Alde Testamint

	Alde Testamint
	algemiene gegevens
oarspr. titel	Tenach
auteur	ferskaat (anonym)
taal	Hebriuwsk, Arameesk
foarm	non-fiksje, proaza, poëzij
sjenre	religiosa
skreaun	10e – 2e iuw f.Kr.
bondel	Bibel
	oersetting nei it Frysk
Fryske titel	Alde Testamint
publikaasje	1943, Haarlim
útjouwer	Nederlands Bijbelgenootschap
oersetter	G.A. Wumkes en E.B. Folkertsma

It Alde Testamint (Latyn: Vetus Testamentum) is de oantsjutting foar in samling religieuze geskriften dy't it earste part fan 'e Bibel foarmje, it hillige boek fan it kristendom en it joadendom. Hoewol't it rûchwei oerienkomt mei de Tenach, de joadske bibel, wurdt de namme "Alde Testamint" inkeld yn 'e kristlike kontekst brûkt, om it te ûnderskieden fan it lettere Nije Testamint. De oarspronklike tekst fan it Alde Testamint wie skreaun yn it Hebriuwsk, útsein guon passaazjes yn 'e boeken Ezra, Jeremia en Daniël, dy't yn it Arameesk wiene. De earste Fryske oersetting fan it Alde Testamint, fan dû. Geart Aeilco Wumkes en Eeltsje Boates Folkertsma, kaam út yn 1943.

Ynhâld

It Alde Testament hat boeken mei in grut ferskaat oan ynhâld. Der binne guons dy't histoaryske boeken neamd wurde, om't se de oerlevere ferhalen fan it Joadske folk omfiemje. Fierders binne der boeken mei útspraken fan profeten, wetboeken en boeken mei lieten en spreuken.

De boeken fan it Alde Testamint ferhelje efterinoar fan it oanbegjin en de skepping fan 'e wrâld en de minske troch God, de sûndfloed, de aartsfaars, de Ballingskip yn Egypte, de weromkear fan 'e âlde Hebreeërs nei it Unthjitten Lân, de skiednis fan it keninkryk Israel en letter fan it keninkryk Juda ûnder de rjochters en dêrnei de keningen, de ferrinnewearring fan dy beide keninkriken troch de Babyloaniërs en de Alde Assyriërs, de Babyloanyske Ballingskip en de weromkear fan 'e joaden út Babyloanje, en einigje mei de profesijen fan in hiele rige profeten.

De Kanon

De gearstalling fan 'e kanon fan it Alde Testamint, de samling fan erkende boeken dus, is binnen de kristlike tsjerken in hjit hingizer. De protestantske denominaasjes erkenne inkeld de 24 boeken fan 'e joadske Tenach, sij it yn in folslein oare yndieling, sadat it yn harren Alde Testamint 39 boeken wurden binne. De Roomsk-Katolike Tsjerke erkent al dy 39 en noch 7 oaren deropta, sadat it totaal op 46 komt. De Gryksk-Otterdokse Tsjerke hat noch 3 oaren, mar foeget ek wer 2 boeken gear, en komt yn totaal dus op 48, en de Russysk-Otterdokse Tsjerke hat de 46 roomske en de 4 Gryksk-otterdokse boeken plus noch 1 ekstra: 51 dus. De Georgysk-Otterdokse Tsjerke hat noch wer ien ekstra, wat it totaal op 52 bringt. De Etiopysk-Otterdokse Tsjerke komt mei in folslein oare yndieling út op 46 boeken, wêrby't ûnderskate fan 'e protestantske bibelboeken geartroppe binne, wylst der oare, yn it Westen folslein ûnbekende teksten tafoege binne. Boeken dy't net ta de kanon (fan in beskate tsjerke) hearre, wurde (yn dat fermidden) de apokrife of deuterokanonike boeken neamd. Yn guon protestantske streamings wurde sokke apokrife boeken oan 'e ein fan it Alde Testamint opnommen as in nuttige mar net offisjeel erkende taheakke, mar yn oare, strangere, denominaasjes wurdt dat wer beslist net dien.

Yndieling

De boeken fan it Alde Testamint, wat harren gearstalling ek krekt wêze mei, wurde tradisjoneel opdield yn in stikmannich groepkes, te witten: Wet, Skiednis, Poëzij en Wiisheid, Grutte Profeten en Lytse Profeten. Dizze yndieling is lykwols ûnoffisjeel en yn gjin inkele bibel as sadanich werom te finen.

