گاه‌شماری شاهنشاهی

با گاهشماری پادشاهی ایران اشتباه نشود.

امروز

مهرشید

۴ آذر ۲۵۸۳ شاهنشاهی

گاهشماری شاهنشاهی در ۲۴ اسفند 1354 ، در پی جلسهٔ مشترک مجلس شورای ملی و مجلس سنا، به عنوان تقویم رسمی کشور ایران اعلام شد. تا پیش از آن گاهشماری هجری خورشیدی، تقویم رسمی کشور بود. در این مصوبه مبدأ تقویم خورشیدی از هجرت پیامبر اسلام به تاریخ تاجگذاری کوروش بزرگ تغییر یافت. برمبنای این گاه‌شماری سال ۱ شاهنشاهی برابر است با ۵۵۹ پیش از میلاد و سال ۲۵۰۰ شاهنشاهی با ۱۹۴۲ (آغاز پادشاهی محمدرضا پهلوی) مصادف می‌شود.

پیشینه گاهشماری در ایران

اسکناس یادبود پنجاهمین سال پادشاهی پهلوی، چاپ سال ۲۵۳۵ شاهنشاهی (۱۹۷۶م)

تاریخچه تقویم در ایران به طور کلی به دو دسته تقسیم می شود:

• تقویم پیش از اسلام یا تقویم باستانی شامل تقویم پیش از هخامنشیان، گاه‌شماری پارسی قدیم، تقویم زرتشتی، گاه‌شماری اوستایی کهن، گاه‌شماری اوستایی نو، گاهشماری دوره اشکانیان، ساسانیان و گاه‌شماری یزدگردی بود.
• گاه‌شماری پس از اسلام شامل تقویم هجری قمری و هجری شمسی با ویژگی‌های مشترک و اصول متفاوت است.

تقویم هجری شمسی در ابتدا به تقویم برجی معروف بود؛ که در اسناد دولتی چندان رسمیت نداشت. درتاریخ ۳۱ فروردین ۱۲۸۹ میرزا عبدالحسین خان شیبانی وحید الملک، نماینده مردم تهران در مجلس شورای ملی طرحی را با موضوع «قید تاریخ کلیه معاملات و مبادلات مشترکه عمومی در اسناد سراسری» تغییر از هجری قمری به هجری شمسی برجی را پیشنهاد داد و قرار شد در طرح قانون محاسبات عمومی که در دست تدوین بود گنجانده شود. در تاریخ ۲۱ آبان ۱۲۸۹ قانون محاسبات عمومی به تصویب مجلس شورای ملی رسید. وضع گاه‌شماری با مبدأ و آغاز پادشاهی کوروش بزرگ هخامنشی در ایران به گاه‌شماری شاهنشاهی محدود نمی‌شود. هنگام‌ها پیش از وضع گاه‌شماری شاهنشاهی، در ۱۳۰۶ خورشیدی، سید جلال الدین طهرانی گونه‌ای گاه‌شماری پیشنهاد کرد که آغاز آن همین آغاز پادشاهی کوروش هخامنشی بود. مبدأ این گاه‌شماری پیشنهادی سال ۵۰۰ پیش از میلاد، و در نتیجه اختلاف آن با مبدأ گاه‌شماری هجری خورشیدی ۱۱۸۰ سال بود. نام ماه‌ها در آن از نام ماه‌های گاه‌شماری جلالی الگوبرداری شده بود. دیگر ارکان این گاه‌شماری نیز همانند گاه‌شماری جلالی بود. فرق مبدأ پیشنهادی در آن با گاه‌شماری شاهنشاهی نیز از این‌جا برگرفته می‌شد که در گاه‌شماری شاهنشاهی، دو شماره سمت راست تاریخ هر سال به اتفاق، سال‌های سپری شده از آغاز پادشاهی محمدرضا پهلوی (۲۶ شهریور ۱۳۲۰) را نشان می‌داد.

دلایل برگزیدن گاهشمار شاهنشاهی

استفاده از گاهشماری شاهنشاهی در یک سالنامه، متعلق به نوروز ۲۵۳۶

با توجه به اسناد، نقش سه تن از کارشناسان در این تصمیم پر رنگ بوده‌است: شجاع‌الدین شفا، معاون دربار شاهنشاهی، هادی هدایتی، معاون اجرایی نخست‌وزیر و خسرو بهروز، معاون برنامه سازمان برنامه و رئیس دفتر انفورماتیک.

