زبان اویغوری: تفاوت میان نسخه‌ها
ابرابزار |
|||
| (۳۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۱۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{Infobox language|name=اویغوری|altname=اویغور|nativename={{ug-textonly|ئۇیغۇرچه}} / {{ug-textonly|ئۇیغۇر تیلی}}|pronunciation=<span style="font-size:115%">{{IPA|[ʊjʁʊrˈtʃɛ], [ʊjˈʁʊr tili]}}</span>|image=Uyghurche.png|image_size=165px|imagecaption=واژهٔ «اویغور» نوشته‌شده با الفبای |
{{Infobox language|name=اویغوری|altname=اویغور|nativename={{ug-textonly|ئۇیغۇرچه}} / {{ug-textonly|ئۇیغۇر تیلی}}|pronunciation=<span style="font-size:115%">{{IPA|[ʊjʁʊrˈtʃɛ], [ʊjˈʁʊr tili]}}</span>|image=Uyghurche.png|image_size=165px|imagecaption=واژهٔ «اویغور» نوشته‌شده با الفبای عربی|states=[[سین‌کیانگ]]، [[چین]]|ethnicity=[[اویغورها|اویغور]]|speakers=۱۰٫۴ میلیون|ref=|date=۲۰۱۶|familycolor=Altaic|fam1=[[زبانهای ترکی|ترکی]]|fam2=[[زبانهای ترکی رایج|ترکی رایج]]|fam3=[[زبانهای قرلقی|قرلقی]]|ancestor=[[زبانهای ترکی میانه|ترکی میانه]]|ancestor2=[[زبان جغتایی|جغتایی]]|ancestor3=ترکی شرقی|script=[[الفبای اویغوری]] (عربی)(رسمی){{سخ}}([[الفبای لاتین]]، [[الفبای سیریلیک]])|nation={{پرچم|چین}} |
||
* [[اویغور]]های [[سین‌کیانگ]]<ref>{{cite web |title=China |url=http://www.ethnologue.com/country/CN/status |website=Ethnologue}}</ref>|agency=[[سین‌کیانگ]]|iso1=ug|iso1comment=Uighur, Uyghur|iso2=uig|iso2comment=Uighur, Uyghur|iso3=uig|iso3comment=Uighur, Uyghur|glotto=uigh1240|glottoname=اویغور|map=Uyghur |
* [[اویغور]]های [[سین‌کیانگ]]<ref>{{cite web |title=China |url=http://www.ethnologue.com/country/CN/status |website=Ethnologue}}</ref>|agency=[[سین‌کیانگ]]|iso1=ug|iso1comment=Uighur, Uyghur|iso2=uig|iso2comment=Uighur, Uyghur|iso3=uig|iso3comment=Uighur, Uyghur|glotto=uigh1240|glottoname=اویغور|map=Uyghur Linguistic Map (2015) in Xinjiang and the outskirts of Xinjiang..png|mapalt=Uyghur is spoken in northwest China|mapcaption=محدودهٔ جغرافیایی اویغورها در شمال‌غرب چین|notice=IPA}} |
||
'''زبان اویغوری''' زبان مردم [[اویغور]] است که در ترکستان شرقی واقع در غرب [[جمهوری دمکراتیک چین|جمهوری خلق چین]] در [[خودمختاری|ناحیهٔ خودمختار]] [[سین‌کیانگ]] زندگی می‌کنند. اصطلاح تاریخی اویغور، که به ساکنان ترک‌زبان سین‌کیانگ و زبانشان |
