Roald Dahl

Roald Dahl
	; (1954) Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotza	Llandaf, 1916ko irailaren 13a
Herrialdea	Norvegia ; Erresuma Batua
Bizilekua	Llandaf; Gipsy House (en)
Lehen hizkuntza	norvegiera
Heriotza	Oxford, 1990eko azaroaren 23a (74 urte)
Hobiratze lekua	Great Missenden
Heriotza modua	berezko heriotza
Familia
Aita	Harald Dahl
Ama	Sofie Magdalene Hesselberg
Ezkontidea(k)	Felicity Dahl (en) ; Patricia Neal (1953ko uztailaren 2a - 1983)
Seme-alabak	ikusi Olivia Dahl (en) ; Tessa Dahl; Ophelia Dahl; Theo Dahl (en) ; Lucy Dahl;
Haurrideak	ikusi Astri Dahl (en) ;
Hezkuntza
Heziketa	Repton School (en) ; The Cathedral School (en) ; Weston-super-Mare
Hizkuntzak	ingelesa; norvegiera
Jarduerak
Jarduerak	gidoilaria, eleberrigilea, autobiografialaria, poeta, ipuingilea, haur literaturaren idazlea, idazlea eta gerra-pilotua
Lan nabarmenak	ikusi Danny, the Champion of the World (en) ; Charlie eta txokolate-lantegia; James and the Giant Peach (en) ; Azeri harrigarria; Matilda; The Witches (en) ; The Twits (en) ; The BFG (en) ; The Gremlins (en) ; George's Marvellous Medicine (en) ; Charlie eta kristalezko igogailu erraldoia; Esio Trot (en) ;
Jasotako sariak	ikusi Edgar Awards (1954) : Someone Like You (en) ; Zilveren Griffel (1984) ; World Fantasy Award for Life Achievement (1983) ; Golden Paintbrush (1979) ; Prijs van de Nederlandse Kinderjury (1989) ; Prijs van de Nederlandse Kinderjury (1991) ; Prijs van de Nederlandse Kinderjury (1993) ; Edgar Awards (1960) : The Landlady (en) ; Children's Book Award ; [[]] (2003) ; [[]] (1995) ; [[]] (1984) ; [[]] (1991) ;
Influentziak	Charles Dickens, C. S. Forester, Frederick Marryat, Jonas Lie, Rudyard Kipling eta William Makepeace Thackeray
Genero artistikoa	beldurrezko literatura; mysticism (en) ; fantasia; haur literatura
Zerbitzu militarra
Adar militarra	Royal Air Force
Gradua	Wing Commander (en) ; wing commander (en)
Parte hartutako gatazkak	Bigarren Mundu Gerra
	roalddahl.com

Roald Dahl (Llandaff, Cardiff, 1916ko irailaren 13 - Great Missenden, Buckinghamshire, Ingalaterra, 1990eko azaroaren 23) eleberri eta ipuin laburren idazle galestarra izan zen, norvegiar jatorrikoa. Umeentzat zein helduentzat idatzi zuen arrakastaz. Haren liburu famatuenetako batzuk: Charlie eta txokolate-lantegia, James and the Giant Peach, Matilda, The Witches, The BFG, eta Kiss Kiss.

Biografia

Roald Dahl Cardiffeko Llandaffen jaio zen, Galesen, 1916ko irailaren 13an. Gurasoak norvegiarrak ziren, aita Harald Dahl eta ama, berriz, Sofie Magdalene Hesselberg de Dahl. Roald izena eman zioten semeari Roald Amundsen esploratzailearen omenez, Norvegian heroi nazionala baitzen garai hartan. 1920an, Roaldek 4 urte zituenean, apendizitisak bere 7 urteko arreba Astri Dahl hil zuen. Handik aste gutxitara 57 urteko aita ere hil zitzaion, neumoniaz. Ama alargunak ez zuen Norvegiara itzuli nahi izan eta Erresuma Batuan geratu zen, senarrak seme-alabak eskola ingelesetan hezteko nahia baitzuen. Handik gutxira, kantzerrak ama ere hil zuen.

