Klaaifrysk

Klaaifrysk
algemien
eigen namme	Klaaifrysk
lânseigen yn	Nederlân
tal sprekkers	95.000 (2004, skatting)
skrift	Latynsk alfabet
taalbesibskip
taalfamylje	● Yndo-Jeropeesk   ● Germaansk     ● Westgermaansk       ● Noardwestgermaansk         ● Frysk           ● Westerlauwersk Frysk             ● Klaaifrysk
dialekten	Bjirmsk, Noardhoeksk?
taalstatus
offisjele status	gjint
erkenning as minderheidstaal	gjint

It Klaaifrysk is ien fan 'e fjouwer grutte Fryske dialekten. It wurdt sprutsen yn 'e Klaaistreek, it noardwestlike part fan 'e provinsje Fryslân, dat rûchwei omjûn wurdt troch it wetterlân fan 'e Súdwesthoeke yn it suden, Ljouwert en de Alde Feanen yn it easten, it Bilt yn it noarden, it Waad yn it noardwesten en de Iselmar yn it westen. It Klaaifrysk tanket syn namme oan syn taalgebiet, dêr't de grûn bestiet út fette seeklaai. Neffens in skatting op grûn fan gegevens út 2004 soe it Klaaifrysk yn 'e provinsje Fryslân sprutsen wurde troch likernôch 95.000 minsken; hoefolle Friezen om utens oft Klaaifrysk sprekke, is net dúdlik.

Klaaifryske subdialekten

Der bestiet in beheinde mjitte fan taalfariaasje binnen it Klaaifryske dialektgebiet, dy't benammentlik delkomt op útspraakferskil. Sa wurdt bygelyks it wurd "grut" útsprutsen as [ɡrœt] (lykas yn it Standertfrysk), mar ek wol diftongisearre, as [ɡrœ.ət] (klinkt as de klank yn "freon"), of mei in langer lûd, as [ɡrø:t] (rymt op "teut"). Ek it wurd "ôf" kin útsprutsen wurde as in diftong: [ɔ.ə], of as in hiel oare klank: [a.ṷ] (rymt op "gau"). Sokke ferskillen binne lykwols oer it algemien net bot oan beskate kriten bûn.

De lokaasje fan it Klaaifryske dialekt yn it Fryske taalgebiet.

Regionaal wykt inkeld it Bjirmsk, fan it âlde Barradiel, oan 'e Waadkust benoarden Harns, waarnimber wat mear fan 'e rest fan it Klaaifrysk ôf. Soms wurdt trouwens it Noardhoeksk, dat tusken it Bilt en de Lauwersmar sprutsen wurdt, ek ta it Klaaifrysk rekkene. Dat dialekt wykt wól dúdlik mear ôf, mei't dêr de Dongeradielster brekking bestiet, dy't yn 'e rest fan it Fryske taalgebiet net foarkomt.

Ferskillen mei it Wâldfrysk

De ferskillen tusken it Klaaifrysk en it Wâldfrysk, it oare grutte Fryske dialekt, binne sa lyts dat yn dit ferbân it wurd "dialekten" eins in te sterke term is; men soe better sprekke kinne fan "taalfarianten". Lykwols binne der in stikmannich – alteast foar Friezen – tige yn it each springende ferskillen, sawol op fonologysk as leksikaal mêd.

Fonologyske Ferskillen

Nei alle gedachten wurdt it bekendste ferskil tusken it Klaaifrysk en it Wâldfrysk foarme troch de wurden "my", "dy", "hy", "sy", "wy" en "by", dy't yn it Klaaifrysk útsprutsen wurde mei in [ɛi̭], en dus rime op "brij". Yn it Wâldfrysk wurde dizze wurden lykwols útsprutsen mei in [i], en rime se op "bry" (de Frânske tsiis). Fierders bestiet der in hast like bekend ferskil yn 'e útspraak fan 'e twaklanken "ei", "ai" en "aai". Yn it Klaaifrysk wurdt de "ai" útsprutsen as koarte [ɔi̭], lykas yn it Dútske Leute, wylst sawol de "ei" as de "aai" reälisearre wurde as de langere fariant [ɔ:i̭], dy't men yn it Frysk skriuwe kinne soe as "ôi". Yn it Wâldfrysk hawwe "ei", "ai" en "aai" lykwols krekt as yn it Nederlânsk de klanken [ɛi̭], [ai̭], resp. [a:i̭]. Mei oare wurden, yn it Klaaifrysk heart men yn 'e útspraak gjin ferskil tusken "ei" en "aai", wylst men yn it Wâldfrysk yn 'e útspraak gjin ferskil heart tusken "ei" en "ij".

De lokaasje fan it Klaaifryske dialekt yn it Fryske taalgebiet as it Noardhoeksk ek as in foarm fan Klaaifrysk beskôge wurdt.

Oare, minder bekende klankferskillen binne bygelyks:

Klaaifrysk	Wâldfrysk
do	dû
prom	prûm
tomme	tûme
neaken	nêken
kreakje	krêkje
weak	wêk
gers	gjers
kers	kjers
kel	kjel

Yn it Standertfrysk, dat nochal wat fariaasje talit, binne almeast beide foarmen tastien. By de foarbylden yn 'e tabel wurde beide foarmen ek rûnom yn 'e skriuwtaal brûkt. By "my", "dy", "hy", "sy", "wy" en "by", dêr't it wurdboek ek de foarmen "mij", "dij", "hij", "sij", "wij" en "bij" tastiet, is dat folle minder it gefal; dêr wurdt soks yn 'e regel inkeld dien as Klaaifriezen bewust yn it eigen dialekt skriuwe wolle.

Leksikale Ferskillen

Tusken it Klaaifrysk en it Wâldfrysk komme mar njoggentjin leksikale ferskillen foar. Foarbylden binne:

Klaaifrysk	Wâldfrysk
sneon	saterdei
eamel eamelder	mychammel mychhimmel
flues	flij
harke	riuwe
sûch	mot

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Boelens, K., et al., Twataligens: Ynlieding yn Underskate Aspekten fan de Twataligens, Ljouwert, 1981 (Fryske Akademy), ISBN 9 06 27 30 086. Duijff, Pieter, Fries en Stadsfries, De Haach, 2002 (Sdu Uitgevers), ISBN 9 01 20 90 156. Haan, G.J. de, Frisian Grammar, Grins, (sûnder jier). Jansma, Klaas, Friesland en Zijn 44 Gemeenten, Ljouwert, 1981 (Frysk Deiblêd), ISBN 9 06 48 00 154.