. Ao final, do total restante só sobrevivirían 10 000.

O 30 de abril de 1939 promulgouse unha lei que prohibía a xudeus e non xudeus compartir o mesmo bloque de pisos; como consecuencia diso, creáronse casas xudías e guetos nas grandes cidades que fixeron aumentar o illamento social da poboación xudía. A obrigatoriedade de portar a insignia amarela que entrou en vigor en 1939, asentou definitivamente ese illamento e conduciu á segregación dos xudeus dun modo drástico.

En 1939, 78 000 xudeus abandonaron Alemaña e confiscouse por todo o país obxectos de valor pertencentes aos xudeus. Finalmente, o 12 e 13 de febreiro de 1940 comezaron as deportacións dos xudeus de Alemaña, especialmente desde Pomerania. Os poucos que foron quedando viron como se deterioraba completamente a súa vida civil no país: prohibición da emigración (outubro de 1941), disolución da liga cultural xudía (setembro de 1941), leis que practicamente condenaban á pena de morte por calquera infracción (decembro de 1941) e marcado cunha estrela de papel branco de todo fogar xudeu (marzo de 1942).

Políticas xenocidas en Europa

Estes traballadores escravos soviéticos, polacos e holandeses, internados no campo de concentración de Buchenwald, ingresaron no campamento cunha media de 72,5 kg cada un. Despois de 11 meses, o seu peso medio era de 31,75 kg (16 de marzo de 1945)

Tras as distintas anexións e invasións de países e outros territorios durante a guerra, o principal obxectivo de Hitler foi o xenocidio racial dos mesmos, en tanto que pasaran a formar parte da Grande Alemaña. Como corolario deste obxectivo e das consecuencias naturais dunha guerra, dous foron os grandes problemas co que se atopou o nazismo: o reasentamento dos deportados e dos prisioneiros de guerra, e a manutención dos mesmos. E aínda que, en parte, a política de exterminio foi unha saída a ambos os problemas, xa en setembro de 1939 había constancia das ideas de Hitler sobre a administración de Polonia:

O 12 de setembro de 1939, o almirante Canaris comentoulle ao xeneral Keitel que tiña coñecemento das execucións en masa (Füsilierungen) que estaban a se planificar para Polonia "e que tiñan que ser exterminados (ausgerottet) a nobreza e o clero especialmente". Keitel respondeulle que o Führer xa o decidía persoalmente. A Wehrmacht tiña que aceptar o "exterminio racial" e a "limpeza política" das SS e a Gestapo, aínda sen querer ter nada que ver con elas. Esa foi a razón pola cal, xunto cos comandantes militares, houbo tamén nomeamentos de comandantes civís, sobre quen recaería o "exterminio racial" (Volkstums-Ausrottung).

A conquista de Polonia, neste sentido, provocou unha transformación no tratamento da “cuestión xudía”. De súpeto, Alemaña atopouse con tres millóns de xudeus máis que xestionar. O trato que se lles deu, como xudeus do leste que eran e, xa que logo, especialmente desprezados e deshumanizados, foi especialmente bárbaro, bastante máis aló do trato dado aos xudeus de Alemaña e Austria. En parte, iso foi debido á maior liberdade, dado que quedaba lonxe a opinión pública alemá e as restricións legais correspondentes, que se deu ao partido e á policía para tomar iniciativas individuais autónomas. A invasión de Iugoslavia e Grecia en abril de 1941 terminou por ser, tamén, un desastre para os miles de xudeus que alí vivían.

Isto quere dicir que durante o período 1939-1941, os nazis non chegaron a elaborar unha política clara e coherente sobre que facer cos xudeus, os polacos e o medio millón de xermanos de pura raza que foron «repatriados» a territorios anexionados por Alemaña. Só cando o Warthegau empezou a colapsarse cos xudeus chegados de Alemaña e cando a invasión da URSS multiplicou o problema do movemento e a manutención de persoas, empezouse a pensar máis seriamente na elaboración de plans máis ou menos precisos para solucionar tales problemas.

Neste sentido,

Foi Himmler quen, por medio de incesantes ordes verbais ditadas aos seus subordinados, levou a cabo a transición ata o asasinato indiscriminado dos xudeus dun e outro sexo e todas as idades en xullo e agosto de 1941. (...) Con todo, está claro que o asasinato en masa dos xudeus da Europa oriental que empezou nese entón foi por encima de todo un reflexo dos propios desexos e crenzas persoais de Hitler, repetidamente formulados tanto en público como en privado durante eses meses .

Ao pouco de ser nomeado ministro dos Territorios Ocupados do Leste, en novembro de 1941, Rosemberg explicitou estas ideas declarando que eses territorios estaban chamados a ser o lugar de resolución da cuestión xudía; na súa opinión, tal cuestión só podía resolverse mediante a erradicación biolóxica de todos os xudeus de Europa, expulsándoos alén dos Urais ou erradicándoos dalgunha outra maneira.

A política antisemita na Polonia ocupada

Véxase tamén: Ocupación de Polonia (1939-1945).

Véxase tamén: Crimes de guerra alemáns en Polonia.

Véxase tamén: Territorios polacos anexionados pola Alemaña nazi.

Evacuación do Gueto de Cracovia. Familias xudías diríxense en dirección á estación ferroviaria de Prokocim para o seu " reasentamento". Destino das mesmas: Auschwitz, marzo de 1943.

Mapa do Holocausto na Polonia ocupada durante a segunda guerra mundial, con seis campos de exterminio: Auschwitz-Birkenau, Belzec, Chelmno, Majdanek, Sobibór e Treblinka. Marcados en vermello figuran tres sitios remotos onde se perpetuaron matanzas en masa: Bronna Gora, Ponary e Polonka. A estrela de seis puntas indica vinte cidades polacas con guetos. Con cadrados negros figuran seis dos principais campos de concentración.

Os plans nazis para a reformulación racial de Europa atoparon nos 3 300 000 xudeus de Polonia un campo de experimentación para o xenocidio en masa. Se para o nazismo, os polacos eran seres inferiores os xudeus polacos o eran aínda máis. A maioría dos xudeus europeos vivía en Polonia e Europa Oriental. A Polonia ocupada, baixo o Goberno Xeral, foi o país onde se estableceron os principais campos de exterminio: Auschwitz-Birkenau, Chelmno, Belzec, Treblinka, Sobibór e Majdanek. A Auschwitz-Birkenau os primeiros prisioneiros non xudeus chegaron o 14 de xuño de 1940.

Polo demais, na área ocupada polo Exército Vermello desde o 17 de setembro, a sorte dos xudeus (tanto os residentes como os refuxiados ante o avance alemán) foi tamén mala: 100 000 deles morreron nos procesos de deportación a Siberia e moitos houberon de resignarse a regresar á zona ocupada polos alemáns, debido á situación insustentable cos soviéticos.

Á vez que entre o 1 de setembro e o 25 de outubro de 1939 desenvolvíase en todo o país a Operación Tannenberg, executada polas SS «Einsatzgruppen», cuxo resultado foi o asasinato de preto de 10 000 intelectuais e membros da nobreza e o clero polacos co obxecto de eliminar a resistencia local, desde principios da invasión as accións contra os xudeus fóronse sucedendo. Por exemplo, o 8 de setembro, o grupo operativo especial do Servizo de Seguridade das SS, que repetiría accións similares noutras zonas, asasinou en Będzin a un grupo de nenos xudeus e incendiou a sinagoga e casas veciñas, á vez que disparaba indiscriminadamente os xudeus cos que se atopaba pola rúa. O resultado foi de 500 xudeus mortos.

O 11 de setembro, nunha reunión en Cracovia, comunicóuselle a Udo von Woyrsch, xefe do mencionado Grupo Operativo, unha orde de Himmler pola cal instaba a tomar as medidas máis duras posibles contra os xudeus para que, movidos polo terror, se despracen cara ao leste abandonando a zona controlada polos alemáns. O 21 de setembro, Reinhard Heydrich, xefe das SS, ordenou aos Einsatztruppen que, en colaboración coas autoridades civís e militares, iniciasen unha serie de concentracións dos xudeus en guetos e deportacións masivas de cidadáns cara ao leste (desde o 29 de novembro, a pena de morte era o castigo para quen non se presentase á deportación). Toda comunidade xudía por baixo dos 500 individuos quedou disolta e enviada a guetos e campos de concentración.

Para ese efecto, estableceuse un departamento das SS, o Rasse- und Siedlunghauptamt («Oficina Principal -ou central- para a Raza e o Reasentamento»), para xestionar a xermanización da zona conquistada e o benestar dos colonos alí enviados. Os seus membros contaban con catro semanas de adestramento para a avaliación racial e biolóxica, que se baseaba en vinte e un criterios físicos (quince eran fisonómicos). A clasificación obtida utilizaba descricións como

«moi apropiado» no extremo superior, nos casos en que os inmigrantes fosen «puramente nórdicos, puramente fálicos ou nórdicos fálicos», sen «defectos de intelecto, de carácter ou de natureza hereditaria» reseñables, e «étnica ou bioloxicamente inapropiado» no extremo inferior, cando os consideraban de sangue non europeo, ou ben por adoecer de malformacións físicas ou pertencer a «familias socialmente débiles ou sen aptitudes».

O 7 de novembro comezaron as deportacións dos xudeus do oeste de Polonia, procedemento reforzado pola orde de Heydrich dada o 12 dese mesmo mes para que todos os xudeus do Warthegau fosen trasladados para deixar sitio aos asentamentos de alemáns de raza aria. Entre o 26 de outubro e principios de febreiro de 1940 os nazis deportaron e reasentaron a uns 78 000 xudeus nunha reserva situada no sueste de Polonia, na rexión Lublin-Nisko. Os testemuños dos alemáns de clase media que se encargaron de desaloxar e preparar as granxas polacas para os colonos, subliñan a idea de que para eles o sufrimento de polacos e xudeus era «ou ben invisible ou ben aceptable, cando non xustificado».

O 11 de novembro, nos arredores de Ostrow Mazowiecka, produciuse un dos primeiros asasinatos masivos de xudeus polacos por parte dos nazis. Acusados pola poboación local de incendiar parte da cidade, a policía alemá matou entre 162 e 500 xudeus. O 12 de decembro instaurouse no leste da Grande Alemaña un período obrigatorio de traballos forzados para os xudeus de entre 14 e 60 anos. Uns meses despois, en maio de 1940, lanzouse unha nova ofensiva contra os intelectuais polacos denominada «Operación de Pacificación Extraordinaria».

En resumo, coa invasión de Polonia en setembro de 1939, os nazis atopáronse con que o imperio alemán había incorporado á súa poboación a dous millóns de xudeus polacos (posteriormente, un millón deles, da Polonia oriental, como resultado do pacto nazi-soviético pasarían a formar parte da Rusia comunista). Esta situación, que se repetiu en menor medida con cada conquista alemá (120 000 xudeus máis dos territorios checos, por exemplo, etc.), puxo aos nazis ante o problema de como lograr territorios judenrein, isto é, «libres de xudeus».

Entre setembro e decembro establecéronse as divisións administrativas para Europa do leste, de onde se tentaría expulsar á forza aos xudeus: a Gran Danzig (norte de Polonia), Prusia Occidental (norte de Europa no Báltico), a Gran Prusia Oriental (norte de Europa no Báltico) e a zona do oeste de Polonia anexionada, que os nazis denominaron «Warthegau» («Reichsgau Wartheland»), cuxa capital era Pousen (Poznan), e que desempeñaría un papel crucial na xénese da Solución Final. Creouse tamén o coñecido como Goberno Xeral en Polonia, zona administrativa que non quedou incorporada á Grande Alemaña e onde os nazis situarían os seus campos de concentración e exterminio; foi nomeado xefe Hans Frank e Cracovia, importante comunidade xudía, sería designada como o seu capital. De acordo coas indicacións expresas de Hitler, o Goberno Xeral constituíuse como un territorio autónomo con respecto do Reich, e nel, lugar de destino do resto de xudeus de Polonia, púxose en práctica unha loita étnica sen límites.

En liñas xerais,

a invasión alemá de Polonia trouxo consigo de inmediato a sádica humillación da comunidade xudía polaca -a miúdo vexouse en público aos xudeus ortodoxos arrincándolles a barba e os bucles- e o asasinato intermitente de xudeus, que causou, durante os tres primeiros meses da campaña, un número próximo ás sete mil.