Harald eta Sofiek izan zituzten bost semeetatik laugarrena izan zen Roald; gurasoek Roald izena jarri zioten Roald Amundsen esploratzailearen omenez, Norvegiako heroi nazionala. Norvegiera izan zen Roalden ama hizkuntza, etxean bere guraso eta Astri, Alfhild, Else eta Asta arrebekin hitz egiten zuena; dahltarrek Norvegiako elizaren fede luteranoan bataiatu zuten Roald^[1].

Roaldek hiru urte zituela, bere arreba Astrid apendizitisak jota hil zen, eta, handik aste batzuetara, aita, Harald, hil zitzaion, berrogeita hamazazpi urte zituela eta pneumonia batek jota. Hil zenean, Harald Dahlek ia 159.000 libera esterlinako balioa zuen dirutza zuen. (2021ean, 6.800.000)^[2] Alarguna izan arren, amak, Norvegiara itzuli beharrean, nahiago izan zuen familia Galesen mantendu senarraren nahia betetzeko, hau da, seme-alabak eskola britainiarretan heztea^[3].

Roald Llandaffeko katedraleko eskolara joan zen. Dalhek 8 urte besterik ez zuen eskolako zuzendariak bera eta 4 lagun jipoitu zituenean eskolako kaiola batean aurkitu zuten xagua goxokien potean sartu zutelako. Amari gehiegizko zigorra iruditu zitzaion eta semea eskolatik atera egin zuen.

9 urte zituenean, mutila St. Peter's Schoolera bidali zuten, Weston-super-Mareko eskola pribatura eta hantxe ikasi zuen 1923tik 1929ra arte.

13 urtetik aurrera, berriz, Derbyshireko Repton Schoolen egin zuen heziketa; prefektoaren laguntzailea izan zen eta fiveseko eskola ekipoaren kapitain ere bai. Aldi berean, argazkigintzan zaletzen joan zen. Reptonen egon zen urteetan, Cadbury txokolate fabrikak eskolara bidali ohi zituen produktu berriak hango ikasleek probatzeko xedean. Dahlen ametsa izaten zen Cadbury jauna harrituko zuen txokolate barra berri bat asmatzea. Horrexek eman zion haurrei zuzenduriko bigarren liburua izango zen Charlie and the Chocolate Factory idazteko ideia.

Haurtzaro eta nerabezaroan, Norvegian pasatu zituen udako oporrak. Hautzaroa da Boy liburuaren gaia. Ez dela autobiografia dio behin eta berriro, haurtzaroan bizitako gertakizunetan oinarritzen bada ere.

Eskola bukatu eta gero, Ternua esploratzen eman zituen 3 bat aste Public Schools Exploring Societyn eta, 1934ko uztailean, Royal Dutch Shell petrolio enpresan hasi zen lanean. 2 urtez Erresuma Batuan trebatzen aritu ondoren, Dar es Salaamera destinatu zuten, Tanganikan (gaurko Tanzanian). Han bizi beste Shelleko 2 lankideak bezala, luxu handiz bizi zen Dar es Salaamen, sukaldari eta laguntzaile pertsonal eta guzti. Baina arriskuak ere ez ziren nolanahikoak izan, Tanganikan erregaia banatzeak txingurri edo lehoiekin aurrez aurre egotea esan nahi baitzuen.