به نظر این کارشناسان، «تقویم هجری خورشیدی نه ملی است و نه اسلامی؛ زیرا این تقویم مبنای اسلامی ندارد و تقویم مذهبی تمامی مسلمانان جهان هجری قمری است. ایرانیان نیز بر طبق تقویم هجری قمری آن اعیاد و مراسم سوگواری، روزه و حج خود را تعیین می‌کنند. در حالی که تقویم هجری شمسی در هیچ کشور اسلامی در جهان معمول نیست و کاربردی ندارد.» از نظر آنان، تقویم خورشیدی همچنین مبنای ملی ندارد، زیرا در زمان خلافت معتضد بالله، خلیفه عباسی، برای «رفع اشکال اخذ خراج از ایرانیان و ثابت کردن نوروز در فصلی که مناسب جمع خراج است وضع گردیده.» به تعبیر آنان این تقویم یادگار تسلط بیگانگان بر ایران بود پس هیچ‌گونه جنبه ملی نداشت. دلیل دیگر این بود که چون تاریخ پادشاهی ایرانیان به ۲۵۰۰ سال پیش برمی‌گشت، تقویم خورشیدی نمی‌توانست همه تاریخ کشور ایران را پوشش دهد. به عنوان مثال، برای تعیین تاریخ تاجگذاری کوروش باید رقم «سال ۵۵۹ قبل از میلاد» به کار گرفته می‌شد.

از طرف دیگر دو رقم سمت راست تقویم شاهنشاهی تعداد سال‌های سلطنت محمدرضا پهلوی را نشان می‌داد؛ برای مثال تا سال ۲۵۳۵ او ۳۵ سال پادشاهی کرده بود.

به دلایل بالا بود که این تغییر در دستور کار قرار گرفت و سه پیشنهاد مطرح شد:

• پیشنهاد شجاع‌الدین شفا: سال ۵۳۹ قبل از میلاد یعنی سال فتح بابل به دست کوروش بزرگ و صدور منشور آزادی و حقوق بشر مبدأ تاریخ شاهنشاهی قرار گیرد. اما این طرح همچنان نمی‌توانست تاریخ قبل از آن را یعنی تاجگذاری کوروش را پوشش دهد و برای آن، باید دوباره از تاریخ قبل از میلاد استفاده می‌شد. همچنین این تاریخ با جنگ آغاز می‌شد که دارای وجههٔ خوبی نبود.
• پیشنهاد هادی هدایتی: سال ۵۵۹ قبل از میلاد یعنی سال تاجگذاری کوروش مبدأ تاریخ در نظر گرفته شود. به نظر او تاجگذاری کوروش، آغاز سلطنت ایرانیان و وحدت قوم ماد و پارس بود. همچنین علت دیگر این پیشنهاد این بود که تاریخِ به سلطنت رسیدن محمدرضا شاه پهلوی، بر اساس تقویم جدید عدد سرراست ۲۵۰۰ می‌شد و در صورت پذیرفته شدن این پیشنهاد، با اضافه کردن رقم رُند ۱۱۸۰ به تقویم هجری خورشیدی، تاریخ‌ها به آسانی به شاهنشاهی تبدیل می‌شد. با تصویب این قانون، سال ۱۳۵۵ هجری خورشیدی، مقارن با سال ۲۵۳۵ شاهنشاهی ایران شد.
• پیشنهاد خسرو بهروز: سال تولد کوروش مبدأ تقویم تاریخ شاهنشاهی قرار گیرد. اما اشکال این پیشنهاد در این بود که تاریخ تولد کوروش فرضی بود در حالی که تاریخ تاج‌گذاری او در اکثر منابع تأیید شده بود.

در نهایت تصمیم گرفته شد که تاریخ شاهنشاهی با مبدأ تاریخ تاجگذاری کوروش بزرگ به جای تاریخ هجری استفاده شود. قرار شد تاریخ هجری قمری به عنوان تاریخ مذهبی ایرانیان که مورد استفادهٔ روحانیت بود، در کنار تاریخ شاهنشاهی استفاده شود و تاریخ میلادی برای مراودات با کشورهای خارجی به‌کار گرفته شود.

چگونگی تبدیل سال خورشیدی و میلادی به شاهنشاهی

امسال برابر با سال ۲۵۸۳ شاهنشاهی ایران است؛
روش تبدیل سال هجری خورشیدی به شاهنشاهی چنین است:

• سال شاهنشاهی = ۱۱۸۰ + سال هجری خورشیدی

روش تبدیل سال میلادی به شاهنشاهی چنین است:

• سال شاهنشاهی = ۵۵۹ + سال میلادی

در تبدیل سال هجری خورشیدی به شاهنشاهی عدد ۱۱۸۰ بکار می‌رود. به این معنا که ۱۱۸۰ سال پیش از هجرت محمد، پیامبر اسلام، از مکه به مدینه، کوروش بزرگ به پادشاهی رسیده بوده‌است. جالب اینجاست که این عدد به‌طور تصادفی کاملاً رند درآمده است. این روش ساده‌تر از روش میلادی است.