'''زبان اویغوری''' زبان مردم [[اویغور]] است که در ترکستان شرقی واقع در غرب [[جمهوری دمکراتیک چین|جمهوری خلق چین]] در [[خودمختاری|ناحیهٔ خودمختار]] [[سین‌کیانگ]] زندگی می‌کنند. اصطلاح تاریخی اویغور، که به ساکنان ترک‌زبان سین‌کیانگ و زبانشان گفته می‌شود، در دههٔ ۱۳۰۰ هـ. خ (۱۹۲۰ میلادی) در پی ملی‌گرایی نوین به وجود آمد. قبل از آن، اصطلاح «ترکی» متداول بود که نزدیکی این زبان را با ازبکی (که آن اصطلاح نیز نوظهور است و امروزه جای اصطلاح «ترکی» را در ازبکستان گرفته) بهتر بیان می‌کرد. بعد از [[انقراض]] [[زبان جغتایی]]، زبان اویغوری و [[زبان ازبکی]] در مناطقی که زبان جغتایی صحبت می‌شد، توسعه پیدا کردند. امروزه زبان اویغوری در نتیجه ریشه گرفتن از زبان جغتایی، شامل وام واژه‌های فراوانی از [[زبان فارسی]] است.<ref>{{Citation | last1 = Badīʻī | first1 = Nādira | title = Farhang-i wāžahā-i fārsī dar zabān-i ūyġūrī-i Čīn | year = 1997 | page = 57 | publisher = Bunyād-i Nīšābūr | location = [[Tehran]]}}</ref> |
||
== طومارهای مکشوفه تورفان == |
== طومارهای مکشوفه تورفان == |
||
| خط ۱۱: | خط ۱۱: | ||
پس از چندی دولت [[آلمان]] دسته‌ای از دانشمندان خود را سه بار پی در پی به آن جا فرستاد. در ۱۹۰۲ هیئتی به ریاست '''گرونودل''' با اعانه [[فرهنگستان علوم مونیخ]]، در سال ۱۹۰۴ هیئت دیگری به ریاست '''فن لو کوک''' به سرپرستی فرهنگستان [[برلین]] و در ۱۹۰۵ هیئت سومی به ریاست گرونودل و عضویت فن لو کوک به آن جا رفتند. سرانجام هیئت دیگری از فرانسه به ریاست '''پول پلیو''' مأمور این کار شد و نتایج مهم‌تری به دست آمد. از آن جمله در غاری در '''[[دون‌هوانگ]]''' (تون هوانگ) یک جایگاه پنهانی کشف کردند و طومارهای خطی بسیار گران بها در آن جا یافتند که اکنون در کتاب‌خانه [[پاریس]] است. |
پس از چندی دولت [[آلمان]] دسته‌ای از دانشمندان خود را سه بار پی در پی به آن جا فرستاد. در ۱۹۰۲ هیئتی به ریاست '''گرونودل''' با اعانه [[فرهنگستان علوم مونیخ]]، در سال ۱۹۰۴ هیئت دیگری به ریاست '''فن لو کوک''' به سرپرستی فرهنگستان [[برلین]] و در ۱۹۰۵ هیئت سومی به ریاست گرونودل و عضویت فن لو کوک به آن جا رفتند. سرانجام هیئت دیگری از فرانسه به ریاست '''پول پلیو''' مأمور این کار شد و نتایج مهم‌تری به دست آمد. از آن جمله در غاری در '''[[دون‌هوانگ]]''' (تون هوانگ) یک جایگاه پنهانی کشف کردند و طومارهای خطی بسیار گران بها در آن جا یافتند که اکنون در کتاب‌خانه [[پاریس]] است. |
||
در میان اسنادی که به دست آمده تعدادی متون [[مانوی]] است که '''کارل زالمان''' دانشمند مشهور روسی و '''مولر''' دانشمند آلمانی متون [[زبان فارسی]] آن و '''رادلف''' دانشمند روسی و '''فن لو کوک''' دانشمند آلمانی متون [[ترکی]] آنها را با رنج فراوان خوانده‌اند. در میان متن‌های ترکی کتابی است دربارهٔ اعتراف به گناه در [[دین مانی]] که [[باستان‌شناس]] معروف [[مجار]] '''اورل استاین''' که بیش تر در [[هندوستان]] می‌زیسته به دست آورده‌است. در میان طومارهایی که در [[دون‌هوانگ]] به دست آورده‌اند و مسافران [[اروپا]]یی نتوانسته‌اند با خود ببرند و دولت [[چین]] آنها را به [[پکن]] برده و در کتاب‌خانه مخصوصی که در آن جا ترتیب داده گذارده‌است. طومار بزرگی است که به‌طور نسبی کامل است و چیزی از آن از میان نرفته‌است. '''شاوان و پلیو''' دانشمندان [[فرانسوی]] پی برده‌اند که این طومار یکی از کتاب‌های [[مانوی]] است و تفسیر آنها در [[مجله آسیایی پاریس]] منتشر کرده‌اند. اسناد دیگری به زبانهای [[پارسی باستان]] و [[سغدی]] و [[زبانهای چینی|چینی]] است.