De ûnderskate bibelboeken

Hjirûnder de opsomming fan 'e boeken fan it Alde Testamint. De kanon (en folchoarder) is dy fan 'e Nije Fryske Bibeloersetting fan 1978.

De Kanonike Boeken
- Wet
  - Genesis
  - Exodus
  - Leviticus
  - Numeri
  - Deuteronomium
- Skiednis
  - Jozua
  - Rjochters
  - Jozua
  - 1 Samuël
  - 2 Samuël
  - 1 Keningen
  - 2 Keningen
  - 1 Kroniken
  - 2 Kroniken
  - Ezra
  - Nehemia
  - Ester
- Poëzij en Wiisheid
  - Job
  - Psalmen
  - Spreuken
  - Preker
  - Heechliet
- Grutte Profeten
  - Jesaja
  - Jeremia
  - Kleilieten
  - Ezechiël
  - Daniël
- Lytse Profeten
  - Hoséa
  - Joël
  - Amos
  - Obadja
  - Jona
  - Micha
  - Nahum
  - Habakuk
  - Sefanja
  - Haggai
  - Sacharja
  - Maleächy
De Deuterokanonike of Apokrife Boeken
- Judit
- de Wysheid fan Salomo
- Tobit
- Jezus Sirach
- Baruch
- it Brief fan Jeremia (Barûch 6)
- 1 Makkabeeërs
- 2 Makkabeeërs
- Ester (Gryksk)
- de Taheakken op it Boek Daniël
  - Azarja
  - Suzanne (Daniël 13)
  - Bel en de Draak (Daniël 14)

Yn 'e kanon fan 'e Roomsk-Katolike Tsjerke folgje de boeken Tobit en Judit fuort nei Nehemia, wylst Ester (Gryksk) oan Ester tafoege is. Nei Ester komme 1 Makkabeeërs en 2 Makkabeeërs en nei it Heechliet folgje de Wysheid fan Salomo en Jezus Sirach. Barûch (it Brief fan Jeremia ynbegrepen) stiet tusken Kleilieten en Ezechiël yn; Azarja (of It Liet fan Azarja) foarmet in passaazje fan it boek Daniël (nei Daniël 3:23); en Suzanne en Bel en de Draak binne oan Daniël tafoege as de beide lêste haadstikken.

