Azteken
De Azteken wienen in Meso-Amearikaanske beskaving dy't bestien hat tusken om-ende-by 1200 en 1520 yn it tsjintwurdige Meksiko. It sintrum fan harren beskaving wie fêstige yn de stêd Tenochtitlan, yn distiid Meksiko-stêd neamd. Nei alle gedachten stammen de Azteken ôf fan de Tolteken. Hja wienen tige kriichshaftich en it is bekend dat sy minsken offeren. Dat offerjen fan minsken dienen sy, omdat sy derfan oertsjûge wienen dat oars de sinne net opkomme soe. De hjoeddeiske Nahûa, dy't fan 'e Azteken ôfstamje en in oansjenlik diel fan 'e Meksikaanske befolking omfiemje, wurde ek wol Azteken neamd.
Namme
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]De "Azteken" neamden harsels Kuluah, Meksika of Tenochka. De Spaanske konkwistadores neamden har Meksikas, in namme dy't yn Meksiko noch hieltyd brûkt wurdt. It gebrûk om harren as "Azteken" oant te tsjutten komt fan de Dútske wittenskipper Alexander von Humboldt.
It wurdt "Azteken" komt fan it Nahuatl Azteka, "minsken út Aztlan". Aztlan wie in mytysk plak earne yn it noarden, dêr't de Azteken sels fan seinen dat sy dêr weikamen. De Azteken wienen net wend om harsels as Azteka oant te tsjutten. Oer it generaal waarden mei Azteka alle minsken bedoeld dy't Nahuatl sprutsen, en dat wienen net allinnich de minsken yn it Azteekske ryk, mar ek dêr bûten sa as bygelyks de Tlakskalteken, ferklearre fijânnen fan de Azteken.
Untsteansleginde
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Neffens de Azteken wennen harren foarâlden yn Aztlan, in eilân yn in mar earne yn it noarden. Harren god Huitzilopochtli fertelde dat sy, tegearre mei oare stammen, nei in nij lân gean moasten. Neidat de oare stammen allegearre in plak fûn hienen om te festigjen, bleaunen úteinlik allinnich de Azteken oer. De Azteken moasten harren neffens de professij festigje dêr't in earn op in kaktus siet en in slang ferslynde. Uteinlik seagen de Azteken dat teken op in eilantsje yn de Tekskokomar dêr't sy har fêstigjen en de stêd Tenochtitlan stiften. It teken stiet no ôfbylde op de flag fan Meksiko.
Opkomst
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Yn it begjin tsjinnen de Azteken as hierlingen yn de legers fan de stêdssteaten dy't ûntstien wienen nei de fal fan it Tolteekske Ryk. Dat dienen sy net ûnfertsjinstlik, want guons fan de Azteekske lieders mochten trouwe mei dochters fan Tolteekske foarsten. Fan 1372-1427 wienen de Azteken fazallen fan de Tepaneekske kening Tezozomok. Tezozomok waard opfolge troch Makstla, dy't in tige wreed bewâld fierde. Sa liet er de Azteekske oanfierder Gimalpopoka fermoardzje wat in soad argewaasje joech by de Azteken. In omke fan Gimalpopoka, Itzkoatl sluet in ferbûn mei Nezahualkóyotl fan Tekskoko en tegearre belegeren sy de Tepaneekske haadstêd Azkapotzalko. Nei hûndert dagen belegering joegen de Tepaneken har oer. Makstla waard finzennommen en offere. Dêrnei foege Tlakopan him by Tenochtitlan en Tekskoko en meiïnoar foarmen de stêden it Azteekske Ryk.
Montezuma I wie Itzoatl syn opfolger, hy regearde fan 1440 oant 1469 en wreide it ryk fierder út oant de kusten fan de Stille Oseaan en de Golf fan Meksiko; Aksayakatl (1469-1481) oermastere Tenochtitlans susterstêd Tlatelolko en ûnderwurp de Huaksteken. Hy besocht ek de Tarasken ûnder syn bewâld te krijen, mar dat mislearre. Under Ahuitzotl (1486-1502) ferdûbele it ryk yn omfang. Hy ûnderwurp de Miksteken fan Oaksaka en oermastere Sokonusko, wêrtroch it ryk him útstrekte oant hjoeddeisk Guatemala.