<ref>سرچشمه تصوف در ایران، سعید نفیسی، چاپ فروغی،1343، صص 90-93</ref><ref>http://manuscripts.ir/ar/center-news/3717-طومارهای-مکشوفه-تورفان</ref> |
در میان اسنادی که به دست آمده تعدادی متون [[مانوی]] است که '''کارل زالمان''' دانشمند مشهور روسی و '''مولر''' دانشمند آلمانی متون [[زبان فارسی]] آن و '''رادلف''' دانشمند روسی و '''فن لو کوک''' دانشمند آلمانی متون [[ترکی]] آنها را با رنج فراوان خوانده‌اند. در میان متن‌های ترکی کتابی است دربارهٔ اعتراف به گناه در [[دین مانی]] که [[باستان‌شناس]] معروف [[مجار]] '''اورل استاین''' که بیش تر در [[هندوستان]] می‌زیسته به دست آورده‌است. در میان طومارهایی که در [[دون‌هوانگ]] به دست آورده‌اند و مسافران [[اروپا]]یی نتوانسته‌اند با خود ببرند و دولت [[چین]] آنها را به [[پکن]] برده و در کتاب‌خانه مخصوصی که در آن جا ترتیب داده گذارده‌است. طومار بزرگی است که به‌طور نسبی کامل است و چیزی از آن از میان نرفته‌است. '''شاوان و پلیو''' دانشمندان [[فرانسوی]] پی برده‌اند که این طومار یکی از کتاب‌های [[مانوی]] است و تفسیر آنها در [[مجله آسیایی پاریس]] منتشر کرده‌اند. اسناد دیگری به زبانهای [[پارسی باستان]] و [[سغدی]] و [[زبانهای چینی|چینی]] است.<ref>سرچشمه تصوف در ایران، سعید نفیسی، چاپ فروغی،1343، صص 90-93</ref><ref>http://manuscripts.ir/ar/center-news/3717-طومارهای-مکشوفه-تورفان{{پیوند مرده}}</ref> |
||
== خط == |
== خط == |
||
[[پرونده:UEY ULY Elipbesi Kichik.jpg|بندانگشتی|230px|الفباهای معاصر ترکی ایغوری (لاتین و عربی) با مثال‌ها]] |
[[پرونده:UEY ULY Elipbesi Kichik.jpg|بندانگشتی|230px|الفباهای معاصر ترکی ایغوری (لاتین و عربی) با مثال‌ها]] |
||
{{برای|دبیره‌ٔ قدیمی که در گذشته برای نوشتار زبان [[اویغوری باستان]] استفاده می‌شد|خط قدیمی اویغوری}} |
|||
{{اصلی| |
{{اصلی|الفبای اویغوری}} |
||
در زمان [[چنگیزخان]] چون [[مغول]]ها هنوز کتابت به زبان خود نداشتند، خط اویغوری اولین خط رسمی حکومتهای مغول شد. بعد از [[مسلمان]] شدن اویغورها، خط عربی جایگزین خط اویغوری گردید. شیوه بهبودیافته خط عربی-پارسی امروزه به عنوان الفبای رسمی این زبان در منطقه خودمختار [[سین کیانگ]] [[اویغور]] شناخته شده‌است و به شکل گسترده چه توسط مردم و چه توسط دولت منتسب از مرکز محلی استفاده می‌شود. |
در زمان [[چنگیزخان]] چون [[مغول]]ها هنوز کتابت به زبان خود نداشتند، خط اویغوری اولین خط رسمی حکومتهای مغول شد. بعد از [[مسلمان]] شدن اویغورها، خط عربی جایگزین خط اویغوری گردید. شیوه بهبودیافته خط عربی-پارسی امروزه به عنوان الفبای رسمی این زبان در منطقه خودمختار [[سین کیانگ]] [[اویغور]] شناخته شده‌است و به شکل گسترده چه توسط مردم و چه توسط دولت منتسب از مرکز محلی استفاده می‌شود. |