Ferliking fan ûnderskate yndielings fan it Alde Testamint

nû.	joadendom	protestantske tsjerken	Roomsk-Katolike Tsjerke	Gryksk-Otterdokse Tsjerke	Russysk-Otterdokse Tsjerke	Georgysk-Otterdokse Tsjerke	Etiopysk-Otterdokse Tsjerke
1	Ḇerešiṯ	Genesis	Genesis	Genesis	Genesis	Genesis	Genesis
2	Šemot	Exodus	Exodus	Exodus	Exodus	Exodus	Exodus
3	Vayikra	Leviticus	Leviticus	Leviticus	Leviticus	Leviticus	Leviticus
4	Ḇamidḇar	Numeri	Numeri	Numeri	Numeri	Numeri	Numeri
5	Deḇarim	Deuteronomium	Deuteronomium	Deuteronomium	Deuteronomium	Deuteronomium	Deuteronomium
6	Yehošua	Jozua	Jozua	Jozua	Jozua	Jozua	Jozua
7	Šofṭim	Rjochters	Rjochters	Rjochters	Rjochters	Rjochters	Rjochters
8	Šmu'el	Ruth	Ruth	Ruth	Ruth	Ruth	Ruth
9	Melaḵim	1 Samuël	1 Samuël (of 1 Keningen)	1 Samuël (of 1 Keningen)	1 Samuël (of 1 Keningen)	1 Samuël (of 1 Keningen)	Samuël
10	Yešayahu	2 Samuël	2 Samuël (of 2 Keningen)	2 Samuël (of 2 Keningen)	2 Samuël (of 2 Keningen)	2 Samuël (of 2 Keningen)	Keningen
11	Yirmiyahu	1 Keningen	1 Keningen (of 3 Keningen)	1 Keningen (of 3 Keningen)	1 Keningen (of 3 Keningen)	1 Keningen (of 3 Keningen)	1 Kroniken
12	Yeḥezq'el	2 Keningen	2 Keningen (of 4 Keningen)	2 Keningen (of 4 Keningen)	2 Keningen (of 4 Keningen)	2 Keningen (of 4 Keningen)	2 Kroniken (ynkl. Gebed fan Manasse)
13	Ṯrei Asar	1 Kroniken	1 Kroniken	1 Kroniken	1 Kroniken	1 Kroniken	Jubileeën
14	Ruṯ	2 Kroniken	2 Kroniken	2 Kroniken	2 Kroniken	2 Kroniken	Henoch
15	Ṯehillim	Ezra	Ezra (of 1 Ezra)	Ezra (Gryksk) of 1 Ezra	1 Ezra	1 Ezra	Ezra-Nehemia
16	Iyyoḇ	Nehemia	Nehemia (of 2 Ezra)	Ezra-Nehemia of 2 Ezra	2 Ezra	2 Ezra	Ezra Kali en Ezra Sutu'el
17	Mišlei	Ester	Tobit	Tobit	3 Ezra	3 Ezra	Tobit
18	Qoheleṯ	Job	Judit	Judit	Nehemia	Nehemia	Judit
19	Šir Hašširim	Psalmen	Ester (ynkl. Ester (Gryksk))	Ester (ynkl. Ester (Gryksk))	Tobit	Tobit	Ester (ynkl. Ester (Gryksk)
20	Eiḵah	Spreuken	1 Makkabeeërs	1 Makkabeeërs	Judit	Judit	1 Meqabyan
21	Dani’el	Preker	2 Makkabeeërs	2 Makkabeeërs	Ester (ynkl. Ester (Gryksk)	Ester (ynkl. Ester (Gryksk)	2 en 3 Meqabyan
22	Esṯer	Heechliet	Job	3 Makkabeeërs	1 Makkabeeërs	1 Makkabeeërs	Job
23	Ezra	Jesaja	Psalmen	Job	2 Makkabeeërs	2 Makkabeeërs	Psalmen
24	Diḇrei ha-Yamim	Jeremia	Spreuken	Psalmen (ynkl. Psalm 151 en Oaden)	3 Makkabeeërs	3 Makkabeeërs	Messalë (Spreuken 1-24)
25		Kleilieten	Preker	Spreuken	Job	4 Makkabeeërs	Tägsas (Spreuken 25-31)
26		Ezechiël	Heechliet	Preker	Psalmen (ynkl. Psalm 151 en Oaden)	Job	Wysheid fan Salomo
27		Daniël	Wysheid fan Salomo	Heechliet	Gebed fan Manasse	Psalmen (ynkl. Psalm 151 en Oaden)	Preker
28		Hoséa	Jezus Sirach	Wysheid fan Salomo	Spreuken	Gebed fan Manasse	Heechliet
29		Joël	Jesaja	Jezus Sirach	Preker	Spreuken	Jesaja
30		Amos	Jeremia	Jesaja	Heechliet	Preker	Jeremia (ynkl. Kleilieten, Brief fan Jeremia, Barûch en 4 Barûch
31		Obadja	Kleilieten	Jeremia	Wysheid fan Salomo	Heechliet	Ezechiël
32		Jona	Barûch (ynkl. Brief fan Jeremia)	Kleilieten	Jezus Sirach	Wysheid fan Salomo	Daniël (ynkl. Azarja, Suzanne en Bel en de Draak)
33		Micha	Ezechiël	Barûch	Jesaja	Jezus Sirach	Hoséa
34		Nahum	Daniël (ynkl. Azarja, Suzanne en Bel en de Draak)	Brief fan Jeremia	Jeremia	Jesaja	Amos
35		Habakuk	Hoséa	Ezechiël	Kleilieten	Jeremia	Micha
36		Sefanja	Joël	Daniël (ynkl. Azarja, Suzanne en Bel en de Draak)	Barûch	Kleilieten	Joël
37		Haggai	Amos	Hoséa	Brief fan Jeremia	Barûch	Obadja
38		Sacharja	Obadja	Joël	Ezechiël	Brief fan Jeremia	Jona
39		Maleächy	Jona	Amos	Daniël (ynkl. Azarja, Suzanne en Bel en de Draak)	Ezechiël	Nahum
40			Micha	Obadja	Hoséa	Daniël (ynkl. Azarja, Suzanne en Bel en de Draak)	Habakuk
41			Nahum	Jona	Joël	Hoséa	Sefanja
42			Habakuk	Micha	Amos	Joël	Haggai
43			Sefanja	Nahum	Obadja	Amos	Sacharja
44			Haggai	Habakuk	Jona	Obadja	Maleächy
45			Sacharja	Sefanja	Micha	Jona	Jezus Sirach
46			Maleächy	Haggai	Nahum	Micha	Josippon
47				Sacharja	Habakuk	Nahum
48				Maleächy	Sefanja	Habakuk
49					Haggai	Sefanja
50					Sacharja	Haggai
51					Maleächy	Sacharja
52						Maleächy