1939ko azaroan, Royal Air Forcen sartu zen. Dar es Salaametik Nairobiraino ia mila kilometro egin ondoren, hegaldi trebakuntzarako onartu zuten beste 16 gizonekin batera. Horietako 13k galduko zuten bizia gerora aire borrokan. 7 ordu eta 40 minutuko esperientzia zuen bere De Havilland Tiger Mothen eta bakarrik hasi zen hegan. Habbaniyan jarraitu zuen entrenamendua (Bagdadik mendebalderantz, 80 bat km-tara), Iraken eta, 6 hilabete zeramatzanen Hawker Hartsen hegan, ofizial egin zuten eta RAF egin zuten 80. eskuadroian. Gloster Gladiator zaharkituak erabili behar izan zituen eta, bere harridurarako, ez zuen inongo trebakuntzarik jaso arlo honetan, ezta aire borrokan ere.

1940ko irailaren 19an, Dahl Abu Suweirtik (Egipto) Amiriyaraino joan zen bere Gladiatorrean erregai bila eta, gero, Foukara, Libian. Hortik 80. eskuadroiaren pistaraino joan zen, Mersah Matruh-tik 50 km hegoalderantz. Azkenean, pista ezin aurkiturik ibili zen, erregai gutxirekin, gaua gainean, eta basamortuan lur hartu beharrean izan zen. Tamalez, harri batekin talka egin eta abioia erori egin zen. Buruhezurra eta sudurra hautsi zituen, baita itsu geratu ere. Nola edo hala lortu zuen sutan zegoen hegazkinetik irtetea eta konortea galdu zuen gero. Ondoren idatziko zuen lanean, istripua azaldu zuen. RAFek egin zuen ikerketaren arabera, Dahlek jaso zituen instrukzioak erabat okerrak ziren eta britainiar eta italiarren arteko gune baterantz bidali zuten.

Erreskatearen ondoren, Dahl Mersah Matruhera eraman zuten, pixkanaka sendatzen zen bitartean. Ikusmenak ez zuen hobekuntzarik egin eta Alejandriako Royal Navyren ospitalera eraman zuten trenez. Mary Welland erizainarekin maitamindu zen eta hauxe izan zen ikusmena berreskuratu zuenean ikusi zuen lehen pertsona. 8 astez egon zen itsu eta medikuek ezingo zuela sekula hegan egin esan zuten, baina, 5 hilabete geroago, 1941eko otsailean, alta eman zioten eta lanean hasi zen. 80. eskuadroia Greziako Elevsis-en zegoen, Atenas inguruan, British Expeditionary Forceren ondoan Ardatzaren aurkako borrokan. 1941eko apirilean, Dahlek Mediterraneo itsasoa zeharkatu zuen Hawker Hurricane batean, Grezian bere eskuadroiarekin elkartuz. Going Solo liburuan kontatu zuen izandako abenturaren bat, bonbardero bat eraitsi zuenekoa adibidez.

1942an hasi zen idazten, Washingtonera bidali zutenean. Argitaratu zioten lehen lana Saturday Evening Posten atera zen 1942ko abuztuaren 1ean A piece of cake izan zen, Gloster Gladiatorrekin izandako istripua deskribatzen zuena^[4]. Geroago ipuin horriShot down over Libya izena eman zioten.

Han hegazkin berriak zenbat denbora iraungo zuen galdetzen zuen kabo bat ezagutu zuen, hamalau Hurrikanek eta lau Bristol Blenheimsek bakarrik lagunduta, Grezia osoan milaka hegazkin etsaien aurka ibili baitziren. Eskuadroiko buruzagia ere ez zen pilotu berri bat izateko irrikaz. Dena den, David Cokeren lagun egin zen Dahl, zeina geroago borrokan hil izan ez balitz Leicesterreko earl bihurtuko baitzen.