||
==واج‌شناسی== |
|||
== ریشه‌های ایرانی اویغورها == |
|||
برخی از اقوامی که امروز [[ترک]] نامیده می‌شوند در اصل ترک نیستند بلکه [[ترک‌زبان]] شده‌اند برای نمونه می‌توان کشورهای [[عرب زبان]] مانند [[مصر]] و [[الجزایر]] را نام برد یعنی [[عربی‌سازی|عربیزه]] شده‌اند نه این که از نظر تباری [[عرب]] باشند. [[اویغور]]ها و [[ازبک]]ها از نظر نژادی، '''اقوامی به صورت کامل ترک''' نیستند به طوری که اویغورها میزان زیادی‌تبار [[سغدی]] (از اقوام باستانی ایران شرقی) دارند و شهرهای [[ختن]] و [[کاشغر]] در گذشته از شهرهای [[ایرانی]] بوده‌اند.<ref>http://www.bbc.com/persian/world/2014/09/140906_ea_safar_abdullah_interview</ref><ref>https://academic.oup.com/mbe/article/34/10/2572/3864506</ref> |
|||
===واکه‌ها=== |
|||
اسناد و مدارک تاریخی نشان می‌دهند که منطقه سین‌کیانگ پیش از سکونت مهاجران مغول و اقوام ترک، سرزمینی ایرانی بوده که اقوام و قبیله‌های ایرانی مانند [[سکاها]] و [[سغد]]ها با گویش زبانهای خاور ایران ([[زبانهای ایرانی شرقی]]) در آن زندگی می‌کردند. در کتاب‌های تاریخی از حضور گروه‌هایی از اقوام [[آریایی]] در منطقه سین‌کیانگ نام برده شده‌است. برخی از آنان حکومت محلی نیز داشتند که رواج زبان سغدی از نشانه‌های پایدار فرهنگ ایران باستان در این سرزمین به‌شمار می‌آید. همچنین گذر [[جاده ابریشم]] از این منطقه سبب شده نژادهای گوناگون با فرهنگ‌های گوناگون در آن ساکن شوند و هم‌زیستی مسالمت‌آمیزی داشته باشند که گردهمایی فرهنگ‌های متنوع آسیایی بر غنای فرهنگی آن افزوده‌است. در این بین زبان و فرهنگ ایرانی به دلیل پیشینه طولانی و توسعه خود حرف اول را می‌زده‌است. در سال ۸۴۰ میلادی به دلیل [[قحطی]] و [[خشک‌سالی]] و بحران اجتماعی در [[مغولستان]]، بسیاری از مغول‌ها به سین‌کیانگ کوچ کردند. از آمیزش مهاجران و دیگر اقوام ترک با ساکنان بومی یعنی سکاها و آریایی‌ها نژاد تازه‌ای به وجود آمد که بعدها به اویغورها شناخته شدند. در اثر افزایش شمار مهاجران، جمعیت قبایل آریایی و ایرانی که به زبانهای شرقی ایرانی صحبت می‌کردند کاهش یافت و به تدریج در جمعیت غالب، [[همگون‌سازی فرهنگی]] شدند.<ref>{{یادکرد وب |نام خانوادگی=سابقی |نام=علی‌محمد |عنوان= جایگاه تاریخی زبان و ادب فارسی در سین کیانگ | نشانی= https://www.tabnak.ir/fa/news/54817/جایگاه-تاریخی-زبان-و-ادب-فارسی-در-سین-کیانگ |بازبینی= |اثر= |تاریخ= ۱۹ تیر ۱۳۸۸|ناشر= تابناک |نشانی بایگانی= |تاریخ بایگانی= |کد زبان=}}</ref> |
|||
الفبای اویغوری دارای ۸ واکه است. به مانند سایر زبانهای ترکی، واکه‌های اویغوری به [[واکه پسین|پسین]] و [[واکه پیشین|پیشین]] تقسیم می‌شوند. کلمات در اویغوری باید از قانون [[هماهنگی واکه‌ای]] تبعیت کنند، به این معنی که واکه‌های یک کلمه، همگی یا [[واکه پسین]] ویا همگی [[واکه پیشین]] می باشند. |
