Kosmology fan natoerreligys

De kosmology fan by natoerreligys is faak tige grut en yngewikkeld. Sa leaude men foarhinne op ’e Cookeilannen, yn ’e Stille Súdsee, dat der tolve himels wienen: sân ûnder de sinne en fiif derboppe, en in ûnderwrâld ûnder de ierde. Elts fan dy nivo’s wie ferbûn mei goaden en geasten dy’t dêr taholden. It hielal fan ’e Dajak-folken fan Borneo is ferdield yn trije lagen: in boppewrâld, dy’t behearske wurdt troch in manlike god dy’t faak identifisearre wurdt mei de hillige noashoarnfûgel; in middenwrâld, dêr’t de minsken wenje; en in ûnderwrâld, dy’t behearske wurdt troch in goadinne dy’t almeast ferienselvige wurdt mei de wetterslange. De Hmong (Miao of Meo), fan súdlik Sina en noardlik Fietnam, Laos en Tailân, leauwe dat it himelferwulft op tolve sulveren pylders rêst.

Kosmyske syklus

Yn ’e kosmology fan ’e Súdamerikaanske Inka’s stie de twa- en trijedieling sintraal. De soan út it kosmyske houlik fan ’e sinnegod Inti mei de moannegoadinne Mamaquilla (twadieling) wie Illapa, de tongergod (trijedieling). Yn ’e relaasje tusken Inti en de skepper-god Viracocha, dy’t beiden yn trijefâldich stal bekend wienen, kaam ek de twadieling boppe-ûnder ta utering. Fierders wie de keizerin de dochter fan ’e moanne en de Inka, de keizer, de soan fan ’e sinne en de gelikense fan him dy’t gjin gelikense ken, Viracocha. Se waarden dan ek as libbene goaden beskôge en fereare. Yn Midden-Amearika, fan ’e Maya’s yn Gûatemala, fia de Tolteken, de Azteken en oare folken yn sintraal Meksiko, oan ’e folken fan ’e Pueblo-kultuer fan ’e Amerikaanske steaten Nij-Meksiko en Arizona (Tiwa, Tewa, Towa, Kerresan, Hopy en Sûny) ta, leaude men yn ’e periodike ferneatiging en werskepping fan ’e wrâld, yn in ivige kosmyske syklus.

Tongerfûgels

De kosmology fan ’e Noardamerikaanske flaktestammen (Sû, Sjajinnen, Arapaho, Swartfuotten, Krieën, Assiniboin, Mandan, Hidatsa, Arikara, Kajowa, Pâny, Flakte-Odjibwe, Flakte-Kry, Komantsjen, Osadzje, ensfh.) is fierhinne om dierlike fermogens hinne konsintrearre, lykas de krêft fan ’e bizon en de faasje fan ’e antilope. Rûnomferspraat is fierders ek it leauwen yn trije parallelle wrâlden. Under it oerflak fan ’e mar dêr’t de ierde op dreaut, wenje machtige geasten dy’t oer bisten en planten op ’e ierde en yn it wetter hearskje. Boppe de wrâld, yn ’e loft, leit de boppewrâld, dêr’t ferlykbere geasten tahâlde. Ta de machtichsten dêrfan wurde de saneamde Tongerfûgels rekkene, dy’t it mei de loaits fan har eagen en de klap fan har wjukken wjerljochtsje en tongerje litte kinne. De ierd- en loftgeasten binne allegeduerigen mei-inoar yn oarloch. De sinne is almeast nau ferbûn mei de Tongerfûgels.

Geastewale

Neffens de Jûpik (Westlike Inuit) fan Alaska en eastlik Sibearje binne der twa wrâlden, dy fan ’e minsken en dy fan ’e geasten, dy’t tagelyk itselde plak yn tiid en romte ynnimme, hoewol’t de geastewrâld hast nea sichtber is foar de minskewrâld. De grins tusken de beide wrâlden wurdt op guon mominten, lykas by berte, dea of it berikken fan ’e puberteit, ferbrutsen en dan is it fan essinsjeel belang dat de krekte rituelen útfierd wurde. Oars kinne de tunghat, de kweageasten, mei oerkomme út ’e oare wrâld.