As figuras máis importantes na administración do territorio foron Arthur Greiser, gobernador do Reich e gauleiter do partido nazi, e Wilhelm Koppe, xefe das SS e a policía da rexión, que sería, probablemente, quen tomase a iniciativa de empezar o xenocidio na zona.

En setembro de 1939 expuxéronse, en distintas directrices do Xefe da Policía de Seguridade Reinhard Heydrich, as liñas definitorias do que entón se entendía como obxectivo final en relación aos xudeus: concentralos nas grandes cidades polacas para a continuación deportarlos cara a unha reserva ao leste do río Vístula. A estas alturas, estaba xa claro que

Hitler era quen marcaba as pautas e era así mesmo a autoridade final en canto a decidir o grao de brutalidade da política racial; e deixan claro tamén que tiña ideas de gran repercusión, aínda que imprecisas, sobre pasos futuros, utilizando polo menos en parte as iniciativas suxeridas por Himmler, que rapidamente demostraron ser irrealizables e impracticables. Foi precisamente debido a que os crueis imperativos de Hitler non ofrecía máis que uns obxectivos amplos, pero debilmente formulados, e sancionaban accións en grao sumo brutais, polo que se abriu a porta a iniciativas salvaxes dos organismos do partido e do Estado e, por encima de todo, naturalmente, das SS.

O 21 de setembro emitiuse un decreto administrativo no que Heydrich, distinguindo entre un obxectivo final a longo prazo e unhas medidas preliminares a curto prazo, ordenaba, no ámbito destas últimas, que os xudeus de Polonia fosen concentrados nas cidades máis grandes, preto dos cruces de liñas de tren con vistas á deportación. Unha semana despois, Himmler especificou noutra orde que todos os xudeus do oeste de Polonia (o Warthegau) debían ser deportados ao centro do país co fin de deixar sitio aos alemáns que ían ocupar a zona.

Na primeira quincena de decembro, levou a cabo a primeira deportación: detívose en Pousen a 88 000 polacos e xudeus e trasladóuselles ata o Goberno Xeral (os homes aptos e sans eran, con todo, enviados a Alemaña a traballar forzosamente). Doutra banda, estas deportacións de centos de miles de xudeus supuxo que desde finais de 1939, empezásense a establecer guetos por toda Polonia; o primeiro, erixido en decembro, estivo na cidade de Łódź (na que entre o 15 e 17 de novembro os nazis destruíran todas as sinagogas), precisamente no Warthegau. Simultaneamente, establecéronse traballos forzados para todos os xudeus da Polonia anexionada; os non aptos para o traballo (nenos, mulleres e enfermos) foron confinados en guetos.

Con todo, avanzado 1940, Hans Frank recibiu unha petición, á que se negou, para albergar na zona da súa xurisdición a un cuarto de millón de xudeus provenientes do gueto de Łódź, dos que quería librarse o Warthegau. Á súa vez, Göring tivo que prohibir en marzo do mesmo ano que os xudeus das zonas orientais do Reich fosen deportados sen máis á Polonia anexionada. A imposibilidade de facerse cargo deles, tanto nun como noutro caso, fixo pensar xa que a solución ao problema xudeu tería que ser outra. Neste sentido, en xuño, Heydrich informou a Ribbentrop de que a solución para os tres millóns e cuarto de xudeus baixo dominio de Alemaña habería de ser «territorial».

O 25 de maio de 1940, Himmler presentáralle a Hitler un memorándum secreto titulado «Reflexións sobre o trato aos pobos de raza estranxeira do leste» no que falaba do «pobo subhumano do leste» e da necesidade de utilizalos como man de obra. Explicitamente, rexeitaba o exterminio físico (por antialemán e bolxevique), preferindo o reasentamento e división de grupos sobre a base dun criterio racial. Respecto dos xudeus, expresaba a súa esperanza de que estes desaparecesen de Europa a través dunha grande emigración dos mesmos a África ou algunha outra colonia.

Entre as solucións alternativas, que lles foron presentadas aos representantes xudeus tras a crise no proceso de deportacións materializada nunha reunión celebrada o 31 de xullo de 1940 en Cracovia onde, ante a evidencia exposta por parte de Greiser da masificación no Warthegau (no gueto de Litzmannstadt-Łódź había xa 250 000 xudeus), suxeriuse a posibilidade da emigración a Palestina ou a de envialos a Madagascar. Esta última idea estaba no aire desde que en 1937 o goberno polaco tratara de chegar a un acordo con franceses e británicos para enviar alí a un millón de xudeus polacos. Tras a capitulación de Francia, Franz Rademacher, responsable alemán de asuntos xudeus na chancillería, elaborou un memorándum que prevía a deportación de catro millóns de xudeus de Europa á illa. A idea quedou descartada a principios de 1942.

Entre maio e decembro de 1940, miles de xudeus de Polonia foron enviados á nova fronteira soviética para construír fortificacións.

Os guetos

Artigo principal: Lista de guetos xudeus baixo o réxime Nazi.

Ponte que unía os dous sectores do Gueto de Varsovia

Os alemáns comezaron a levantar guetos nada máis invadir Polonia. A súa finalidade inicial era a de concentrar transitoriamente aos xudeus, antes de ou ben deportarlos cara ao leste, ou ben recluílos en campos de concentración de traballos forzados ou de exterminio da mesma Polonia. Con todo, dadas as terribles condicións en que se desenvolvía a vida neles (hacinamento extremo, carencia de servizos sanitarios adecuados e proliferación de enfermidades), supuxeron tamén unha morte lenta para moitos dos seus habitantes.

Os principais guetos na Polonia ocupada, en funcionamento entre 1939 e 1941, foron os de Varsovia, Minsk, Łódź, Radom, Piotrkow, Lublin, Kielce, Czestochowa, Bedzin (con 27 000 xudeus, un 45 % da poboación, tras diversas mortes e deportacións, o gueto foi liquidado en agosto de 1943), Sosnowiec, Tarnow e Cracovia (onde había 60 000 xudeus, o 25 % da poboación total).

O primeiro gueto abriuse o 8 de outubro de 1939 en Piotrków Trybunalski, distrito de Łódź, e o 19 de outubro creouse o de Lublin. En 1940 creáronse o de Łódź, e o Bedzin.

O maior de todos os guetos da Polonia ocupada por Alemaña foi o de Varsovia, cunha superpoboación que chegou a alcanzar o medio millón de xudeus nun espazo de 3,3 quilómetros cadrados. En outubro de 1940 terminouse de recluír nel a todos os xudeus da cidade e foi illado do resto da mesma en novembro. En abril de 1941 chegaron máis de 40 000 xudeus deportados desde Alemaña e Bélxica. Tanto en Varsovia como en Łódź, preto dunha cuarta parte dos xudeus morreron por mor das enfermidades, a fame e a crueldade á que eran sometidos.

Artigo principal: Gueto de Varsovia.

Na primavera de 1941 establecéronse os guetos de Cracovia, Lublin (ambos en marzo) e o de Kielce. En abril establecéronse dous guetos separados en Radom e un en Czestochowa.

Simultaneamente, desde novembro de 1939, ordenouse a constitución de consellos xudeus nas comunidades xudías para encargarse da aplicación precisa e inmediata das directrices emitidas polas autoridades alemás. Entre as súas funcións, estivo a xestión da concentración dos xudeus das zonas rurais en cidades con ligazóns ferroviarias ou preto de vías férreas, pero sobre todo a de actuar de ligazón entre a poboación e as autoridades nazis.

Artigo principal: Judenrat.

A finais de 1940, xa existía a percepción de que os guetos non tiñan visos de disolverse a través das deportacións, aínda a pesar de que as condicións de vida no seu interior estaban a empeorar dramaticamente. En marzo de 1941, o que fora responsable da acción de eutanasia que entre 1939 e 1941 asasinara a 70 000 enfermos mentais en Alemaña, Victor Brack, propuxo aplicar métodos de esterilización a entre 3000 e 4000 xudeus por día.

Cando no outono de 1941 empezaron a chegar ao Warthegau os primeiros xudeus deportados de Alemaña, as posibles saídas empezaron a buscarse de forma clara noutros métodos. De feito,

a posibilidade de liquidar xudeus encerrados en guetos xa fora exposta por vez primeira no verán de 1941 polos líderes nazis do Warthegau. As primeiras unidades móbiles de gasificación despregadas contra os xudeus puxéronse en marcha no Warthegau durante os últimos meses de 1941. E o asasinato sistemático de xudeus iniciouse a primeiros de decembro de 1941 no primeiro campo de exterminio -"furgóns de gasificación", de feito- establecido en Chelmno, sobre o Ner.

Con todo, houbo numerosas dúbidas acerca de como tratar exactamente aos xudeus por parte de quen se tiña que enfrontar á xestión directa das deportacións e á aplicación de determinadas medidas. En concreto, houbo dúbidas acerca de como tratar aos xudeus alemáns, como o demostrou, por exemplo, a indecisión á hora de xestionar o futuro dos xudeus que había en Minsk, sobre moitos dos cales se tiñan dúbidas acerca do seu grao de ascendencia aria e que, xa que logo, poderían ser susceptibles dun trato radicalmente diferente do dedicado aos xudeus rusos. Simultaneamente, había dúbidas tamén en relación á aplicación da estrela amarela como distintivo dos xudeus do Reich (Alemaña, Austria e o protectorado checo). En todo caso, a estrela (chamada polos nazis Pour le Sémite, en relación irónica coa condecoración Pour le Mérite) converteuse nun distintivo obrigatorio (baixo pena de morte) para todos os xudeus dunha idade superior aos dez anos en todos os territorios ocupados. En Polonia, a estrela, de cor azul sobre fondo branco, foi obrigada para os xudeus que aparecesen en público desde o 23 de novembro de 1939.

En xeral, as cautelas do nazismo viñan provocadas polas dificultades de ocultar á opinión pública alemá determinadas accións e decisións aplicadas sobre eses cidadáns alemáns; así as cousas, o Reich non foi declarado judenrein ata xuño de 1943.

Estes meses do outono de 1941 serían decisivos no deseño e plasmación do Holocausto, por canto as autoridades rexionais nazis, a falta de directrices claras desde Berlín, víronse obrigadas a recorrer a unha toma de decisións por propia iniciativa para liberar as súas áreas de xudeus. Foi nesas datas cando se iniciaron algúns programas locais de exterminio, aínda co coñecemento de Berlín.

Cara a novembro de 1941, expúxose tamén se os xudeus do leste deberían ser respectados no caso de que fosen útiles como traballadores para a industria armamentística. Á pregunta de Heinrich Lohse (comisario do Reich para Ostland) se debían ser liquidados sen ter en conta consideracións prácticas, o Ministerio do Reich para os Territorios Ocupados respondeu que as consideracións de tipo económico non debían terse en conta. Polo demais, remitiu a resolución doutras dúbidas ao xefe superior das SS e a policía.

Entre as primeiras solucións locais estivo o fusilamento de xudeus á súa chegada ao Báltico desde Alemaña. Así mesmo, en novembro, baixo ordes do xefe da policía das SS da zona, comezouse a construír un pequeno campo de exterminio en Belzec (municipio de Lublin) co fin de matar os xudeus non aptos para o traballo.

O 26 de febreiro de 1942, unha carta dirixida ao diplomático alemán Martin Luther, foi redactada por Reinhard Heydrich durante a Conferencia de Wannsee para solicitar a Luther asistencia administrativa para a implantación da "Solución final á cuestión xudía" (Endlösung der Judenfrage). Memorial House of the Wannsee Conference

Despois, tras o comezo da invasión da Unión Soviética, antes do final de 1941, dous millóns de prisioneiros soviéticos morreran xa de fame en campos de concentración alemáns.

A política de deportacións co obxecto de dar cabida a alemáns, que na primavera de 1940 levara ao Goberno Xeral a 128.011 xudeus, terminou provocando numerosas queixas tanto por parte daqueles que botaban en falta a man de obra para a guerra que eses xudeus representaban, como por quen como Frank vían como o territorio baixo a súa xestión empezábase a ver conxestionado por eses deportados.