در تبدیل سال میلادی به شاهنشاهی عدد ۵۵۹ بکار می‌رود. به این معنا که ۵۵۸ سال پیش از به دنیا آمدن عیسی مسیح، کوروش هخامنشی به پادشاهی رسیده بود. با این تفاوت که در سه ماه ابتدایی سال میلادی یعنی ژانویه، فوریه، مارس که مصادف با زمستان سال خورشیدی پیش است، باید عدد ۵۵۸ را با سال میلادی جمع بست؛ زیرا سال نو مسیحی از فصل زمستان آغاز می‌شود و با سال نو ایرانی که آغاز آن بهار است، در تناقض است.

انتقادها و واکنش‌ها

به نظر برخی تحلیل‌گران، چنین تصمیمی از اشتباهات بزرگ شاه بود.

سید محمدرضا گلپایگانی اولین مرجع تقلیدی که بعد از انتشار این خبر موضع گیری کرد و در روز سه شنبه ۲۶ اسفند ۱۳۵۴ (فردای اعلام این خبر) طی تلگرافی به رؤسای مجلس‌ها و دولت، به تاریخ شاهنشاهی ایراد گرفت. او در نامه‌ای به رئیس وقت مجلس سنا، جعفر شریف امامی، اقدام ناگهانی دو مجلس شورای ملی و سنا را در تصویب این موضوع، توهین بزرگ به اسلام دانست.

روح‌الله خمینی از مراجع تقلید نیز شش ماه بعد از این تغییر، در پیام عید فطر ۱۳۵۵ به‌کارگیری تاریخ شاهنشاهی را حرام اعلام کرد و گفت: «کارشناسان که می‌خواهند مخازن ما را بی‌مانع به غارت ببرند برای تضعیف اسلام و محو اسم آن، نغمه شوم تغییر مبدأ تاریخ را ساز کردند. این تغییر از جنایات بزرگی است که در این عصر به دست این دودمان کثیف واقع شد. بر عموم ملت است که با استعمال این تاریخ جنایتکار مخالفت کنند و چون این تغییر، هتک اسلام و مقدمه محو اسم آن است، خدای نخواسته استعمال آن بر عموم حرام و پشتیبانی از ستمکار و ظالم و مخالفت با اسلام عدالتخواه است».

اسدالله علم وزیر دربار هم گفته بود: «شاهنشاه به این کار علاقه دارند زیرا که خود مردِ تاریخ، خودِ تاریخ و محولِ تاریخ است و می‌خواهد که مبدأ تاریخ هم بشود و حق هم با اوست».

بهرام مشیری دربارهٔ تاریخ شاهنشاهی ایران و صحیح نبودن تاریخ هجری در ایران اینگونه گفته‌است:

تاریخ ایران بسیار مهم است از کجا آغاز بشود. تاریخ ایران زمین از مهاجرت حضرت شروع نشده‌است. آقا این وضوحش به حدی است انسان خجالت میکشه حرفشو بزنه. تاریخ این مملکت از اونجا آغاز نشده بنابراین تاریخ ما نباید هجری باشه. چون قبل از تاریخ هجری وقایع بسیار مهم در کشور ما اتفاق افتاده که منتهی شده‌است به دولت‌های بزرگ، مدنیت‌های بزرگ. این مهاجرت ایشان از مکه به مدینه، برای خودشان خوب است، اما منشأ تاریخ ایران زمین نیست. تاریخ مردم ایران از اونجا آغاز نشده.

یرواند آبراهامیان، نویسندهٔ کتاب ایران بین دو انقلاب معتقد است که «در دوران معاصر کمتر رژیمی در عالم یافت شده که چنان بی‌پروا تقویم مذهبی کشورش را مخدوش کند.»

«آنتونی پارسونز» آخرین سفیر انگلیس در دوره پهلوی دراین‌باره در کتاب «غرور و سقوط» نوشت: «تقویم شاهنشاهی یکی از نامعقول‌ترین اقداماتی بود که شاه در چند سال قبل به آن دست زد و موجبات خشم و بدگمانی عناصر مذهبی را نسبت به خود فراهم ساخت».

احسان نراقی جامعه شناس و مشاور یونسکو درباره این اقدام شاه چنین نوشت: «اقدام دیگری که به شدت به شاه صدمه زد، تغییر تقویم بود. شاه با نسبت دادن خود به کوروش سعی می‌کرد از جهان عرب ممتاز گردد؛ همچنین تلاش می‌کرد مسلمان بودن ملت ایران را کم رنگ جلوه دهد.»

نکته مهم درباره این اظهار نظرهای منفی این است که تمامی این اظهار نظرها بعد از سقوط شاه صورت گرفت و تنها کسانی که مخالفت خود را در همان زمان اعلام کرده بودند مراجع و مبلغان مذهبی بودند.

