1 Makkabeeërs

1 Makkabeeërs
algemiene gegevens
oarspr. titel	ספר מקבים א
auteur	anonimus
taal	Hebriuwsk
foarm	non-fiksje
sjenre	religiosa
skreaun	ein 2e iuw f.Kr.
bondel	Bibel
rige
rige	Apokrife taheakken oan it A.T.
● foarich diel	Brief fan Jeremia
● folgjend diel	2 Makkabeeërs
oersetting nei it Frysk
Fryske titel	1 Makkabeeërs
publikaasje	1978, Haarlim/Bokstel
útjouwer	NBG & KBS
oersetter	H. Dijkstra
ISBN oers.	9 06 12 60 817

1 Makkabeeërs (Hebriuwsk: ספר מקבים א) is in deuterokanonyk of apokryf boek fan 'e Bibel. Gjin inkele streaming fan it joadendom erkent it as kanonyk, en it heart dus net ta de joadske Tenach (al wurdt it wol fan grut histoarysk belang achte). Wat it kristendom oanbelanget, wurdt 1 Makkabeeërs troch alle protestantske tsjerken as apokryf beskôge. Allinne de Anglikaanske Tsjerke lit it as regel ôfprintsje yn syn bibels, mar ûnder it betingst dat it net bedoeld is om 'e tsjerklike lear op te basearjen (dus inkeld foar de nijsgjirrigens). Yn 'e bibels fan oare protestantske denominaasjes wurdt it soms (mar lang net altyd) ek wol werjûn as nuttige mar opsjonele taheakke oan it Alde Testamint. Dat is bgl. it gefal yn 'e Nije Fryske Bibeloersetting fan 1978, wêryn't it as sânde fan tolve apokrife bylagen tafoege is. De Roomsk-Katolike Tsjerke, lykwols, rekkenet 1 Makkabeeërs wol deeglik ta de kanon. Yn roomske bibels makket it sadwaande gewoan ûnderdiel út fan it Alde Testamint, dêr’t it daliks folget op it boek Ester. Itselde is it gefal yn 'e kanons fan 'e eastersk-otterdokse en oriïntaalsk-otterdokse tsjerken.

1 Makkabeeërs is in histoarysk ferslach oer de Makkabeeske Opstân (167-160 f.Kr.) en de dêropfolgjende jierren fan Joadsk selsbestjoer yn Palestina, oant de troansbestiging fan Jehannes Hyrkanus I yn 134 f.Kr. It boek is skreaun troch in anonime skriuwer yn it lêst fan 'e twadde iuw f.Kr. 1 Makkabeeërs wie oarspronklik sûnder mis skreaun yn it Hebriuwsk (dat kin sjoen wurde oan beskate Hebriuwske lienwurden yn 'e tekst), mar is inkeld oerlevere yn in tal Aldgrykske ferzjes, wêrfan't dy dy't yn 'e Septuaginta stiet de wichtichste is.

Ynhâld

It boek iepenet mei in koarte ynlieding (1 Makk. 1), wêryn't ferhelle wurdt fan 'e ferovering fan Judeä troch de Griken ûnder Aleksander de Grutte, hast in iuw foàr de barrens dêr't de tekst oer giet. Nei syn dea waard Aleksander syn ryk ferdield ûnder syn generaals, de saneamde diadochen, dy't elkmis in eigen dynasty stiften. Dêrby kaam Judeä yn 't earstoan ûnder de Ptolemiden, dy't ek oer Egypte regearren. Mar yn it twadde fearn fan 'e twadde iuw f.Kr. foel de Seleusidyske kening Antiochus IV Epifanes (reg. 175-164 f.Kr.) it Ptolemidyske Ryk oan en ferovere mei in protte bloedferjitten Jeruzalim en hiele Judeä. Dêrnei besocht er de Joaden te assimilearjen yn 'e gruttere hellenistyske kultuer, en om dat doel te berikken gied er grou geweld net út 'e wei. Hy ferbea de Joaden om har religieuze wetten nei te libjen, de sabbat te fieren en har soannen te besnijen, ûntwijde de Timpel en sette sels de deastraf op it besit fan joadske religieuze literatuer. Boppedat twong er de foaroanmannen fan 'e Joaden om útlânske goaden te ferearjen. En dêrnjonken yntrodusearre er yn Jeruzalim de hellenistyske Grykske kultuer, û.o. troch der de earste gymnasia bouwe te litten, dêr't manlju neaken mei-inoar oan sport diene (en besnijenis dus net te ferbergjen wie). Net alle Joaden wiene tsjin op it hellenisme; guon wiene der sels grutte foarstanners fan. Mar in grut part fan 'e Joaden wearzge fan 'e útlânske oerhearsking, dy't boppedat ek nochris mank gie mei swiere belestings.