A política antisemita nos Balcáns

Ion Antonescu, ditador romanés que se fixo co poder en setembro de 1940, recibiu en xuño de 1941 unha serie de directrices de parte de Hitler coas que se lle instruía acerca de como tratar aos xudeus no seu territorio (aínda cando Antonescu xa aprobara previamente numerosas leis antixudías): reclusión en guetos aos que vivían en cidades e exterminio inmediato dos que fosen localizados no campo. Desde ese mesmo mes, empezáronse a desenvolver masacres en distintas localidades (Iaşi: probablemente, 10 000 vítimas; Besarabia e Bucovina: miles de xudeus fusilados e moitos encerrados en guetos; Odesa: centos fusilados ou aforcados, 19 000 metrallados e logo queimados; Bogdanovka: 5000 xudeus queimados vivos e 43 000 fusilados; Domanovka: 18 000 fusilados; etc.).

No prazo dun ano desde o comezo da campaña, as forzas romanesas, en ocasións conxuntamente con unidades alemás das SS e policiais, e máis a miúdo actuando por conta propia, mataran a entre 280 000 e 380 000 xudeus, a cifra máis alta de asasinados por calquera país europeo independente durante a segunda guerra mundial, exceptuando Alemaña.

En Iugoslavia, parte de Serbia quedou baixo ocupación alemá. A loita contra a resistencia incluía nesta aos xudeus e comunistas. Aos xudeus, ademais de asasinalos, impuxoselles nalgúns lugares o uso da estrela xudía, excluironos de diversas ocupacións e expropióuselles parte das súas propiedades sen compensación por iso.

En total, é probable que os grupos operativos e os grupos militares e paramilitares que os secundaban fusilasen aproximadamente a medio millón de xudeus ao terminar 1941.

Grupo de 15 xudeus de Plovsiv, Bulgaria

En Bulgaria, país inicialmente aliado ao Eixo, promulgáronse leis antisemitas incluíndo a posta en funcionamento de traballos forzados (1940-41), pero os trens nunca partiron. A deportación de 1943 foi cancelada debido á resistencia, que contou co apoio da igrexa cristiá ortodoxa de Bulgaria e da opinión pública. En 1944, cando Bulgaria rompeu con Alemaña e uniuse á coalición antihitleriana, aos xudeus búlgaros restituíronselles todos os dereitos dos que foran privados. O xornalista búlgaro Samuel Francés expresou que:

Salvando case 50 mil vidas humanas, nos anos da máis terrible e exterminadora das guerras mundiais, a pequena Bulgaria escribiu unha páxina única de humanismo e dignidade na historia europea.

Antes da segunda guerra mundial vivían en Bulgaria un 48 mil xudeus; ao terminar a guerra, o seu número chegaba case a 50 mil.

Francia, Bélxica, Países Baixos, Escandinavia

A presenza do antisemitismo en Europa, reforzada pola actuación dos nazis, fíxose patente mesmo en zonas onde non había un dominio directo destes. Así, por exemplo, na Francia de Vichy, onde o triunfo de Pétain e dos nacionalistas de extrema dereita fixeron que no réxime houbese un núcleo antisemita que sería responsable de distintas medidas discriminatorias: prohibición de posuír ou dirixir empresas, expulsión de profesores universitarios, internamento dos inmigrantes xudeus... Máis tarde, en outubro e novembro de 1941, empezaríanse os preparativos para a deportación dos xudeus estranxeiros, e, finalmente, tras a ocupación da zona en novembro de 1942 por parte dos alemáns, a deportación dos xudeus franceses. En total, foron asasinados 80 000 dos 350 000 que había.

A invasión da Unión Soviética

O punto de inflexión respecto da política antixudía do nazismo produciuse a partir da invasión da Unión Soviética, iniciada o 22 de xuño de 1941; nada máis entrar no país e nos territorios controlados por este, o exército alemán e os catro grupos operativos do Servizo da Seguridade das SS, coas súas unidases operativas, e a axuda de varios batallóns policiais, comezaron a matar os civís resistentes, e aos xudeus do Partido Comunista (aos que se responsabilizaba de alentar aos partisanos), e a todos os prisioneiros de guerra xudeus.

Cumprían, así, unha serie de directivas criminais que ordenaban o asasinato dos comisarios políticos do exército soviético («Orde dos Comisarios» de 6 de xuño de 1941) e as indicacións recibidas nas sesións informativas dadas por Heydrich, aos líderes do Einsatzgruppen e as súas subunidades, os Einsatzkommandos, acerca da súa función na retagarda, reunións onde se fixo explícita a orde de Hitler de eliminar os xudeus rusos.

Eses fusilamentos en masa de xudeus rusos en mans das SS-Einsatzgruppen marcaron unha radicalización da política antixudía, [algo] que Christopher Browning etiquetou de «salto cualitativo».

Noutra orde de cousas, a decisión de Stalin de deportar a centenares de miles de alemáns do Volga, como consecuencia da entrada de Alemaña en Ucraína, convenceu a Hitler a facer uso tamén da deportación, cara aos territorios do leste, dos xudeus da Europa central. Unha idea á que era en principio remiso, mentres houbese guerra, e que, unha vez aceptada, fixo abandonar definitivamente a posibilidade de envialos a Madagascar, plan ademais inviable naqueles momentos nos que Gran Bretaña mantiña o seu dominio marítimo.

Esas deportacións expuxeron o problema de onde colocar aos xudeus e que facer con eles. Naqueles momentos xa era un problema para o exército alemán o reter e alimentar aos tres millóns de prisioneiros de guerra soviéticos. Consecuentemente, decidiuse non usar os campos de prisioneiros e optar polos guetos masificados que xa había en Minsk, Riga e, sobre todo, Łódź.

Unidades de matanza nazi (Einsatzgruppen) executan familias xudías de Kíiv en Ivangorod, Ucraína, 1942.

En setembro, Himmler (que desde xullo tiña un control absoluto sobre as medidas de seguridade que houbesen de adoptarse nos territorios conquistados no leste, incluída a eliminación de calquera ameaza de subversión) avisou a Arthur Greiser de que uns 70 000 xudeus (alemáns e checos) ían ser enviados ao gueto de Łódź; 20 000 foron enviados ao mes seguinte.

A imposibilidade material de soster os guetos tan cheos de xente incentivou a maquinación do asasinato en masa como unha resposta nazi ante esa situación. A fame e o frío mataron a moitos xudeus, e desde xaneiro de 1942 empezou a usarse o gaseamento en Chelmno.

Respecto da actividade criminal en durante a invasión, foron especialmente relevantes as matanzas perpetradas polas brigadas das SS e a Einsatzgruppen. Tras unha orde de Himmler de principios de agosto («todos os homes xudeus deben ser fusilados. Empuxen ás mulleres xudías aos pantanos»), unha brigada fusilou a máis de 25 000 xudeus en menos dun mes na zona dos pantanos de Pripet. Máis adiante, as ordes de fusilamento estendéronse a nenos e mulleres. Así, por exemplo, a unidade comandada por Friedrich Jeckeln, que operaba na zona de Kíiv, chegou a fusilar ata outubro a máis de 100 000 xudeus entre homes, mulleres e nenos.

A "solución final"

Artigo principal: Solución final.

O eufemismo co que os nazis identificaron nos seus documentos e declaracións os seus plans genocidas respecto da poboación xudía europea foi «Solución final á cuestión xudía» (Endlösung der Judenfrage, en alemán). O primeiro uso do termo deuse nunha circular de Adolf Eichmann, do 20 de maio de 1941, na que aludía a esa solución como unha futura vía no tratamento dos xudeus europeos, tras comunicar que Göring prohibía a emigración de xudeus de Francia e Bélxica.

Coa aprobación e sanción por parte de Hitler das distintas fases de intensificación, a Solución Final, como proceso, arrincou na primavera de 1941 coa planificación da «Operación Barbarroxa» e a propaganda para persuadir ao pobo alemán acerca da conspiración xudeu-anglosaxoa (Estados Unidos xa incluídos) contra Alemaña; ampliouse durante o verán co paso a un xenocidio a grande escala na Unión Soviética recentemente invadida (radicalizado no outono pola deportación masiva cara ao leste ordenada por Hitler dos xudeus do Reich, Bohemia e Moravia) e encamiñouse cara ao seu pleno desenvolvemento entre decembro (unha vez declarada a guerra aos Estados Unidos) e a primavera de 1942, cando xurdiu definitivamente un programa coordinado de exterminio que se materializaría na matanza perpetrada nos distintos campos.

O 16 de xullo de 1941, o xefe do Servizo de Seguridade (SD) en Pousen, Rolf-Heinz Höppner enviou a Adolf Eichmann, da Oficina Principal de Seguridade do Reich en Berlín, un informe titulado Solución á cuestión xudía, no que recollía as conclusións de diversas discusións respecto diso entre distintos organismos do Reich. A idea principal que se expoñía no informe era a de concentrar a todos os xudeus do Warthegau nun campo para 300 000 persoas situado preto do centro da produción de carbón, para que os xudeus aptos para o traballo puidesen ser explotados. Ademais, sinalábase, en relación cos xudeus que non puidesen traballar e con aqueles aos que non fose posible alimentar, que habería que considerar seriamente se a solución máis humana non sería terminar con eles mediante algún tipo de preparado de efecto rápido. Polo demais, suxeríase a esterilización de todas as xudías para liquidar o problema xudeu nesa mesma xeración. Así, pois, o informe destacaba a idea de xenocidio nunha fase embrionaria.

Posteriormente, o 31 de xullo, Göring asinou un documento, que se supón redactado a partir dun borrador de Eichmann, no que se instaba a Heydrich para que se encargase de levar a cabo os preparativos necesarios para «a solución completa da Cuestión Xudía dentro da esfera de influencia alemá en Europa», probablemente co sentido de buscar aínda unha solución territorial do tipo de tentar un traslado dos xudeus alemáns e doutros lugares de Europa a unha reserva situada máis aló dos Urais.

Esa solución territorial dependía, por unha banda, dunha vitoria rápida de Alemaña sobre a Unión Soviética e, por outro, dun cambio nos plans de Hitler, que aínda tiña en mente usar aos xudeus alemáns como reféns e que non quería que fosen deportados ao Leste. Con todo, en setembro as ideas empezaron a cambiar, cando, probablemente, Rosemberg convenceu a Hitler de utilizar a deportación de xudeus como forma de represalia polas deportacións de alemáns do Volga a Siberia por parte dos soviéticos. Hitler ordenou en setembro, cando os Einsatzgruppen emprenderan o xenocidio total na Unión Soviética, a deportación inmediata dos xudeus de Alemaña, Austria e Checoslovaquia.

Por tanto, en setembro de 1941 empezaba a haber xa un caso convincente para establecer un vínculo entre o exterminio físico que empezaba a ser xeneralizado no leste, a imposibilidade de establecer unha solución territorial nun futuro próximo, e o mandato que Heydrich obtivera xa para organizar unha solución xeral ao «problema xudeu» en todas as zonas ocupadas por Alemaña. Mesmo así, seguía sen emerxer aínda do todo un programa xeneralizado de exterminio para toda a poboación xudía europea.

Carta de Hermann Goering a Reinhard Heydrich acerca da Solución final.

No outono de 1941, Heinrich Himmler, encargado principal de levar a cabo o plan que conducía a exterminar as tres cuartas partes de todos os xudeus europeos, deu a orde ao xeneral das SS Odilo Globocnik (xefe das SS para o distrito de Lublin) de aplicar un plan para matar sistematicamente os xudeus residentes no Goberno Xeral. “Aktion Reinhard” foi o nome en clave dado á operación por Heydrich (que fora o encargado de preparar a "Solución final" e que foi asasinado por partisanos checos en maio de 1942).

Contexto inmediato

A finais de 1940, a Alemaña nazi asasinara xa a uns 100 000 xudeus en toda Europa. En Romanía, por exemplo, un dos países máis antisemitas antes da guerra, foi eliminada a metade da súa poboación xudía tras o estalido desta: máis de 350 000 xudeus foron asasinados por parte dos Einsatzgruppen e das propias tropas nacionais romanesas.

A partir de 1941, cando o asasinato en masa de xudeus se converteu en política de Estado, a cifra aumentou exponencialmente; só ese ano, morreron 1 000 000. En xullo de 1941, o Reino Unido, a través do desciframento de códigos, era xa coñecedor dos masacres de xudeus soviéticos.