Maatskippij
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]De Azteken libben yn kalpultin (inkelfâld kalpully), wat te fergelykjen is mei in clan. Meardere kalpultin foarmen mei inoar in altepetl (meartal: altepemeh). De altepetl wie de lytste bestjoerlike ienheid en bestie meastentiids út in doarp of stêd mei it gebiet derom hinne, fan "wetter oant berch" ('altepetl' betsjut 'wetter-berch').
Guons fan de altepemeh hienen oaren ûnder harren bewâld. In altepetl sûnder in oare altepetl boppe harren kin sadwaande in lân neamd wurde. De heechste altepemeh wienen de stêden fan de Azteekske Trijebûn: Tenochtitlan, Tekskoko en Tlakopan.
De Azteekske befolking wie opdield yn twa klassen. De macehualtin, de gewoane befolking, en piltin of tlahtoanimeh, de eallju. De klassen wienen erflik, mar in macehually koe opgong meitsje ta pily troch bygelyks in súksesfolle karriêre yn it leger. Dat soarge derfoar dat de Azteken altyd genôch soldaten krije koenen. Oarsom wie it ek mooglik dat piltin har stân ferlieze soenen.
De Azteken hantearren in tweintichtallich talstelsel. In soad Súd-Amerikaanske Yndianestammen brûke dizze rekkenwize noch altyd.
De ferneatiging fan it Atzekenryk
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Neffens in Azteekske leginde soe yn it jier "se aktl" (I-riet, 1519) de god Quetzalcoatl út it easten komme om syn ryk op te easkjen. Dêr kaam by dat ek foartekens sjoen waarden, lykas in komeet en brân yn de timpel fan Huitzilopochtli. Ek waard der in fisk fongen mei in spegel yn syn kop, dêr't Moktezuma II, de Azteekske hueyi tlahtoani, marsjearjende soldaten seach. De Azteken offeren dêrom noch mear minsken. In protte stêden dy't earst bûnsmaten west hienen, kamen hjirtsjin yn it ferset.
Doe't de Spanjerts ûnder lieding fan Hernán Cortés yn Meksiko arrivearren, tochten de Azteken dat Cortés miskien wol Quetzalcoatl wêze koe. Quetzalcoatl hie nammentlik in giel burd, krektas Cortés. Ek wienen de Azteken ûnder de yndruk fan de skippen, de gewearen en de kanonnen fan de Spanjerts, en ek de hynders en wynhûnen fûnen sy bysûnder.
Montezuma twifele of Cortés yndied Quetzalcoatl wie of in gewoane frjemdling dy't inkeld op eigen gewin út wie. Hy besleat Cortés geskinken te jaan en sei him dat it better wie om net nei Tenochtitlan te kommen. Mar de op-goud-sljochte Spanjerts woenen mear hawwe. Sy beslueten dôchs nei Tenochtitlan te gean, beselskippe troch fijânnen fan de Azteken, lykas de Tlakskalteken dy't in soad wichtige militêre ynformaasje oan de Spanjerts joegen.
De Spanjerts seagen har eagen út yn Tenochtitlan. Nei seis dagen fûnen sy efter in tichtmitsele muorre keamers fol mei goud en jewielen. Koart nei dizze fynst deaden de Azteken twa Spaanske boadskippers. Cortes besleat Moctezuma finzen te nimmen en brûkte him as gizeler. Ek sloegen de Spanjerts bylden fan de goaden stikken en ferbeanen it offerjen fan minsken.
Nei't der in oare Spaanske ekspedysje oankommen wie dy't Cortés arrestearde, wêrtroch't er net mear yn Tenochtitlan wie, bruts der gaos út doe't efterbleaune soldaten in Azteekske seremoanje ferhinderje woenen. Yn de gaos kaam Moctezuma om it libben.
Cortes wie ûnderwilens weromkomd en besocht nachts mei syn soldaten te flechtsjen. By dizze flecht ferlear er in soad soldaten. Letter kaam hy werom doe't hy in grut leger byinoar sammele hie fan goed 1000 Spanjerts en 150.000 Meksikaanske bûnsmaten. It waard in ferskuorrende fjildslach dêr't tûzenen Azteken dea by op strjitte leinen en alle finzen nommen Spaanske soldaten fuortendaliks offere waarden. Nei in belegering dy't in tal moannen duorre joegen de lêste Azteken har oer. It ryk fan de Azteken waard as Nij-Spanje in Spaanske koloanje.
Bibliografy
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]- Elliot, J.H., Empires of the Atlantic World. Britain and Spain in America, 1492-1830, Yale University Press, 546 siden.