|||
با این وجود، به دلیل تاثیر بسیار زیاد زبان فارسی، و اینکه خیلی از وام‌واژگان (چه فارسی و چه عربی) به تلفظی نزدیک به تلفظ اصلی فارسی آنها تلفظ می‌شوند، به مانند زبان ازبکی، قانون هماهنگی واکه‌ای به سرسختی زبانهایی مثل قرقیزی، ترکی آذربایجانی، و ترکمنی نمی‌باشد. |
|||
در نوشتار اویغوری، تفاوتی بین صدای «ى» [[واکه پسین|پسین]] و صدای «ى» [[واکه پیشین|پیشین]] وجود ندارد. ولی در زبان محاوره‌ای، گویشوران اویغوری، خود بطور ناخودآگاه بین این دو حرف تفاوت قائل می‌شوند. (در نوشتارهای ترکمنی و آذربایجانی در ایران بعضا «ى» [[واکه پسین|پسین]] را با حرف «یٛ» نشان می‌دهند.) |
|||
{| class="wikitable" style="text-align:center;" |
|||
!colspan=2| |
|||
!colspan=2|[[گردشدگی واکه|لبی]] |
|||
!colspan=2|غیر لبی |
|||
! |
|||
!غیر لبی |
|||
|- |
|||
!colspan=2| |
|||
! [[واکه بسته|تنگ]] |
|||
! [[واکه باز|باز]] |
|||
!تنگ |
|||
!باز |
|||
! |
|||
!تنگ |
|||
|- |
|||
!rowspan=3|[[واکه پسین|پسین]]<Br>تىل ئارقا سوزۇق تاۋۇشلار |
|||
! عربی |
|||
| <big>ئۇ / ۇ</big> |
|||
| <big>ئو / و</big> |
|||
| <big>ئى / ى</big> |
|||
| <big>ئا / ا</big> |
|||
! rowspan=6 {{vert header|va=middle|[[واکه مرکزی|مرکزی]]<br><Br>تىل ئارا سوزۇق تاۋۇشلار}} |
|||
|rowspan=2| <big>ئې / ې</big> |
|||
|- |
|||
!معادل لاتین |
|||
|U u |
|||
|O o |
|||
|Y y |
|||
|A a |
|||
|- |
|||
![[الفبای آوانگاری بین‌المللی|آوانگاری]] |
|||
|[u] |
|||
|[o] |
|||
|([ɯ]) |
|||
|[ɑ]~[a] |
|||
|rowspan=2|Ë ë |
|||
|- |
|||
!rowspan=3|[[واکه پیشین|پیشین]]<Br>تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇشلار |
|||
!عربی |
|||
| <big>ئۈ / ۈ</big> |
|||
| <big>ئۆ / ۆ</big> |
|||
| <big>ئى / ى</big> |
|||
| <big>ئە / ە</big> |
|||
|- |
|||
!معادل لاتین |
|||
| Ü ü |
|||
| Ö ö |
|||
| I i |
|||
|E e |
|||
|rowspan=2|[e] |
|||
|- |
|||
!آوانگاری |
|||
| [ʉ]~[y] |
|||
| [ɵ]~[ø] |
|||
|[ɪ] |
|||
|[æ]~[ɛ] |
|||
|} |
|||
== جستارهای وابسته == |
== جستارهای وابسته == |
||
| خط ۴۲: | خط ۱۰۷: | ||
{{زبانهای ترکی}} |
{{زبانهای ترکی}} |
||
{{ویکی‌پدیاها}} |
{{ویکی‌پدیاها}} |
||
{{کد زبانهای معرفی‌شده در ایزو ۶۳۹–۳ که حرف اول عنوان بین‌المللی آنها حرف U است}} |
|||
{{داده‌های کتابخانه‌ای}} |
{{داده‌های کتابخانه‌ای}} |
||
نسخهٔ کنونی تا ۱۹ دسامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۵:۱۳
| اویغوری | |
|---|---|
| اویغور | |
| ئۇیغۇرچه / ئۇیغۇر تیلی | |
 واژهٔ «اویغور» نوشته‌شده با الفبای عربی | |
| بیان | [ʊjʁʊrˈtʃɛ], [ʊjˈʁʊr tili] |
| زبان بومی در | سین‌کیانگ، چین |
| قومیت | اویغور |
شمار گویشوران | ۱۰٫۴ میلیون (۲۰۱۶) |