Ao longo dese ano, foi a política xenocida efectuada contra os xudeus rusos a que, iniciándose a invasión da Unión Soviética, monopolizou a atención dos xerarcas nazis, política que se atopa na orixe mesmo do Holocausto

Tras unha primeira instrución de Heydrich o 17 de xuño aos comandantes dos Einsatzgruppen acerca da posta en práctica da Solución final, nunha orde do 2 de xullo de 1941, el mesmo realizou unha serie de indicacións xenéricas aos xefes superiores das SS e a policía no leste sobre a necesidade de matar xudeus, sabotadores, subversivos e funcionarios do Komintern (ademais de instigar ás poboacións locais para desencadear pogromos contra os xudeus). A limitación do alcance da orde parece ser unha estrataxema co fin de xustificar dalgunha maneira os fusilamentos en masa que a Wehrmacht e outras autoridades estaban xa practicando.

Xa o 3 de xullo, por exemplo, o xefe do Einsatzgruppen en Luzk fusilara a 1 160 xudeus para, como declarou, deixar a súa marca distintiva na cidade. Os pelotóns da morte do Einsatzgruppen A no Báltico levaron a cabo unha interpretación especialmente liberal da orde. O Einsatzgruppen acabou realizando unha gran contribución ao asasinato de preto dun total de dous millóns de xudeus rusos; só o Einsatzgruppen A, a principios de xaneiro de 1942, informou da «execución» de 229 052 xudeus.

É probable, xa que logo, que nesas reunións informativas houbese xa indicacións indirectas de aniquilar aos xudeus, de forma que puidesen ser comprendidas de distintas maneiras.

Un mes despois, nunha conferencia de planificación, Hitler afirmou que había que aniquilar a calquera que se interpuxese no camiño de Alemaña.

Unha mensaxe do 1 de agosto de Heinrich Müller, xefe da Gestapo, indicaba que había que presentar informes continuos a Hitler acerca dos traballos dos Einsatzgruppen no leste. Tamén, a mediados do verán determinados elementos radicais do nazismo convenceran a Goebbels da necesidade de eliminar os xudeus da retagarda, das cidades alemás; o primeiro paso foi marcalos cunha estrela amarela, algo que Hitler aceptou a mediados de agosto.

Todo o anterior, e moi especialmente a actividade desenvolta polos Einsatzgruppen, correspóndese con testemuños e probas documentais que apuntan a que o mandato de Hitler acerca de asasinar a determinado tipo de xudeus rusos (sobre todo, dependendo da súa idade e sexo) foi transmitido aos Einsatzkommandos no mes de agosto. O asasinato xeneralizado, que culminaría cos fusilamentos masivos de finais de setembro en Babi-Yar (33 771 homes, mulleres e nenos), non sería ordenado explicitamente por Hitler, senón que este daría o seu apoio a unha suxestión de, probablemente, Himmler, a partir das impresións transmitidas polos comandantes locais que tiñan ao seu cargo os fusilamentos.

Polo demais, demostrouse que a Wehrmacht colaborou cos Einsatzgruppen implicándose directamente no asasinato de case dous terzos dos prisioneiros de guerra soviéticos, moitos dos cales serían os primeiros en probar as cámaras de gas de Auschwitz, e que aproximadamente 1 300 000 xudeus (unha cuarta parte de todos aqueles que morreron no Holocausto) ademais foron asasinados por ela.

A mediados de agosto, coa invasión da Unión Soviética xa en marcha, Hitler non só insistía na relación entre unha nova guerra mundial e a aniquilación dos xudeus, senón que aceptou a deportación cara ao leste dos xudeus que aínda quedaban en Alemaña. A situación destes, como se reflicte nos testemuños de Victor Klemperer, foise deteriorando con celeridade, ata o punto de que unha lei de decembro de 1941 impoñía a pena de morte como castigo para practicamente calquera infracción cometida por un xudeu. Aos non deportados (por exemplo, aqueles que formaban parte de matrimonios mixtos), sometianos a traballos forzados.

En outubro, Heydrich precisou aínda máis que a deportación tiña que afectar a todos os xudeus dos territorios ocupados por Alemaña.

Simultaneamente, as declaracións genocidas por parte dos xerarcas do nazismo eran frecuentes: por exemplo, en novembro, Alfred Rosenberg afirmaba que o obxectivo dos asasinatos en masa que xa se estaban producindo era o «exterminio biolóxico de toda a xudería de Europa» e en decembro Goebbels lembraba que a compaixón ou o arrepentimento respecto dos xudeus estaban fóra de lugar e que a guerra, desecadeada por eles, sumíraos en «un proceso gradual de aniquilación».

Así, pois, a finais de 1941 estaba a aplicarse un programa de exterminio, no que interviñan tanto as autoridades militares alemás, como a policía, as SS, as milicias locais e os administradores civís dos distintos territorios. Con todo, estaba tamén claro que a intensidade reclamada por Himmler non se podía alcanzar a base, sobre todo, dos fusilamentos en masa. Doutra banda,

quen estaba ao mando dos grupos operativos queixábanse de que os continuos fusilamentos en masa de mulleres, e nenos indefensos estaban a crear unha tensión intolerable nos seus homes. (...) moitos integrantes [dos mesmos, segundo contou un alto mando das SS,] «incapaces de seguir soportando camiñar no medio do sangue, suicidáronse. Algúns se volveron tolos mesmo. A maioría (...) tiña que apoiarse no alcol para realizar o seu espantoso labor».

A alternativa posta en práctica de inmediato foi o gaseamento, que se estivo aplicando ata agosto de 1941 na operación de eutanasia T-4. O doutor August Becker, que se describía como «especialista nos procesos de gaseamento utilizados no exterminio dos enfermos mentais», xunto con outro persoal da devandita operación, foi trasladado por Himmler á Oficina Central de Seguridade do Reich en Berlín. Pola súa banda, Albert Widmann, o inventor da cámara de gas estándar que fora empregada no programa de eutanasia, estivo a colaborar no leste para asasinar a enfermos mentais bombeando monóxido de carbono ao interior de habitacións; como resultado da súa presenza, Arthur Nebe, xefe do grupo operativo B da zona de Minsk e Mogilev, ideou o uso dunha camioneta hermeticamente pechada na que se introducía os gases do seu tubo de escape, mecanismo de asasinato aprobado por Heydrich.

Himmler aprobou en outubro a construción en Belzec dun campo que servise de base para as camionetas de gas; tamén en Chelmno estableceuse outro centro similar, de onde saían as tres camionetas que se utilizaban para asasinar os xudeus (e xitanos, tamén) transportados desde o gueto de Łódź, co obxecto de ir deixando sitio, como noutros guetos, para os xudeus que ían chegando desde todas partes de Europa. Estas camionetas podían matar a 50 persoas á vez durante o traxecto de 16 km entre o gueto e o campo, onde eran enterradas en gabias. Por este procedemento, en Chelmno foron asasinadas 360 000 persoas. A finais de 1941 os catro grupos operativos estaban a empregar un total dunhas 30 camionetas. Tamén en Serbia fíxose uso dunha camioneta de gas; a principios de maio de 1942, máis de 7 500 xudeus morreran nela.

En decembro dese mesmo ano, os dous millóns e medio de xudeus do Goberno Xeral eran xa unha preocupación real para os dirixentes nazis. E, neste sentido, algún deles, como Hans Frank xa falaba da «necesidade de tomar medidas que dalgún modo conduzan a lograr o seu aniquilación en sintonía con outras medidas» que haberían de tomarse desde o Reich.

A Conferencia de Wannsee

Vila de Wannsee, onde tivo lugar a conferencia

O 20 de xaneiro de 1942 celebrouse a «Conferencia de Wannsee». Convocada por Heydrich, reuniu a varios altos funcionarios dos ministerios con responsabilidade no asunto xudeu, e a representantes das SS e do Partido Nazi, implicados tamén no mesmo. O obxectivo era establecer unha directriz clara en canto a quen tiña que asumir o control sobre a cuestión xudía en todos os territorios ocupados. Nunha das súas alocucións, Heydrich remitiu a un encargo de Göring de xullo de 1941 polo que lle encomendaba a el (ás SS e, xa que logo, facendo de Himmler o responsable superior) «tomar as medidas necesarias para a solución final da cuestión xudía en Europa», solución que habería de poñerse en práctica tras a deportación ao leste dos xudeus. Durante as reunións, foron continuas as referencias ao exterminio por medio do traballo e, segundo algún testemuño posterior, fíxose referencia tamén ao asasinato con camionetas de gas. Con todo, nas actas finais da conferencia utilízase un plural impreciso, «varios tipos posibles de solución», para aludir á futura forma de resolver o asunto xudeu.

A primeira consecuencia do falado en Wannsee foi a reestruturación de todos os campos de concentración existentes: desde febreiro de 1942, convertéronse, de forma sistemática, nunha fonte primordial de man de obra para as industrias de guerra alemás. Con todo, xestionados polas SS, o aumento da achega dos prisioneiros fíxose pola vía da violencia e o terror: co obxectivo sempre en mente da reorganización racial do continente, o exterminio polo traballo implicou que só a produtividade do traballador podería salvar a este, eventualmente, da morte. Neste sentido, aqueles que non eran aptos para o traballo, foron asasinados por millóns.

Nesta liña, o 14 de febreiro Hitler diríalle a Goebbels que estaba decidido a «limpar Europa de xudeus sen remorsos» e que era necesario acelerar o proceso «cunha frialdade implacable» para prestar un gran servizo «a unha raza humana á que a xudería estivo atormentando durante milenios». Pouco máis dun mes despois, o mesmo Goebbels aludía no seu diario ao proceso polo cal os guetos do Goberno Xeral estaban a ser liberados de xudeus, para deixar sitio aos expulsados do Reich; insistía en que o contexto era o de «unha loita a vida ou morte entre a raza aria e o bacilo xudeu», e indicaba a singularidade do nazismo pola súa capacidade «para emprender unha solución final da cuestión», «unha solución radical» da que Hitler era o seu «pioneiro» e «portavoz persistente».

Durante eses primeiros meses de 1942 quen estivo supervisando as matanzas de xudeus foi Himmler, que se reunía con frecuencia con Hitler de forma confidencial, e do que dicía recibir directamente o encargo. Estivo en Cracovia a mediados de marzo, cando o uso de gas velenoso xa se empezou a utilizar para asasinar xudeus. En abril, ordenou en Varsovia o asasinato dos xudeus da Europa occidental que chegaran para entrar no gueto de Łódź. En xullo, apremou no leste o programa de matanzas. Mentres, tentaba acelerar o exterminio dos xudeus que quedaban no Goberno Xeral, que esperaba concluír a finais de ano, e o dos xudeus de Ucraína, que comezara en maio.§

A Conferencia de Wannsee supuxo tamén que Adolf Eichmann, desde a Oficina Central de Seguridade do Reich, reiniciase en marzo os transportes en tren para deportar aos xudeus que quedaban en Alemaña, o Protectorado e a antiga Austria, cara aos guetos de Europa oriental. Esta decisión, xunto coa situación xa insoportable para eles, induciu ao suicidio a numerosos xudeus. Igualmente, o programa de deportacións ampliouse a outros lugares de Europa: Países Baixos, Bélxica e Francia, entre eles.

Os campos de exterminio

Mapa que mostra a localización de todos os campos de exterminio, a maioría dos campos de concentración, campos de traballo, prisións, guetos, as principais rutas de deportación e os lugares de masacres.

O Holocausto está directamente asociado na mentalidade popular aos chamados «campos de exterminio». Aínda que non todos os xudeus que morreron por mor das políticas nazis fixérono nestes campos, o certo é que neles puxéronse en práctica de forma concentrada todos os sistemas e métodos (especialmente, o uso de cámaras de gas) que configuran a violencia extrema contra os xudeus que despregou o nazismo.