تغییر مجدد مبدأ گاه‌شماری

گفته شده که عده‌ای از مردم با تاریخ شاهنشاهی که دولت در اسناد رسمی استفاده می‌کرد ارتباط برقرار نمی‌کردند و مردم عادی نمی‌توانستند محاسبه‌های این تقویم را انجام بدهند که مثلاً سال ۱۳۵۶ خورشیدی معادل سال ۲۵۳۶ شاهنشاهی می‌شود. سرانجام در پنجم شهریور سال ۱۳۵۷ خورشیدی، جعفر شریف امامی در جهت تشکیل «دولت آشتی ملی» در اولین روز نخست‌وزیری‌اش طی بخشنامه‌ای دوباره تقویم ایران را از شاهنشاهی به هجری خورشیدی تغییر داد.

سکه‌شناسی

سکه‌های ضرب‌شده برای توزیع در سال ۱۹۷۶ به دو دسته تقسیم می‌شوند: سکه‌های رایج (مس-نیکل) با تاریخ شاهنشاهی و سکه‌های طلا (سکه‌های پهلوی) با تاریخ هجری خورشیدی. تنها سکه طلا در این سال که با تاریخ ۲۵۳۵ شاهنشاهی ضرب شده، سکه ده پهلوی یادبود «پنجاهمین سال شاهنشاهی پهلوی» است. همچنین نشان‌های یادبودی به همین مناسبت ضرب شده‌اند که برخی دارای تاریخ هجری خورشیدی و برخی دارای تاریخ شاهنشاهی هستند. البته نشان‌های یادبود حامل تاریخ هجری خورشیدی نسبت به نشان‌ها با تاریخ شاهنشاهی از فراوانی بسیار کمتری برخوردار هستند. اما تمامی سکه‌های رایج دارای تاریخ شاهنشاهی هستند. با توجه به تغییر مبدأ تاریخ در اسفند ۲۵۳۵ و عدم وجود سکه طلا با تاریخ ۲۵۳۵، مشخص می‌شود که تمامی سکه‌های طلا برای توزیع در این سال، در سال قبل تهیه و ضرب شده‌اند.

ضرب سکه با تاریخ شاهنشاهی توسط حکومت پهلوی تنها تا سال ۲۵۳۷ ادامه یافت و در همین سال (۱۳۵۷) سکه‌های رایجی با تاریخ ضرب هجری خورشیدی توزیع شد. حتی نشان‌های یادبود مربوط به این سال با تاریخ هجری خورشیدی ضرب شده‌اند؛ اما سکه‌های طلا با تاریخ ۱۳۵۷ دیده نشده‌اند که باز هم نشانگر این است که تمامی سکه‌های طلا در سال ۱۳۵۶ و با تاریخ شاهنشاهی ضرب شده‌اند اما بخشی از سکه‌های رایج، قبل از تغییر مبدأ تقویم و برخی بعد از این تغییر تهیه شده‌اند. همچنین سکه‌های طلای پهلوی ضرب‌شده برای سال ۲۵۳۸ دارای تاریخ ضرب ۱۳۵۸ هستند؛ بطوریکه سکه‌ای با تاریخ شاهنشاهی برای توزیع در این سال دیده نشده‌است. این امر نشانگر تغییر رویکرد حکومت پهلوی در انتخاب گاه‌شماری شاهنشاهی و بازگرداندن آن به هجری خورشیدی پس از گذشت حدود سه سال از تاریخ اجرایی‌شدن آن است.

نگارخانه

• 
  نشان یادبود پنجاهمین سال شاهنشاهی پهلوی با تاریخ هجری خورشیدی
• 
  نشان یادبود پنجاهمین سال شاهنشاهی پهلوی با تاریخ شاهنشاهی
• 
  نخستین سکه طلا (پهلوی) با تاریخ ضرب شاهنشاهی
• 
  یادبود پنجاهمین سال تأسیس بانک ملی ایران؛ شهریور ۲۵۳۷
• 
  سکه یک پهلوی؛ ۱۳۵۸ هجری خورشیدی
• 
  سکه ده پهلوی ۲۵۳۸
• 
  نشان یادبود محمدرضا پهلوی در حرم حضرت رضا؛ ۱۹۷۹
• 
  نشان یادبود نوروز فرح پهلوی؛ ۲۵۳۸
• 
  نخستین ۲۰ ریالی با تاریخ شاهنشاهی
• 
  واپسین ۲۰ ریالی با تاریخ شاهنشاهی
• 
  واپسین ۲۰ ریالی پهلوی؛ ۲۵۳۷

منابع

• امروز در آینه تاریخ، ۲۵ اسفند
• گاهنامه تطبیقی سه هزار ساله، احمد بیرشک، چاپ دوم ۱۳۷۳ خورشیدی.