Dit is de sitewaasje dêr't 1 Makk. 2 mei iepenet. Uteinlik is it de preester Mattatias, út it plakje Modeïn, dy't opropt ta ferset. Der brekt in opstân út dy't laat wurdt troch Mattatias syn soan Judas de Makkabeeër (reg. 167-160 f.Kr.). De bynamme fan "Makkabeeër" is in ferbastering fan in Hebriuwsk wurd dat "hammer" of "kriichshammer" betsjut, en it rebûlje wurdt nei him de Makkabeeske Opstân neamd. Sân jier lang wurdt der fûleindich fochten, en Judas feslacht de iene nei de oare fijân. Yn 165 f.Kr. wurdt Jeruzalim befrijd en kin de Timpel op 'e nij ynwijd wurde; om dat heuchlike feit te betinken stelle Judas en syn bruorren it joadske feest Chanoeka yn. Judas slút ek in ferbûn mei de Romeinske Republyk (dy't yn dy tiid noch beheind is ta Itaalje en oangrinzgjende lannen). Uteinlik sneuvelet er yn 160 f.Kr. en nimt syn broer Jonatan Affus (ek wol fan Jonatan de Makkabeeër neamd) de lieding oer de Joaden en harren striid oer.

Judas de Makkabeeër liedt de Joaden yn 'e striid tsjin 'e Seleusidyske legeroerste Nikánor (in yllústraasje fan Gustave Doré).

Jonatan Affus (reg. 160-143 f.Kr.) is in earsten diplomaat, en wit njonken syn oerwinnings op it slachfjild ek troch slûchslimme ûnderhannelings witwat te winnen. Hy is behalven wrâldsk lieder ek hegepreester en set de polityk fan syn broer Judas fuort. Sa fernijt er de alliânsje mei Rome, dêr't er ek kening Areüs I fan 'e Grykske stêdsteat Sparta by belûkt. Uteinlik wurdt Jonatan troch ferrie deade en folget syn broer Simon Tassis of Simon de Makkabeeër (reg. 142-135 f.Kr.) him op. Krekt as Jonatan foar him is Simon tagelyk hegepreester en wrâldsk lieder, mar hy is de earste dy't dat wrâldske liederskip omset yn in formeel keningskip. Dêrby stiftet er de dynasty fan 'e Hasmoneeërs, dy't regearren fan 140 oant 37 f.Kr. (sij it fan 63 f.Kr. ôf as fazallen fan it Romeinske Ryk). Dêr moat trouwens by oantekene wurde dat de Joaden de Hasmoneeërs net altyd as in jildige keningsline beskôgje, mei't se net ôfstamje fan kening David. Simon regearret Judeä in stikmannich jierren yn frede en woltier, oant er fermoarde wurdt troch trewanten fan Ptoleméus, de soan fan Abibus, dy't troch de Seleusiden ta steedhâlder Judeä beneamd is. Mar it jout him neat, want Simon wurdt opfolge troch syn soan Jehannes Hyrkanus I. Dat is it punt dêr't 1 Makkabeeërs nochal abrupt einiget.

Fryske oersetting

Yn 'e Nije Fryske Bibeloersetting, dy't yn 1978 mei stipe fan 'e provinsje Fryslân, it Nederlands Bijbelgenootschap te Haarlim en de Katholieke Bijbelstichting te Bokstel útjûn waard, is 1 Makkabeeërs yndield ûnder de apokrife of deuterokanonike boeken, oan 'e ein fan it Alde Testamint. Dy oersetting fan 1 Makkebeeërs waard makke troch drs. H. Dijkstra, dy't op taalkundich mêd ûnderstipe waard troch Hendrik Twerda.

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Bibel (Nije Fryske Bibeloersetting), Haarlim/Bokstel, 1978 (Nederlands Bijbelgenootschap/Katholieke Bijbelstichting), ISBN 9 06 12 60 817. Foar sekundêre boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: Notes, op dizze side.