Os primeiros campos: a operación Reinhard

Unhas semanas antes de que se celebrase a Conferencia de Wannsee, Himmler encargara a Odilo Globocnik, xefe da policía e as SS en Lublin, que organizase o exterminio dos xudeus do Goberno Xeral. Co nome de «operación Reinhard», o obxectivo do plan era liberar espazo nos guetos para deixar sitio aos xudeus deportados do oeste. Globocnik rodeouse para iso de varios dos participantes na operación T-4, que quedaron empregados nos tres campos que se crearían dentro da operación; tratábase de oficiais e suboficiais das SS, axudados por un persoal básico composto de auxiliares ucraínos recrutados en campos para prisioneiros de guerra.

Os campos situáronse ao oeste do río Bug, con boas conexións por ferrocarril con outras zonas de Polonia e cos principais guetos. O primeiro campo, o de Belzec, empezouse a construír o 1 de novembro de 1941, a partir das instalacións dun campo de traballo. O seu comandante era Christian Wirth, ao que prestou axuda un dos especialistas en eutanasia. Contaba con cámaras de gas fabricadas con madeira, aínda que hermeticamente pechadas; o gas bombeábase ao interior desde uns vehículos, e non facendo uso de botes de monóxido de carbono puro, como se fixo no plan de eutanasia, debido á dificultade de facerse con grandes cantidades deles. O campo empezou a funcionar en febreiro de 1942. Probouse primeiro o gaseamento de grupos pequenos de xudeus, incluídos os que axudaran a construír o campo. A partir do 17 de marzo, empezouse o gaseamento dos xudeus deportados. Nun mes, asasinouse a 75 000 xudeus, 30 000 dos cales proviñan do gueto de Lublin (que contaba con 37 000 habitantes), sendo os demais doutras zonas do Goberno Xeral.

A disposición dalgúns elementos do campo buscaba non levantar sospeitas entre os xudeus: dicíaselles que era un centro de tránsito, que ían ser desinfectados antes de recibir roupa limpa e que os seus obxectos de valor seríanlles devoltos. As cámaras de gas parecían habitacións con duchas.

Entre xuño e xullo, substituíronse as cámara de madeira por unha construción de formigón con capacidade para seis cámaras de gas, que podían albergar ao mesmo tempo a un total de 2 000 persoas. Ata 600 000 xudeus, tanto da Polonia ocupada como doutros lugares de Centroeuropa, foron alí asasinados antes de finais de ano.

O segundo campo de exterminio que formaba parte da operación Reinhard empezouse a construír en marzo de 1942 preto de  Sobibor, tamén sobre a base dun campo de traballo, neste caso para mulleres xudías. En maio finalizouse: contaba coas áreas administrativas e de recepción á beira do correspondente ramal ferroviario, e as súas cámaras de gas (con capacidade para 100 persoas cada unha delas) estaban nun edificio de ladrillo fóra da vista de quen chegaba ao apeadoiro, a uns 150 metros de distancia a través dunha verea coñecida como «o tubo». O gas tomábase desde un motor e detrás do edificio había fosas para os cadáveres, ás que se podía acceder tamén por vía férrea, dado que moitos dos que chegaban en tren facíano xa mortos. Nos seus tres primeiros meses de funcionamento, morreron no campo ata 100 000 xudeus, de Lublin, Austria, Bohemia e Moravia, e do Antigo Reich.

Durante a calor do verán, os corpos sepultos empezaron a xerar problemas de salubridade. Tomouse entón a decisión de incineralos, facendo para iso uso dun grupo especial de xudeus, o chamado Sonderkommando, que foi asasinado despois.

A principios de 1943, Himmler visitou o campo e puido observar un gaseamento; posteriormente, concedería ascensos a varios oficiais das SS e a policía e a outros responsables do campo. Respecto do peche do campo, ordenou a eliminación de todas as pegadas e a súa transformación en almacén da munición capturada ao exército soviético. Durante este proceso, en outubro de 1943, houbo unha rebelión dos traballadores xudeus que terminou coa fuga de varios deles, que contactaron con grupos de partisanos. O desmantelamento final do campo produciuse en decembro. Case 250 000 xudeus morreron en Sobibor.

O terceiro campo estivo en Treblinka. Construído á beira dunha vella canteira, as súas orixes estaban nun campo de traballo aberto na primavera de 1941, co obxecto de conseguir materiais para as fortificacións da fronteira xermano-soviética de Polonia. Un ano despois, en xuño de 1942, empezouse a reconverter en campo de exterminio por parte das SS, seguindo as indicacións do construtor de Sobibor, Richard Thomalla. Contou con tres cámaras de gas, que estaban situadas nunha edificación oculta na zona máis elevada do campo, á que se chegaba desde unha estación por unha verea, chamada polas SS «o camiño cara ao ceo». Os gases proviñan de motores diésel. Na parte de atrás, había un grupo de gabias para sepultar os cadáveres.

Os gaseamentos iniciáronse o 23 de xullo. Unha media de 5 000 xudeus chegaron ao día a Treblinka durante as primeiras semanas; con todo, desde agosto o número aumentou considerablemente, de forma que a finais de mes xa foran gaseados un total de 312 000 xudeus. Doutra banda, miles de xudeus morreron durante os transportes en tren, sen ventilación, sen auga e sen servizos sanitarios, e cun tempo caloroso. Ademais, e segundo o testemuño dun sobrevivente, Oskar Berger, que chegou ao campo o 22 de agosto,

os soldados das SS, os alemáns e os ucraínos situábanse nos teitos dos barracóns e disparaban contra a multitude indiscriminadamente. Homes, mulleres e nenos caían sangrando. O aire enchíase de berros e prantos.

Nos casos de grandes cantidades de xudeus chegados, moitos eran fusilados na zona de recepción; en ocasións, os trens debían esperar cheos durante días, ata que os xudeus podían ser levados ás cámaras de gas, que ou ben non daban a basto, ou ben se estragaron. No mesmo sentido, a escavación de gabias non podía seguir o ritmo dos asasinatos, e os corpos quedaban habitualmente sen enterrar.

Ese mesmo mes de agosto, nomeouse a Christian Wirth inspector xeral dos tres campos para que se encargase de racionalizar as operacións de matanza. Wirth entregou, á súa vez, a Franz Stangl, comandante xa en Sobibor, o mando de Treblinka en setembro. A aparencia externa do campo mellorou, pero as escenas de sadismo e crueldade continuaron.

Cantidade aprox. de asasinatos nos campos de exterminio
(Datos: Yad Vashem)

Nome do campo	Mortes	Ref.
Auschwitz	1 400 000
Belzec	600 000
Chelmno	320 000
Jasenovac	600 000
Majdanek	360 000
Maly Trostenets	65 000
Sobibór	250 000
Treblinka	870 000

As incineracións de corpos comezaron en decembro, en Chelmno e Belzec, e en abril de 1943 en Treblinka. A finais de xullo, coa orde de Himmler de pechar os campos dado que a inmensa maioría dos xudeus dos guetos foran asasinados, xa se desenterraran e incineraran uns 700 000 corpos sepultos en fosas comúns.

Os cálculos modernos cifran o número de asasinados nos tres campos da operación Reinhard en 1 700 000.

Auschwitz

Artigo principal: Auschwitz-Birkenau.

Entrada para Auschwitz II (Birkenau), o campamento de exterminación principal. Foto de 2002.

A creación de campos de concentración por parte dos alemáns desde setembro de 1939 foi algo habitual nos territorios ocupados. Un deles, preto da localidade de Oswiecim, en alemán «Auschwitz», creouse en abril de 1940 co obxectivo de albergar presos políticos polacos. En maio, nomeouse a Rudolf Höss comandante do mesmo, quen colocaría á entrada un cartel co lema Arbeit macht frei, «o traballo libera». Tras un período en que o campo constituía un lugar para recrutar traballadores, finalmente converteuse nun centro permanente para presos políticos polacos. Posteriormente, a partir de setembro de 1941, tras o inicio da operación Barbarroxa, fóronselle engadindo novos campos asociados, por exemplo o situado en Birkenau, para prisioneiros de guerra soviéticos, que terminaría sendo o máis grande, pois era tamén un campo de concentración e de traballo industrial.

Probablemente a principios de 1942, Himmler anunciou a Höss que o campo debía converterse nun centro adicional aos da operación Reinhard, que non eran suficientes para completar a «solución final»; Auschwitz estaba ben comunicado e, ao tempo, suficientemente afastado de núcleos de poboación importantes. Segundo indicacións posteriores de Eichmann, a función de Auschwitz habería de ser a de matar os xudeus do resto de Europa. Os primeiros deportados, chegados en marzo, proviñan de Eslovaquia e Francia.

Os métodos empregados foron desde o principio diferentes aos doutros campos. En xullo de 1941 descubriuse casualmente (durante unha desinfección de roupa) que o pesticida químico coñecido como Zyklon-B fora capaz de matar rapidamente a un gato. En setembro probouse con 600 prisioneiros de guerra soviéticos (clasificados como «fanáticos comunistas») e 250 enfermos do campo, que foron gaseados nun soto do campo. O mesmo mes, outros 900 prisioneiros soviéticos foron gaseados no depósito de cadáveres. Tras unha visita de Einchmann, decidiuse usar o gas de forma sistemática.

Dado que os berros dos gaseados podían ser oídos polo persoal do campo, decidiuse realizar as matanzas en Auschwitz-Birkenau. Alí construíronse dúas cámaras de gas (para 800 e 1200 persoas) que empezaron a funcionar o 20 de marzo de 1942. A elas enviábase directamente aos menores de 16 anos, as nais con fillos, os enfermos, os anciáns e os débiles físícamente. O resto pasaba ao campo, tatuados todos cun número de serie no brazo esquerdo e rexistrados. Posteriormente, seleccións periódicas ían decidindo a morte dos que xa non estaban en condicións de traballar.

O extermio sistemático de xudeus (franceses, eslovacos, polacos, belgas e holandeses) deu comezo en maio. Paralelamente, en xullo de 1942, Himmler ordenou que o reasentamento de toda a poboación xudía se completase antes do final do ano. Na súa visita dese mesmo mes a Auschwitz, ordenou que se intensificasen as matanzas e apremou a Höss no relativo ás construción do campo en Birkenau. Pola súa banda, no seu discurso anual ante os antigos combatentes nazi, Hitler afirmou en novembro que a guerra habería de finalizar co «exterminio» dos xudeus, unha palabra que se lle escaparía a Goebbels nun discurso radiado de febreiro de 1943; en maio de 1943, e en palabras dirixidas ao mesmo Goebbels, Hitler estaba xa xustificando o exterminio dos xudeus como unha condición necesaria para que o dominio alemán se estendese ao mundo enteiro. Polo demais, a propaganda antisemita recrudeciose por esas datas.

Desde xullo, empezaron a chegar xudeus de Alemaña; despois, desde case todos os países europeos: Romanía, Croacia, Finlandia, Noruega, Bulgaria, Italia, Hungría, Serbia, Dinamarca, Grecia e o sur de Francia. Neste contexto, entre 1942 e 1943 ampliáronse e perfeccionaron as instalacións para gasear en Auschwitz. En xuño de 1943 había unha cámara máis e ampliouse a 4 o número de crematorios, conforme aos plans da empresa Hoch-und Tiefbau AG Kattowitz; os fornos crematorios e as instalacións de gaseamento foran fabricados pola empresa J. A. Topf & Söhne de Erfurt.

O procedemento de gaseamento era o seguinte:

Unha vez introducidas as vítimas coma se de gando se tratase na cámara de gas, os homes das SS que se atopaban sobre o teito de formigón reforzado envorcaban os botes de Zyklon-B en catro aberturas, derramando as boliñas a través duns condutos con rellas, o cal facía posible que as boliñas se disolvesen nun gas letal tan pronto como a calor corporal das vítimas elevara a temperatura do aire. Ao cabo de vinte minutos aproximadamente, volvían levantar os botes para eliminar a posibilidade de que aínda continuase saíndo gas, mentres se procedía a ventilar a cámara e un destacamento especial de prisioneiros xudeus levaba os cadáveres a rastro ata outra sala, arrincábanlles os dentes e os empastes de ouro, cortaban o cabelo das mulleres, quitábanlles os aneis de ouro, as lentes, as próteses e demais impedimentos e poñían os corpos en montacargas que os subían ao crematorio situado na planta baixa, onde eran introducidos en fornos crematorios e reducidos a cinzas. Os ósos que quedaban triturabanse e as cinzas utilizábanse como fertilizante ou se tiraban nos bosques e os arroios das inmediacións.