گونه‌های نخستین | ترکی میانه
|
| الفبای اویغوری (عربی)(رسمی) (الفبای لاتین، الفبای سیریلیک) | |
| وضعیت رسمی | |
زبان رسمی در |  چین
|
| تنظیم‌شده توسط | سین‌کیانگ |
| کدهای زبان | |
| ایزو ۱–۶۳۹ | ug |
| ایزو ۲–۶۳۹ | uig Uighur, Uyghur |
| ایزو ۳–۶۳۹ | uig Uighur, Uyghur |
| گلاتولوگ | uigh1240 (اویغور)[۲] |
_in_Xinjiang_and_the_outskirts_of_Xinjiang..png) محدودهٔ جغرافیایی اویغورها در شمال‌غرب چین | |
زبان اویغوری زبان مردم اویغور است که در ترکستان شرقی واقع در غرب جمهوری خلق چین در ناحیهٔ خودمختار سین‌کیانگ زندگی می‌کنند. اصطلاح تاریخی اویغور، که به ساکنان ترک‌زبان سین‌کیانگ و زبانشان گفته می‌شود، در دههٔ ۱۳۰۰ هـ. خ (۱۹۲۰ میلادی) در پی ملی‌گرایی نوین به وجود آمد. قبل از آن، اصطلاح «ترکی» متداول بود که نزدیکی این زبان را با ازبکی (که آن اصطلاح نیز نوظهور است و امروزه جای اصطلاح «ترکی» را در ازبکستان گرفته) بهتر بیان می‌کرد. بعد از انقراض زبان جغتایی، زبان اویغوری و زبان ازبکی در مناطقی که زبان جغتایی صحبت می‌شد، توسعه پیدا کردند. امروزه زبان اویغوری در نتیجه ریشه گرفتن از زبان جغتایی، شامل وام واژه‌های فراوانی از زبان فارسی است.[۳]
طومارهای مکشوفه تورفان
[ویرایش]تعداد زیادی از کتاب‌ها و نوشته‌ها به این زبان با خط اویغوری در دست است. در اواخر قرن نوزده میلادی تعداد زیادی از کتاب‌های مانوی به خط و زبان اویغوری از غاری در نزدیکی شهر تورفان کشف شد.
قضیه چنین است که در صحرای گوبی در آسیای مرکزی چندین شهر تمام در نتیجه توفان زیر شن رفته و مردم آن شهرها سرزمین خود را رها کرده و از آن جا رفتند و خانه‌های ایشان هم چنان در زیر شن ماند. از اواخر قرن نوزدهم میلادی برخی از مسافران متوجه شدند که کاغذ پاره‌هایی گاهی از زیر شن‌ها بیرون می‌آید و بومیان برخی از آنها را به جای شیشه در و پنجره به کار می‌برند و خطوطی بر آن هست. انجمن جغرافیایی سن پترزبورگ از سال ۱۸۹۳ تا ۱۸۹۵ در آن جا حفریات علمی کرد و سه سال دکتر کلمنتز فرستاده فرهنگستان علوم روسیه دنباله کار را گرفت و سپس چند تن دیگر از دانشمندان روسی در آن جا کار کردند. جایی که در آن حفریات کردند در شمال تورفان یعنی در جایگاه شهری است که پیش تر به آن کوشان می‌گفتند و مردم محلی به آن خوچو و مردم چین به آن کائو چانگ می‌گفتند.
پس از چندی دولت آلمان دسته‌ای از دانشمندان خود را سه بار پی در پی به آن جا فرستاد. در ۱۹۰۲ هیئتی به ریاست گرونودل با اعانه فرهنگستان علوم مونیخ، در سال ۱۹۰۴ هیئت دیگری به ریاست فن لو کوک به سرپرستی فرهنگستان برلین و در ۱۹۰۵ هیئت سومی به ریاست گرونودل و عضویت فن لو کوک به آن جا رفتند. سرانجام هیئت دیگری از فرانسه به ریاست پول پلیو مأمور این کار شد و نتایج مهم‌تری به دست آمد. از آن جمله در غاری در دون‌هوانگ (تون هوانگ) یک جایگاه پنهانی کشف کردند و طومارهای خطی بسیار گران بها در آن جا یافتند که اکنون در کتاب‌خانه پاریس است.