Ynterpretaasje fan it Alde Testamint

De kristenen neame it earste part fan de Bibel it Alde Testamint om't it neffens harren ferwizings befettet dy't nei de komst fan harren ferlosser Jezus Kristus ferwize soene en om't it oan it Nije Testamint foarôfgiet. Yn it Nije Testamint wurde dêrom foar it Alde Testamint ek de nammen "Earste Ferbûn" of "Earste Testamint" brûkt, mar dy nammen slane mear op it ferbûn dat yn it Alde Testamint beskreaun wurdt as op 'e Aldtestamintyske boeken sels.

Fryske oersetting

De earste Fryske oersettings út it Alde Testamint betroffen fragmintaryske passaazjes yn Aldfryske rjochtsteksten út 'e Midsiuwen, de âldste út 'e trettjinde iuw en benammentlik fan Exodus 20:1-17 (de Tsien Geboaden). Dêrnei waard yn 'e njoggentjinde iuw úteinsetten mei fragmintaryske oersettings út 'e rest fan it Alde Testamint, wylst om 1900 hinne ferskate âldtestamintyske bibelboeken yn har gehiel ferfryske waarden (Joël, Ruth, Jona). It hiele Frysktalige Alde Testamint kaam út yn 1943, wat de bibeloersetting fan dû. Geart Aeilco Wumkes en Eeltsje Boates Folkertsma folslein makke (it Nije Testamint wie yn 1933 al útkommen). Fan 1966 ôf waard der wurke oan in totaal nije bibeloersetting, dy't yn 1978 ferskynde as de Nije Fryske Bibeloersetting. Dy is noch altiten yn gebrûk, yn 'e foarm fan 'e trêde, ferbettere druk fan 1995.

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

It Alde Testamint (oers. G.A. Wumkes en E.B. Folkertsma), Haarlim, 1943, sûnder ISBN.
Bibel (oers. G.A. Wumkes en E.B. Folkertsma), Haarlim, 1943, sûnder ISBN.
Bibel (Nije Fryske Bibeloersetting), Haarlim/Bokstel, 1978 (Nederlands Bijbelgenootschap/Katholieke Bijbelstichting), ISBN 9 06 12 60 817.

Foar sekundêre boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: Notes, References, Bibliography en Further reading, op dizze side.

Wikimedia Commons

Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory Old Testament fan Wikimedia Commons.

Bibel (neffens de Nije Fryske Bibeloersetting fan 1978)
Alde Testamint
Genesis \| Exodus \| Leviticus \| Numeri \| Deuteronomium \| Jozua \| Rjochters \| Ruth \| 1 Samuël \| 2 Samuël \| 1 Keningen \| 2 Keningen \| 1 Kroniken \| 2 Kroniken \| Ezra \| Nehemia \| Ester \| Job \| Psalmen \| Spreuken \| Preker \| Heechliet \| Jesaja \| Jeremia \| Kleilieten \| Ezechiël \| Daniël \| Hoséa \| Joël \| Amos \| Obadja \| Jona \| Micha \| Nahum \| Habakuk \| Sefanja \| Haggai \| Sacharja \| Maleächy
Deuterokanonike of Apokrife Boeken (taheakke oan it Alde Testamint)
Judit \| Wysheid fan Salomo \| Tobit \| Jezus Sirach \| Barûch \| Brief fan Jeremia \| 1 Makkabeeërs \| 2 Makkabeeërs \| Ester (Gryksk) \| Taheakken op it Boek Daniël (Azarja • Suzanne • Bel en de Draak)
Nije Testamint
Mattéus \| Markus \| Lukas \| Jehannes \| Hannelingen \| Romeinen \| 1 Korintiërs \| 2 Korintiërs \| Galatiërs \| Efeziërs \| Filippiërs \| Kolossers \| 1 Tessalonikers \| 2 Tessalonikers \| 1 Timóteüs \| 2 Timóteüs \| Titus \| Filémon \| Hebreeërs \| Jakobus \| 1 Petrus \| 2 Petrus \| 1 Jehannes \| 2 Jehannes \| 3 Jehannes \| Judas \| Iepenbiering