Cando os crematorios víronse desbordados polo número de cadáveres acumulados, a instalación resentiuse e houbo que retomar a práctica anterior de queimalos sobre grellas estendidas sobre gabias.

En Auschwitz morrerón entre 1 100 000 e 1 500 000 persoas. Ao redor do 90 % (preto do millón) eran xudías, o que supón entre unha quinta e unha cuarta parte dos xudeus que morreron durante a guerra. Polo menos, a metade dos mortos foron por desnutrición, enfermidades, esgotamento e hipotermia.

Auschwitz recibía a moitos dos seus xudeus desde o campo de Theresienstadt. Construído desde novembro de 1941 ao norte de Terezin (en alemán, Theresienstadt), en Checoslovaquia, este campo constituía a prisión central da Gestapo no Protectorado. Recibiu a 10 000 xudeus checos durante os primeiros días do ano seguinte e tratábase inicialmente dun centro de reagrupamento organizado como un gueto. Das 140 000 persoas que chegaron deportadas ao campo, ao final da guerra só seguían con vida menos de 17 000.

Outros campos

Cadáveres achados nunha fosa común do "campo de tránsito" nazi Janowska na Polonia oriental, actualmente Ucraína

Outro campo, o de Majdanek, construíuse na parte oriental de Lublin; desde xullo de 1942 construíronse nel ata sete cámaras de gas. Ao final, morrerían nel unhas 180 000 persoas; 120 000 delas, xudeus.

En outubro de 1942, Heinrich Himmler determinou que todos os xudeus debían ser trasladados a Auschwitz ou Majdanek. Execucións masivas tiveron lugar entre o 8 de maio e o 29 de xullo de 1944. Rudolf Höss, por orde de Heinrich Himmler, debía gasear a máis de 400 000 xudeus húngaros en Auschwitz. En determinados días foron asasinadas preto de 24 000 persoas, moitas das cales foron queimadas en fogueiras ao aire libre pola escasa capacidade dos crematorios.

Estímase que aproximadamente 1,2 millóns de xudeus morreron nas cámaras de gas de Auschwitz-Birkenau, xunto cun número moito menor de polacos, xitanos e prisioneiros de guerra soviéticos.

Rudolf Höss conta nas súas memorias que no verán de 1941 foi recibido persoalmente por Himmler e este díxolle:

"O Führer deu a orde de proceder á solución final do problema xudeu. Nós, os SS, somos os encargados de levar a cabo esta orde. A vostede lle incumbe esta tarefa dura e penosa".

Ao finalizar a cita, esixiulle gardar silencio, mesmo ante os seus superiores.

Pero Eichmann confesou en 1961, durante o seu proceso en Xerusalén, que durante esta conferencia "estudáronse con rigor os [máis efectivos] métodos para exterminar a todo o pobo xudeu que vivía en Europa".

Na súa totalidade, a "solución final" incluíu o exterminio de numerosos xudeus europeo por gaseamento, fusilamento e outras medidas de asasinato en masa. Na Europa ocupada polos nazis, vivían aproximadamente uns oito millóns de xudeus. Algo máis de seis millóns de xudeus morreron, ou sexa, dous terzos de todos os xudeus que vivían en Europa en 1939.

As vítimas

Centenares de corpos de prisioneiros mortos por inanición ou por disparos da Gestapo xacen no chan trala liberación do campo de concentración de Nordhausen (12 de abril de 1945).

Cemiterio de Buchenwald.

Xunto cos xudeus, outros grupos humanos como xitanos, soviéticos (especialmente, os prisioneiros de guerra), comunistas, Testemuñas de Xehová, polacos étnicos, pobos eslavos, discapacitados, homes homosexuais e disidentes políticos e relixiosos, foron tamén obxecto de persecución e asasinato durante o nazismo.

Segundo o criterio máis ou menos restrinxido que se adopte para definir o Holocausto, a cifra de vítimas varía. Algúns historiadores circunscríbeno ao xenocidio de xudeus a mans do Terceiro Reich (algo máis de 6 millóns de vítimas). Outros estudosos consideran que debe aplicarse ademais ás vítimas polacas e a outros pobos eslavos e xitanos. Un terceiro grupo amplía a expresión para que abranga igualmente aos homosexuais, os discapacitados físicos e mentais e as testemuñas de Xehová, de modo que se estiman en once ou doce millóns as vítimas do Holocausto, das que máis da metade eran xudías.

Calcúlase que morreron vítimas deste exterminio algo máis de seis millóns de xudeus. Dunha poboación de arredor 3 millóns de xudeus ó inicio da guerra en Polonia, quedaron menos de cincocentos mil en 1945. Os xudeus de Europa foron as principais vítimas do Holocausto. Ademais, faleceron 800 000 xitanos, catro millóns de prisioneiros de guerra soviéticos ou vítimas da ocupación (foron tamén obxecto de exterminio sistemático), polacos e individuos cualificados de asociais de varias nacionalidades (presos políticos, homosexuais, discapacitados físicos ou psíquicos, delincuentes comúns etc.). As aproximacións oficiais son as seguintes:

• polacos xudeus (15,56 %) e non xudeus (13,78 %)
• alemáns xudeus (13,33 %)
• eslavos ( 26,66 %)
• prisioneiros de guerra soviéticos (17,78 %)
• xitanos ( 3,56 %)
• alemáns "arios" opositores políticos (xeralmente persoas con ideas de esquerda e librepensadores) (6,67 %)
• discapacitados (1,34 %)
• homosexuais (1,12 %)
• negros

A Organización das Nacións Unidas celebra desde o ano 2005 o Día Internacional en Memoria das Vítimas do Holocausto. A celebración ten lugar o 27 de xaneiro de cada ano, en conmemoración da data na que o exército soviético liberou o campo de exterminio de Auschwitz.

A resistencia ante o xenocidio

A poboación alemá en xeral

Por estraño que poida parecer, a Cuestión Xudía non espertou o mínimo interese na inmensa maioría dos alemáns durante os anos da guerra nos que os asasinatos en masa dos xudeus estaban a ter lugar nos territorios ocupados. [Polo demais], os xudeus, unha minoría en xeral pouco estimada, estaban (...) practicamente illados do resto da sociedade alemá [e a súa] despersonalización (...) fora o grande éxito da política nazi e da propaganda sobre a Cuestión Xudía.

De acordo co anterior, nin o decreto que impuxo aos xudeus a estrela amarela, nin as primeiras deportacións efectuadas no outono de 1941 (e inverno de 1941-1942), foron feitos respondidos pola poboación alemá de maneira significativa. Con todo, foi a resposta popular contraria a que conseguiu parar a retirada de crucifixos en Baviera e evitar a gasificación de miles de enfermos mentais.

En canto á reacción ante o xenocidio,

existen evidencias incontrovertibles de que o coñecemento das atrocidades e os fusilamentos en masa dos xudeus no leste estaba bastante estendido, maioritariamente en forma de rumor transmitido a casa polos soldados que regresaban de permiso. Se os rumores, na súa maioría, carecían de concreción, os relatos de testemuñas presenciais dos fusilamentos, así como as emisións desde radios estranxeiras, proporcionaban material suficiente para que [as autoridades nazis buscasen como] contrarrestar os rumores acerca das «medidas moi duras» que estaban a se emprender contra os xudeus no leste. (...) Os detalles concretos descoñecíanse, pero o coñecemento de que cos xudeus estaban a suceder cousas horribles era suficiente.

En canto ás gasificacións, foron levadas moito máis en segredo e tiveron pouco eco dentro de Alemaña.

Con todo, moita xente de Alemaña considerou no seu momento que os bombardeos aliados sobre as súas poboacións eran unha vinganza e un desquite polo trato dado aos xudeus.

Os rumores en Alemaña sobre o destino dos xudeus foron xeneralizados e contiñan datos suficientes como para entender que no leste estaba a producirse un asasinato masivo de xudeus. Mesmo, o coñecemento das gasificacións e do exterminio nos campos foi relativamente limitado.

E aínda que a planificación e execución da "solución final" se levou cun grao moi elevado de segredo, o que probablemente demostra que os xerarcas nazis eran conscientes de que non podían contar para iso co apoio popular, a mesma non

se fixo realidade (...) sen a colaboración activa da Wehrmacht, a única forza aínda capaz de conter o réxime nazi; ou en calquera caso, sen o consentimento equivalente á complicidade activa da burocracia civil, que se esforzou por satisfacer os requirimentos de vertixinosa discriminación, ou dos líderes das industrias alemás, que fabricaron a maquinaria da morte e instalaron as súas fábricas nos campos de concentración. E dentro do complexo organizativo das SS-SD-Gestapo, foron menos os fanáticos raciais que os organizadores ambiciosos e os administradores competentes como Eichmann, e os executores a sangue frío como Höss, quen converteu a infernal visión nun inferno na terra. [E tampouco sería posible] sen os pasos progresivos que foron excluíndo paulatinamente aos xudeus da sociedade alemá e que tiveron lugar diante de todo o mundo, na súa forma legal recibidos coa aprobación xeral da poboación, e dando como resultado a despersonalización e a degradación da figura do xudeu. Non sería posible sen a apatía e a indiferenza xeneralizada, que foi a resposta común á propaganda do odio. Desde xullo, empezaron a chegar xudeus de Alemaña; despois, desde case todos os países europeos: Romanía, Croacia, Finlandia, Noruega, Bulgaria, Italia, Hungría, Serbia, Dinamarca, Grecia e o sur de Francia. Neste contexto, entre 1942 e 1943 ampliáronse e perfeccionaron as instalacións para gasear en Auschwitz. En xuño de 1943 había unha cámara máis e ampliouse a 4 o número de crematorios, conforme aos plans da empresa Hoch-und Tiefbau AG Kattowitz; os fornos crematorios e as instalacións de gaseamento foran fabricados pola empresa J. A. Topf, o que non seria posible sen o silencio das xerarquías da Igrexa, que non lograron expresar a oposición que puidese haber ás políticas raciais nazis, e sen o consentimento en forma de complicidade activa doutras destacadas seccións das elites alemás.

A exacta valoración da actitude dos alemáns ante o destino dos xudeus provocou diverxencias entre algúns historiadores. Ian Kershaw insistiu no concepto de «indiferenza moral», que se reflectiu no feito de que os alemáns apartaron a vista deliberadamente eximíndose de calquera responsabilidade persoal. A razón principal sería que a poboación aceptou con naturalidade o dereito do Estado para decidir sobre a Cuestión Xudía, un asunto que para eles tería pouca relevancia persoal. Pola súa banda,

Kulka e Rodrigue adoptan a postura de que «a imaxe de conxunto que o réxime obtiña a partir dos informes sobre a opinión popular apuntaba cara a unha pasividade xeral da poboación fronte á persecución dos xudeus», demostrando así a «complicidade obxectiva da poboación na Solución Final», aínda que rexeitan o concepto de «indiferenza» como excesivamente limitado en canto ao seu alcance e por non transmitir «toda a complexidade da opinión popular».

Os xudeus

Artigo principal: Resistencia xudía durante o Holocausto.

Respecto dos propios xudeus, foron varios os impedimentos cos que se atoparon para planificar ou idear unha resistencia ante as accións xenocidas dos nazis: en primeiro lugar, a súa subestimación do perigo que estes supoñían cando Hitler chegou ao poder, é dicir, non reaccionaron a tempo ante a propagación do terror; en segundo lugar, o nazismo esforzouse constantemente en alentar falsas expectativas, ilusionando moitas veces ás súas vítimas coa idea de que a submisión e o traballo podía ser causa da súa salvación; en terceiro lugar, que a idea mesma do exterminio total resultaba máis ben produto dunha imaxinación enferma que dun plan con algunha posibilidade de facerse realidade; en cuarto lugar, que a aplicación sistemática de castigos terribles e indiscriminados por parte dos alemáns ante calquera simulacro de rebelión exercía un serio efecto de intimidación; en quinto lugar, que o ambiente antisemita e colaboracionista de moitos dos países europeos (sobre todo da Europa oriental) durante a guerra, facían moi dificultosa unha escapatoria a través deles para calquera xudeu; e, en sexto lugar, que o grao de esgotamento físico e psicoloxíco dos xudeus, en guetos, campos, etc., era de tal envergadura, que dificultaba enormemente calquera expectativa que fose máis aló de garantir a supervivencia do día a día.