Reingod

De Azteken, fan sintraal Meksiko, leauden dat harren hielal in sintrum, fjouwer rjochtings, trettjin himels en njoggen hellen hie. Wa’t stoar oan ferdrinking, lepra, in wjerljochtynslach, jicht, wettersucht of in longsykte gong nei de paradyslike tunen fan Tlalok, de reingod, dy’t him of har deade hie. Krigers dy’t offere waarden of sneuvelen yn ’e striid, keaplju dy’t ûnderweis omkamen en froulju dy’t stoaren by de berte fan har earste bern gongen allegearre nei de himel fan ’e sinne. Alle oaren reizgen nei harren dea earst fjouwer jier ûnder de noardlike woastinen, yn it ûndergrûnske ferwulft fan Mictlantecuhtli, de god fan ’e dea, foar’t se de njoggende hel berikten, dêr’t se folslein ferdwûnen.

Geastame

De Jorûba, fan súdwestlik Nigearia en súdlik Benyn, leauwe yn ’e ile, de yn steat fan gaos ferkearende oerwrâld, dy’t oan ’e iene kant foar de orun, de himel, oer stiet en oan ’e oare kant foar de aiye, de troch yngripen fan ’e orun yn ’e ile ûntstiene oardere wrâld oer. It minsklik lichem wurdt skepen troch de god Orishala en dêrnei wurdt der in emi, in geast, ynblaasd troch de god Olodumare. Men leaut dat nei de dea de bestândielen fan ’e minsken weromkeare nei de goaden, om op ’e nij ferdield te wurden oer nijberne poppen. Der bliuwt lykwols altyd wat fan ’e deade oer, in geasteftich eat, dat nei de ierde weromkeare kin en fia sjamanistyske rituëlen of it yn besit nimmen fan dûnsers fan ’e Egungun-dûns boadskippen oerbringe kin oan ’e libbenen.

Kleurwrâld

De Maya’s, fan Belize, Gûtamala en súdlik Meksiko, bewennen, en bewenje, in hielal mei in sintrum en fjouwer rjochtings, dy’t elk oerienkamen mei in kleur: it sintrum, de wrâldbeam, wie grien; it noarden wie wyt, want dêrwei kaam yn maaie de wichtige rein; it westen wie swart, om’t de sinne dêr ferdwûn; it suden wie giel, want dêr wie de sinne op syn hichtepunt; en it easten, de wichtichste rjochting, wie read, want dêr waard de sinne eltse dei wer op ’e nij berne. Fierders leauden de Maya’s yn trettjin ûnderskate boppe-inoar lizzende himels en njoggen ûnderskate ûnderinoar lizzende hellen. De hiele ûnderwrâld mei-inoar waard Xibalba neamd. De hege ceiba-beam waard beskôge as hillich, om’t er de Wack Chan, de krúsfoarmige wrâldbeam, symbolisearre, dy’t de trettjin himels, de wrâld en de njoggen hellen feriene. De ierde sels wie de rêch fan in reuseftich reptyl dat yn in fiver dreau.

Sjoch ek

Literatuer

Bertholet, A., en Campenhausen, H. Freiherr von, Van Goor’s Encyclopedisch Woordenboek der Godsdiensten, Den Haach, 1970.
Bowker, J., Een wereld van religies, Kampen, 1999.
Brosnahan, T., en Keller, N., Guatamala, Belize & Yucatán - La Ruta Maya, Hawthorn, 1997.
Collins, R., ûnder redaksje fan, Indianen - De oorspronkelijke bewoners van Noord-Amerika, Amsterdam, 1995.
-, Die Religion in Geschichte und Gegenwart - Handwörterbuch für Theologie und Religionswissenschaft, Tübingen, 1957-1962.
Eliade, M., en Couliao, I.P., Wereldreligies in kaart gebracht, Utert, 1992.
Else, D., e.o., West Africa, Hawthorn, 1999.
Fuentes, C., De Spaanse erfenis - Vijf eeuwen Spaanse invloeden in Latijns Amerika, Houten, 1992.
Keller, N., en Wheeler, T., Rarotonga & the Cook Islands, Hawthorn, 1998.
Keulen, J., Guatemala, Amsterdam/Den Haach, 1994.
Kielich, W., Volken en Stammen - Indonesië, Amsterdam, 1976.
Mayhew, B., en Huhti, Th., South-West China, Hawthorn, 1998.
Noble, J., e.o., Mexico, Hawthorn, 1998.
Rachowiecki, R., Peru, Hawthorn, 2000.
Storey, R., e.o., China, Hawthorn, 1998.
Swaney, D., Bolivia, Hawthorn, 2001.
Turner, P., e.o., Indonesia, Hawthorn, 1997.
Wood, M., Op Zoek naar de Bronnen van Onze Beschaving, Utert, 1993.