در میان اسنادی که به دست آمده تعدادی متون مانوی است که کارل زالمان دانشمند مشهور روسی و مولر دانشمند آلمانی متون زبان فارسی آن و رادلف دانشمند روسی و فن لو کوک دانشمند آلمانی متون ترکی آنها را با رنج فراوان خوانده‌اند. در میان متن‌های ترکی کتابی است دربارهٔ اعتراف به گناه در دین مانی که باستان‌شناس معروف مجار اورل استاین که بیش تر در هندوستان می‌زیسته به دست آورده‌است. در میان طومارهایی که در دون‌هوانگ به دست آورده‌اند و مسافران اروپایی نتوانسته‌اند با خود ببرند و دولت چین آنها را به پکن برده و در کتاب‌خانه مخصوصی که در آن جا ترتیب داده گذارده‌است. طومار بزرگی است که به‌طور نسبی کامل است و چیزی از آن از میان نرفته‌است. شاوان و پلیو دانشمندان فرانسوی پی برده‌اند که این طومار یکی از کتاب‌های مانوی است و تفسیر آنها در مجله آسیایی پاریس منتشر کرده‌اند. اسناد دیگری به زبانهای پارسی باستان و سغدی و چینی است.[۴][۵]
خط
[ویرایش]
در زمان چنگیزخان چون مغول‌ها هنوز کتابت به زبان خود نداشتند، خط اویغوری اولین خط رسمی حکومتهای مغول شد. بعد از مسلمان شدن اویغورها، خط عربی جایگزین خط اویغوری گردید. شیوه بهبودیافته خط عربی-پارسی امروزه به عنوان الفبای رسمی این زبان در منطقه خودمختار سین کیانگ اویغور شناخته شده‌است و به شکل گسترده چه توسط مردم و چه توسط دولت منتسب از مرکز محلی استفاده می‌شود.
واج‌شناسی
[ویرایش]واکه‌ها
[ویرایش]الفبای اویغوری دارای ۸ واکه است. به مانند سایر زبانهای ترکی، واکه‌های اویغوری به پسین و پیشین تقسیم می‌شوند. کلمات در اویغوری باید از قانون هماهنگی واکه‌ای تبعیت کنند، به این معنی که واکه‌های یک کلمه، همگی یا واکه پسین ویا همگی واکه پیشین می باشند.
با این وجود، به دلیل تاثیر بسیار زیاد زبان فارسی، و اینکه خیلی از وام‌واژگان (چه فارسی و چه عربی) به تلفظی نزدیک به تلفظ اصلی فارسی آنها تلفظ می‌شوند، به مانند زبان ازبکی، قانون هماهنگی واکه‌ای به سرسختی زبانهایی مثل قرقیزی، ترکی آذربایجانی، و ترکمنی نمی‌باشد.
در نوشتار اویغوری، تفاوتی بین صدای «ى» پسین و صدای «ى» پیشین وجود ندارد. ولی در زبان محاوره‌ای، گویشوران اویغوری، خود بطور ناخودآگاه بین این دو حرف تفاوت قائل می‌شوند. (در نوشتارهای ترکمنی و آذربایجانی در ایران بعضا «ى» پسین را با حرف «یٛ» نشان می‌دهند.)
| لبی | غیر لبی | غیر لبی | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| تنگ | باز | تنگ | باز | تنگ | |||
| پسین تىل ئارقا سوزۇق تاۋۇشلار |
عربی | ئۇ / ۇ | ئو / و | ئى / ى | ئا / ا | ئې / ې | |
| معادل لاتین | U u | O o | Y y | A a | |||
| آوانگاری | [u] | [o] | ([ɯ]) | [ɑ]~[a] | Ë ë | ||
| پیشین تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇشلار |
عربی | ئۈ / ۈ | ئۆ / ۆ | ئى / ى | ئە / ە | ||
| معادل لاتین | Ü ü | Ö ö | I i | E e | [e] | ||
| آوانگاری | [ʉ]~[y] | [ɵ]~[ø] | [ɪ] | [æ]~[ɛ] | |||
جستارهای وابسته
[ویرایش]پانویس
[ویرایش]- ↑ "China". Ethnologue.
- ↑ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "اویغور". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
{{cite book}}: Invalid|display-editors=4(help) - ↑ Badīʻī, Nādira (1997), Farhang-i wāžahā-i fārsī dar zabān-i ūyġūrī-i Čīn, Tehran: Bunyād-i Nīšābūr, p. 57
- ↑ سرچشمه تصوف در ایران، سعید نفیسی، چاپ فروغی،1343، صص 90-93
- ↑ http://manuscripts.ir/ar/center-news/3717-طومارهای-مکشوفه-تورفان[پیوند مرده]
پیوند به بیرون
[ویرایش]- فرهنگ لغت اُیغوری بایگانی‌شده در ۱۰ فوریه ۲۰۲۰ توسط Wayback Machine
- واژگان فارسی در زبانهای سوئدی،اویغوری چینی و بوسنیایی
| کتابخانه‌های ملی | |
|---|---|
| سایر | |