Con todo, e a pesar desta situación de enorme desvantaxe na que se atoparon, houbo diversos casos de resistencia.

Durante os anos previos á guerra, houbo xudeus que tentaron organizar grupos para facer fronte á catarata lexislativa antixudía. Destacou entre eles o coñecido como «Grupo Baum», liderado por Herbert Baum, que durante 1937 reuniuse semanalmente en Berlín e que chegou a realizar sabotaxes contra o nazismo

Xa en plena época de exterminio, o novo líder da resistencia xudía Abba Kovner lanzou na noite do 31 de decembro de 1941 un manifesto no que proclamaba que Hitler planificaba a destrución de todos os xudeus de Europa; trátase da primeira chamada pública á resistencia. Desde o día seguinte, quedou organizada a resistencia no interior do gueto de Vilna, que sería o primeiro en sublevarse. Neste sentido, os xudeus subleváronse nuns vinte guetos da Europa oriental, primeiro o de Vilna en Lituania en xaneiro de 1942, e logo en guetos como os de Varsovia (entre o 19 de abril e o 15 de maio de 1943) e Bialystok e, máis tarde, en diversos campos de exterminio.

Os precursores da resistencia militante [xurdiron] da comunidade xudía lituana, que foi a primeira que se viu sometida a matanzas salvaxes e masivas perpetradas polos alemáns coa participación entusiasta da poboación popular. Foi coma se comprendesen que Lituania era unha especie de laboratorio experimental da "solución final".

De Vilna lograron escapar algúns combatentes xudeus non verán de 1943, tras o cal formaron unidades partisanas para axudar á liberación dá cidade.

A revolta máis coñecida foi a sublevación do gueto de Varsovia, que durou case un mes, entre o 19 de abril e o 15 de maio de 1943 e que estivo protagonizada pola Organización Xudía Combatente, composta por uns 600 membros e dirixida por Mordechai Anielewicz, de 24 anos de idade, e a Organización Militar Nacional, con 400 membros. O gueto foi finalmente arrasado polas forzas alemás, morrendo uns 15 000 xudeus e sendo enviados posteriormente a campos de exterminio máis de 50 000.

Artigo principal: Levantamento do gueto de Varsovia.

Así mesmo, producíronse diversas revoltas de prisioneiros nos campos de exterminio, incluídos os de Auschwitz (onde se voou un forno crematorio) e Treblinka, onde en agosto de 1943 tivo lugar unha importante sublevación. O 14 de outubro rebeláronse os prisioneiros de Sobibor, e dous días máis tarde houbo de pecharse o campo, tras conseguir escapar polo menos un centenar deles.

Máis aló dos campos e os guetos, moitos xudeus alistáronse nos grupos de partisanos que loitaron contra os nazis nos bosques de Ucraína e Polonia, nos montes Cárpatos, en Belarús e en Lituania. Especialmente coñecida foi a Brigada Xudía liderada por Abba Kovner e que actuou nos bosques próximos a Vilna. Houbo tamén grupos resistentes en Bialystok, Kovno e Minsk.

Na Europa occidental e meridional, participaron en grupos de resistencia en case todos os países, chegando a constituír nalgún momento o 15% dos resistentes en Francia.

En Alemaña, a pesar das extraordinarias limitacións, probablemente uns dous ou tres mil xudeus involucráronse activamente no movemento antinazi clandestino alemán.

En conclusión,

aproximadamente un 10 por cento da comunidade xudía mundial (1,6 millóns sobre unha poboación total de dezaseis millóns en 1939) loitou na guerra, incluídos os trinta e cinco mil voluntarios xudeus de Palestina que formaron a Brigada Xudía do exército británico.

A singularidade histórica do Holocausto

A eliminación física dos xudeus realizouse de forma sistemática, meticulosa e efectiva conforme a unha estratexia ben elaborada que se chegou a cualificar de «industrial». De feito, ningún outro xenocidio na historia levouse a cabo mediante medios mecánicos en instalacións especialmente construídas, como as cámaras de gas que funcionaron en Auschwitz ou Treblinka. Con todo, e a pesar das declaracións dos nazis no sentido de que vían ás súas vítimas máis como cargas ou pezas que como seres humanos, existiu unha clara implicación emocional en moitos deles ante a matanza ininterrompida de civís indefensos que realizaron.

Doutra banda, a crenza xeneralizada neles era que estaban a cumprir ordes de Hitler, e que o obxectivo era acabar cos inimigos non só presentes, senón futuros, da raza alemá. Neste sentido, a característica dos dirixentes nazis era que compartían un antisemitismo exacerbado, non menor que o dos seus subordinados. Así,

o contacto con xudeus, xa fose un individuo ou grupos pequenos, adoitaba espertar un grao de brutalidade persoal, sádica, un desexo de humillar e destruír, que raras veces manifestábase no contacto con simples polacos, rusos ou outros eslavos.(...) Os simples soldados, tanto os homes das SS como os do exército, estaban fortemente influídos pola propaganda e o adoutrinamento e, se eran novos, con anos de educación no sistema escolar do Terceiro Reich, inclinados a crer que os xudeus en xeral, e os xudeus do leste en particular, eran sucios, perigosos, falsos e enfermizos, os inimigos de toda a civilización.

Iso non quere dicir necesariamente que o Holocausto tivese un plan definido desde o principio: precisamente este é un dos puntos que divide aos estudosos, entre intencionalistas e funcionalistas:

Nenos sobreviventes do campo de concentración de Buchenwald. Están vestidos con uniformes alemáns debido á escaseza de roupa.

• Os intencionalistas consideran que existiu un plan calculado minuciosamente de antemán, destinado desde o principio para dar morte a todos os xudeus que estivesen na órbita do Terceiro Reich. O plan sería esbozado por Hitler desde moitos anos antes, e executado nas súas diferentes etapas por funcionarios e soldados submisos ao líder unha vez obtido o poder. Algúns historiadores fan mención a comentarios en privado que fixo Hitler antes mesmo de publicar Mein Kampf, que poderían suxerir a matanza masiva de xudeus. Publicamente, a única declaración respecto diso do partido nazi atópase no programa do partido, adoptado en febreiro de 1920: alí reclamábanse leis antixudías, que lles anulase a cidadanía e lles impedise votar ou inmigrar, e se expulsase aos xudeus chegados con posterioridade a 1914 e comprometíase a castigar con pena de morte a "usureiros e especuladores" e os que cometan "delitos fundamentais contra o Pobo".
• Os funcionalistas sosteñen, pola contra, que cando o partido nazi chegou ao poder ningún dos dirixentes do Terceiro Reich tiñan unha idea clara de como actuar con respecto aos xudeus. Na súa opinión, a idea da liquidación en masa foise desenvolvendo sobre a marcha. Os historiadores que defenden esta postura adoitan presentar o asasinato en masa como un proceso de "radicalización acumulativa", a partir de iniciativas individuais de funcionarios do partido, do goberno e do exército e nas que Hitler tivo pouca intervención directa, limitándose a trazar as liñas xerais sobre o "perigo" que representaban os xudeus, pero sen dicirlles que facer para afrontalo. Iso daría lugar a distintas estratexias, ás veces incoherentes entre si, antes de que desembocasen no exterminio.

En termos xerais, a estrutura do Holocausto foi a seguinte:

• Primeiro, creouse o concepto de xudeu de acordo a uns criterios moi distintos dos utilizados ata entón. Unha parte da poboación europea quedou así marcada como inimiga segundo o ideario nazi.
• Segundo, procedeuse a desposuír aos cidadáns marcados dos seus dereitos de cidadanía e dos seus bens, separándoos así virtualmente do resto da sociedade.
• Terceiro, emprendeuse a separación física dos xudeus, coa súa concentración en guetos ou a súa deportación a outros territorios.
• O cuarto paso era solucionar definitivamente o problema xudeu: pensouse inicialmente en deportalos fóra de Europa e despois optouse polo seu asasinato masivo, fundamentalmente por dous medios: execución por unidades militares creadas para ese efecto (na Unión Soviética ocupada, sobre todo) ou execución en campos de exterminio tamén creados para o efecto (no caso dos restantes xudeus europeos).

Dous elementos distinguen ao Holocausto doutros casos de xenocidio ou asasinatos masivos:

O primeiro elemento é a ideoloxía nazi, a cal é ferventemente nacionalista, aínda que de corte político centralizado cun compoñente mítico engadido, que divide ao mundo en catro categorías:

• a raza aria, superior ao resto das razas e destinada a dominar o mundo (e os arios que non estivesen de acordo deberían ser eliminados);
• o resto das razas, consideradas inferiores e destinadas a ser dominadas (e aqueles desas razas que se resistisen deberían ser eliminados);
• os «impuros» (xitanos, homosexuais, enfermos, discapacitados, dementes, etc.), que estaban destinados a ser exterminados;
• os xudeus, considerados a antítese da raza aria e encarnación do mal, destinados á exterminación masiva e sistemática.

O discurso e a estrutura ideolóxica nazi están cargados de significación relixiosa e mitolóxica.

O segundo elemento é a sistematización dos procesos de asasinatos masivos, os cales comezaron coa concentración da poboación xudía en guetos e posteriormente en campos de concentración e culminou coa implantación da chamada «solución final ao problema xudeu», que consistiu no asasinato masivo e sistemático da maior parte da poboación xudía europea.

O principal elemento da devandita «solución» foron os campos de exterminio, os cales funcionaban como auténticas fábricas de morte, cuxa materia prima era a poboación para ser exterminada.

Mapa do Holocausto xudeu en Europa, 1939-1945. Mostra a porcentaxe de mortos xudeus de cada país ao terminar a segunda guerra mundial en relación á poboación existente ao comezo das hostilidades.

Durante o Holocausto, uns seis millóns de xudeus (ao redor de dous terzos da poboación xudía mundial da época) foron exterminados. Nalgúns casos desapareceron comunidades enteiras, entre elas a florecente comunidade xudía de Polonia (de máis de tres millóns de membros) e a comunidade sefardí de Salónica (en Grecia).

O número exacto de persoas asasinadas durante o réxime nazi non se puido determinar, aínda que se consideran fiables as seguintes cifras:

• 5 600 000 a 6 100 000 de xudeus, dos que do 49 o 63 % eran polacos,
• 3 500 000 a 6 000 000 de civís eslavos,
• 2 500 000 a 4 000 000 de prisioneiros de guerra soviéticos,
• 2 500 000 a 3 500 000 de polacos non xudeus,
• 1 000 000 a 1 500 000 de disidentes políticos,
• 200 000 a 800 000 xitanos,
• 200 000 a 300 000 discapacitados,
• 10 000 a 250 000 homosexuais,

En total as vítimas suman unha cifra de 15 510 000 a 22 450 000 (quince a vinte millóns de persoas, aproximadamente).^{[Cómpre referencia]}

O Holocausto deu o pulo final á creación do estado de Israel, situado sobre parte do territorio do Mandato británico de Palestina, que acolleu aos xudeus sobreviventes do exterminio.

Controversia

Artigo principal: Negación do Holocausto.

Algúns sectores Negacionismo do Holocausto|minoritarios sosteñen que a «solución final» non supoñía o exterminio dos xudeus, senón que era un plan que pretendía deportar aos xudeus de Alemaña e dos países ocupados e aliados de Alemaña, e que a longo prazo supoñía a creación dun Estado sionista na illa de Madagascar (Plan Madagascar), territorio en dominio de Francia e pouco poboado neses momentos

A idea de que para os nazis a «solución final» non significaba o asasinato sistemático dos xudeus, senón o seu desprazamento cara ao leste de Europa, baséase na reinterpretación de documentos tales como a carta do 31 de xullo de 1941 onde Hermann Göring escribiu a Reinhard Heydrich o seguinte:

Complementando a tarefa que lle foi encomendada a vostede por decreto do 24.1.1939, para chegar na cuestión dos xudeus a unha solución o máis favorable posible, segundo as circunstancias actuais en forma da súa emigración e evacuación, encárgolle pola presente tomar todas as medidas preliminares necesarias de organización e de índole material para a solución integral do problema xudeu dentro da zona de influencia alemá en Europa... Encárgolle, ademais, presentarme á brevidade un proxecto integral referente a tales medidas para dar cumprimento á desexada solución final do problema xudeu.