Apokrife teksten besibbe oan de Bibel
Apokrife boeken besibbe oan it Alde Testamint
Gebedens: Joazef \| Manasse \| Salomo \| Geheime Boeken: Ezechiël \| Jeremia \| Himelfearten: Jesaja \| Mozes \| Iepenbierings: Abraham \| Adam \| Daniël (Gryksk) \| Elía \| Ezra (Gryksk) \| Ezra (Joadsk) \| Mozes \| Sedrach \| Sefanja \| Serûbbabel \| Psalmen: Lieten foar it Sabbatsoffer \| Oaden \| Psalm 151 \| Psalmen 152–155 \| Psalmen fan Salomo \| Testaminten: Abraham \| Adam \| Izaäk \| Jakob \| Job \| Mozes \| Salomo \| Tolve Aartsfaars \| Oar: 1 Barûch \| 2 Barûch \| 3 Barûch \| 4 Barûch \| Boete fan Jamnes en Mambres \| Brief fan Jeremia \| Ester (Gryksk) \| Ezra (Gryksk) \| Ezra (Latyn) \| Fizioen fan Ezra \| Fragen fan Ezra \| 1 Henoch \| 2 Henoch \| 3 Henoch \| De Jakobsljedder \| Jezus Sirach \| Joazef en Asnat \| Josippon \| Jubileeën \| Judit \| Kommentaar op Habakuk \| It Libben fan Adam en Eva \| De Libbens fan de Profeten \| 1 Makkabeeërs \| 2 Makkabeeërs \| 3 Makkabeeërs \| 4 Makkabeeërs \| 5 Makkabeeërs \| Makkabeeërs (Etiopysk) \| 1 Meqabyan \| 2 Meqabyan \| 3 Meqabyan \| Mienskipsregel \| Noäch \| Oarlochsrôle \| Pseudo-Ezechiël \| Pseudo-Filo \| Regel fan de Gemeente \| Regel fan de Seinging \| Reuzen \| Skeel fan Adam en Eva mei Satan \| Skiednis fan de Babyloanyske Ballingskip \| Skiednis fan de Rekabiten \| It Swurd fan Mozes \| Taheakken op it Boek Daniël (Azarja • Suzanne • Bel en de Draak) \| Tobit \| Wysheid fan Salomo
Apokrife boeken besibbe oan it Nije Testamint
Berne-evangeeljes: Jakobus \| Mattéus \| Syrysk \| Tomas \| Brieven: Aleksandrinen \| Apostels \| Barnabas \| 1 Klemins \| 2 Klemins \| 3 Korintiërs \| Korintiërs oan Paulus \| Laodikers \| Oan de Romeinen \| Petrus oan Filippus \| Pseudo-Titus \| Seneka de Jongere \| Smyrneeërs \| Strange Brief \| Trallessiërs \| Evangeeljes: Barnabas \| Bartoloméus \| Basilides \| Diatessaron \| Ebioniten \| Egyptners (Gryksk) \| Egyptners (Koptysk) \| Filippus \| Hebreeërs \| Jakobus \| Judas \| Many \| Marije Magdalena \| Markus (Geheim) \| Marsion \| Mattias \| Nazareners \| Nikodémus \| Petrus \| Pilatus \| Pseudo-Mattéus \| Tomas \| Wierheid \| Geheime Boeken: Jakobus \| Jehannes \| Hannelingen: Andréas \| Andréas en Mattias \| Barnabas \| Filippus \| Jehannes \| Ksantippe, Polyksena en Rebekka \| Paulus \| Paulus en Tekla \| Petrus \| Petrus en Andréas \| Petrus en Paulus \| Petrus en de Tolve \| Pilatus \| Timóteüs \| Tomas \| Iepenbierings: Paulus \| Paulus (Koptysk) \| Petrus \| Petrus (Gnostysk) \| Petrus (Koptysk) \| Tomas \| Underrjocht: Didachê \| Kanons fan de Apostels \| Underrjocht fan de Apostels \| Oar: Boek fan Tomas \| Boete fan Origenes \| It Delkommen fan Marije \| Fragen fan Bartoloméus \| Hanneling fan Petrus \| De Hoeder fan Hermas \| It Libben fan Jehannes de Doper \| Nepos \| Passy fan Petrus en Paulus \| De Skatspelonk \| Traktaat oer de Weropstanning \| Twadde Traktaat fan de Grutte Set \| Underrjocht fan Silvanus \| Weropstanning (Bartoloméus) \| Wysheid fan Jezus Kristus