Martin Luther, funcionario da chancelería nazi e participante na conferencia de Wannsee, escribía nun memorándum o 21 de agosto de 1942:

O principio da política alemá referente ao tema xudeu, despois da toma do poder, consistiu en fomentar a emigración xudía por todos os medios... A guerra actual outórgalle a Alemaña a posibilidade e tamén o deber de solucionar o problema xudeu en Europa... Sobre a base da citada directiva do Führer comezouse coa evacuación dos xudeus de Alemaña. Resultaba apropiado incluír nestas accións aos cidadáns xudeus dos demais países que tamén tomaran medidas respecto dos xudeus... A cantidade de xudeus desprazados desta maneira cara ao leste non alcanzaba a cubrir alá a man de obra necesaria.

Con todo, de acordo á versión maioritaria con respecto ao Holocausto, os termos "evacuación", "desprazamento", "emigración", "reinstalación"etc. eran palabras clave para ocultar o masacre.

Estas e outras razóns son esgrimidas polos negacionistas do holocausto, quen nega a existencia de Holocausto, chegando a afirmar que se trata dun medio propagandístico do sionismo e dunha suposta conspiración xudía.

Baseándose en supostas investigacións posteriores á guerra, afirman que a cifra de xudeus mortos nos campos de concentración nazi non é tan elevada, e que todo sería un complot para evitar custe o que custe o rexurdimento nacionalsocialista.

A persecución e o xenocidio levouse a cabo por etapas. As leis de Núremberg foron promulgadas anos antes do estalido da segunda guerra mundial. Os campos de concentración nazis foron creados como lugares onde os reclusos eran utilizados como man de obra escrava ata que morrían por esgotamento ou enfermidade. Alí onde a Alemaña nazi conquistaba novos territorios ao leste de Europa, escuadróns especializados chamados Einsatzgruppen asasinaban xudeus e opoñentes políticos en fusilamentos masivos. Os xudeus e os xitanos foron encerrados en guetos antes de ser transportados por centenas ou milleiros en trens de carga cara a campos de exterminio onde, se sobrevivían á viaxe, a maioría deles era asasinada en cámaras de gas. Todo o aparello burocrático alemán estivo involucrado na loxística do asasinato masivo, convertendo ao país no que un académico chamou "un Estado xenocida".

Listaxe dos campos de concentración nazis

Artigo principal: Campos de concentración nazis.

A continuación móstrase unha lista dos campos de concentración nazis. Estes foron establecidos dentro de Alemaña pouco despois da ascensión ao poder do partido nazi en 1933. Algúns historiadores sinalaron á Gestapo como os organizadores dos campos de concentración franquistas na Guerra civil española (1936-39), que se inspiraron nos campos da Alemaña nazi para o seu deseño, e á súa vez influíron despois nos campos nazis en Centroeuropa. Entre eses oficiais nazis, destacou Paul Winzer, xefe do campo de concentración de Miranda de Ebro.

Posteriormente crearíanse outros campos naqueles países anexionados ou invadidos por Alemaña antes e durante o transcurso da Segunda guerra mundial, como Países Baixos e Polonia. Mentres que algúns campos tiveron unha existencia máis ben efémera, outros permaneceron en activo ata a definitiva derrota alemá na guerra.

Os campos de exterminio atópanse marcados en cor rosa, mentres que os maiores campos de outros tipos están sinalados con cor azul.

Nome do campo	País (actual)	Tipo de campo	Tempo de funcionamento	Número estimado de prisionieros	Número estimado de mortos	Subcampos	Web
Arbeitsdorf	Alemaña	Campo de traballo	8 de abril de 1942 - 11 de outubro de 1942		min. 600
Auschwitz	Polonia	Campo de traballo e exterminio	Abril de 1940-xaneiro de 1945	400 000	1 100 000-1 500 000	Auschwitz1940 Birkenau1941 Buna-Monowitz1941	[2]
Bardufoss	Noruega	Campo de concentración	Marzo de 1944 -?	800	250		?
Belzec	Polonia	Campo de exterminio	Marzo de 1942-xuño de 1943		600 000		[3]
Bergen-Belsen	Alemaña	Punto de agrupamento	Abril de 1943-abril de 1945		70 000		[4]
Bolduque	Países Baixos	Campo de tránsito e prisioneiros	1943-verán de 1944				[5]
Bozen	Italia	Tránsito	Xullo de 1944-abril de 1945	11 116		listado
Bredtvet	Noruega	Campo de concentración	?	?	?	?
Breendonk	Bélxica	Campo de prisioneiros e traballo	20 de setembro de 1940-setembro de 1944	min. 3532	min. 391		[6]
Breitenau	Alemaña	Un dos primeiros campos, posteriormente campo de traballo	Xuño de 1933-marzo de 1934, 1940-1945	470; 8500			[7]
Buchenwald	Alemaña	Campo de traballo	Xullo de 1937-abril de 1945	250 000	56 000	listado	[8]
Chełmno	Polonia	Campo de exterminio	Decembro de 1941-abril de 1943; abril de 1944-xaneiro de 1945		340 000
Dachau	Alemaña	Campo de traballo	Marzo de 1933-abril de 1945	200 000	min. 30 000	listado	[9]
Falstad	Noruega	Campo de prisioneiros	Decembro de 1941 - maio de 1945		min. 200	none	[10] [11]
Flossenbürg	Alemaña	Campo de traballo	Maio de 1938-abril de 1945	min. 100 000	30 000	listado	[12]
Grini	Noruega	Campo de prisioneiros	14 de xuño de 1941-maio de 1945	19 788	8	Fannrem Bardufoss Kvænangen
Gross-Rosen	Alemaña	Campo de traballo	Agosto de 1940-febreiro de 1945	125 000	40 000	listado	[13]
Hinzert	Alemaña	Punto de reunión e subcampo	Xullo de 1940-marzo de 1945	14 000	min. 302		[14] Arquivado 28 de abril de 2021 en Wayback Machine.
Kaufering/Landsberg	Alemaña	Campo de traballo	Xuño de 1943-abril de 1945	30 000	min. 14 500		[15]
Kauen (Kaunas)	Lituania	Gueto e campo de internamento				Prawienischken	[16]
Klooga	Estonia	Campo de traballo	Verán de 1943-28 de setembro de 1944		2400
Langenstein Zwieberge	Alemaña	Subcampo de Buchenwald	Abril de 1944-abril de 1945	5000	2000
Le Vernet	Francia	Campo de internamento	1939-1944	13 350
Lwów, Janowska street (L'viv)	Ucraína	Campo de exterminio e traballo	Setembro de 1941-novembro de 1943
Majdanek (KZ Lublin)	Polonia	Campo de exterminio	Xullo de 1941-xullo de 1944		78 000		[17]
Malchow	Alemaña		Ata o 8 de maio de 1945
Maly Trostenets	Belarús	Campo de exterminio	Xullo de 1941-xullo de 1944		200 000-500 000
Mauthausen-Gusen	Austria	Campo de traballo	Agosto de 1938-maio de 1945	195 000	min. 95 000	listado	[18]
Mittelbau-Dora	Alemaña	Campo de traballo	Setembro de 1943-abril de 1945	60 000	min. 20 000	listado	[19]
Natzweiler-Struthof	Francia	Campo de traballo	Maio de 1941-setembro de 1944	40 000	25 000	listado	[20]
Neuengamme	Alemaña	Campo de traballo	13 de decembro de 1938-4 de maio de 1945	106 000	55 000	listado	[21]
Niederhagen	Alemaña	Prisión e campo de traballo	Setembro de 1941-principos de 1943	3900	1285		[22]
Oranienburg	Alemaña	Punto de reunión	Marzo de 1933-xullo de 1934	3000	min. 16		[23]
Osthofen	Alemaña	Punto de reunión	Marzo de 1933-xullo de 1934
Płaszów	Polonia	Campo de traballo	Decembro de 1942-xaneiro de 1945	min. 150 000	min. 9000	listado	[24]
Ravensbrück	Alemaña	Campo de traballo	Maio de 1939-abril de 1945	150 000	(min. 90 000)	listado	[25]
Riga-Kaiserwald (Mežaparks)	Letonia	Campo de traballo	1942-6 de agosto de 1944	¿20 000?		16, incl. Eleja-Meitenes	[26]
Risiera di San Sabba (Trieste)	Italia	Campo de detención policial	Setembro de 1943-29 de abril de 1945		5000		[27]
Sachsenhausen	Alemaña	Campo de traballo	Xullo de 1936-abril de 1945	min. 200 000	(100 000)	listado	[28]
Sobibór	Polonia	Campo de exterminio	Maio de 1942-outubro de 1943		250 000
Stutthof	Polonia	Campo de traballo	Setembro de 1939-maio de 1945	110 000	65 000	listado	[29]
Lager Sylt (Alderney)	Illas do Canal	Campo de traballo	Marzo de 1943-xuño de 1944	¿1000?	460		[30]
Theresienstadt (Terezín)	República Checa	Campo de tránsito e gueto	Novembro de 1941-maio de 1945	140 000	35 000		[31]
Treblinka	Polonia	Campo de exterminio	Xullo de 1942-novembro de 1943		min. 800 000
Vaivara	Estonia	Campo de concentración e tránsito	15 de setembro de 1943-29 de febreiro de 1944.	20 000	950	22	[32]
Varsovia	Polonia	Campo de traballo e exterminio	1942-1944	Máis de 40 000	Máis de 200 000
Westerbork	Países Baixos	Punto de reunión	Outubro de 1939-abril de 1945	102 000			[33]

.

Véxase tamén

Bibliografía

• Dawidowicz, Lucy (1975). The War Against the Jews. 
• Hedgepeth, Sonja M.; Saidel, Rochelle G. (2010). Sexual Violence against Jewish Women During the Holocaust. Lebanon, NH: University Press of New England. 
• Crónica del Holocausto, Libsa, Madrid, 2001.ISBN 978-84-662-0260-2
• Aly, Götz. "Final Solution": Nazi Population Policy and the Murder of the European Jews. Londres: Arnold, 1999. ISBN 0-340-67757-0
• Arad, Yitzhak. Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. Bloomington: Indiana University Press, 1987. ISBN 0-253-21305-3
• Breitman, Richard. The Architect of Genocide: Himmler and the Final Solution. Nova York: Knopf, 1991. ISBN 0-87451-596-3
• Browning, Christopher. The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939-March 1942. Lincoln: University of Nebraska Press, 2004. ISBN 0-8032-1327-1
• Cesarani, David, editor. The Final Solution: Origins and Implementation. Londres: Routledge, 1994. ISBN 0-415-15232-1
• Evans, Richard J., El Tercer Reich en guerra (1939-1945), Península, Barcelona, 2011. ISBN 978-84-9942-093-6
• Hilberg, Raul. The Destruction of the European Jews. New Haven, CT: Yale University Press, 2003. ISBN 0-300-09557-0
• Kershaw, Ian, Hitler, los alemanes y la Solución Final, La Esfera de los Libros, Madrid, 2009. ISBN 978-84-9734-834-8
• Mazower, Mark, El imperio de Hitler. Ascenso y caída del Nuevo Orden Europeo, Crítica, Barcelona, 2008. Tradución de Enrique Hernando. ISBN 978-84-7423-625-5
• Shlezinger, Aharón. El Misterio del Holocausto Revelado, Obelisco, Barcelona, 2013. ISBN 978-84-9777-959-3
• Wistrich, Robert S., Hitler y el Holocausto, Mondadori, Barcelona, 2002. ISBN 978-84-397-0937-4

Outros artigos

• Anne Frank
• Historia do pobo xitano
• ODESSA
• Servizo Austríaco da Memoria
• Xenocidio
• Yad Vashem
• Distintivo dos campos de concentración nazis
• Acordo Haavara

Ligazóns externas

• Historia da Shoáh, de Georges Bensoussan (pdf)
• O Holocausto (en portugués)
• Documental Triángulos Roxos- As vítimas esquecidas. (en portugués)
• Enciclopedia do Holocausto, mantida polo Memorial do Holocausto. (en castelán)
• The Holocaust Chronicle (en inglés)
• Holocaust History (en inglés)