Hogeita hamar urtez egon zen ezkonduta (1953tik 1983ra) Patricia Neal aktore estatubatuarrarekin. Bost seme-alaba izan zituzten (Tessa Dahl idazlea barne), eta horietako bat, Olivia Twenty Dahl, entzefalitisak jota hil zen elgorriaren birusak jota, zazpi urte zituela, 1962an. Theok, bere seme bakarrak, istripu bat izan zuen haurtzaroan, eta hidrozefalia eragin zion. Ondorioz, aita geroago Wade-Dahl-Till balbula gisa ezagutuko zenaren garapenean murgildu zen^[5]. Ophelia Dahl, alaba, Partners in Health irabazi asmorik gabeko erakundeko zuzendaria eta sortzaileetako bat da (Paul Farmer doktorearekin batera), munduko komunitate txiroenetako batzuei zaintza medikoak ematen dizkiena. Tessaren alaba, eta Erraldoi on puska filmeko pertsonaia baterako inspirazioa, Sophie Dahl modelo eta egilea da. 1983an, Felicity Ann d'Abreu Crosland bere lehen emaztearen lagunik onenarekin ezkondu zen.

1990eko azaroaren 23an, leuzemiak jota hil zen, bere etxean, Gipsy Housen, Great Missenden, Buckinghamshiren, 74 urte zituela, eta San Pedro eta San Paulo parrokiako hilerrian lurperatu zuten. Bere omenez, Roald Dahl Children's Gallery inauguratu zen Bucks County Museumen, gertu dagoen Aylesburyn. Hil ondoren, Dahlen konpromiso solidarioak neurologia, hematologia eta alfabetatzearen arloetan jarraituak izan dira Roald Dahl Foundation-en bidez. 2005eko ekainean, Roald Dahl Museum and Story Centre inauguratu zuten Great Missendenen, Dahlen lana ospatzeko.

Ezkontzak eta seme-alabak

30 urtez egon zen Patricia Neal aktoresarekin ezkonduta, 1953tik 1983ra arte, eta 5 seme-alaba izan zituzten:

Olivia Dahl (1955 - (†)1962), entzefalitisak hil zuen 7 urte besterik ez zuenean.
Tessa Dahl autorea (1957)
Theo Dahl (1960). Seme bakarra, baina istripu baten ondorioz hidrozefalia izan zuen eta hil egin zen. Honen ondorioz, aita burubelarri sartu zen gerora Wade-Dahl-Till balbula deituko zitzaionaren garapenean.
Ophelia Dahl (1964). Partners in Health erakundearen zuzendaria da eta munduko toki pobreenetako jendeari laguntzea du xede.
Lucy Dahl (1965)

Tessaren alaba, berriz, Erraldoi On Miragarriaren inspirazioa izango zena, Sophie Dahl modelo eta autorea da.

1983an, emaztearen lagun minarekin ezkondu zen, Felicity Ann d'Abreu Croslandekin.

Heriotza

1990eko azaroaren 23an, leuzemiak hil zuen etxean, Gipsy Housen, Great Missenden, Buckinghamshiren. 74 urte zituen eta San Pedro eta San Pablo parrokiako hilerrian eman zioten lur.

Roald Dahl Children's Gallery inaguratu zuten bere omenez gertu zegoen Aylesburyko Bucks County Museumen.

Dahlen heriotzaren ondoren, neurologia, hematologia eta alfabetizazio esparruan harturiko konpromisoak aurrera egin zuten Roald Dahl Foundation erakundearekin. 2005eko ekainean, Roald Dahl Museum and Story Centre inaguratu zuten Great Missendenen, Roald Dahlen lana eskertuz eta alfabetizazioaren bidean urrats gehiago emateko ahaleginetan.

Estiloa

Roald Dahl-ek idatzitako obren euzagarri nagusiak umore garratza, ironia eta satira dira^[4]. Istorio subertsibo eta ezohikoak idatzi izan ditu eta horietako zenbait debekatuta ere egon dira.

Dahl-ek hartzaile bakarra du buruan: haurrak. Haurren alde idazten du. Bere obra guztietan protagonistak helduek zapaldutako haurrak dira, baina arauak transgreditzea erabakitzen duten haurrak. Horregatik egiten zaie deseroso heldu askori. ^[6]

Lanak

Umeentzako istorioak

The Gremlins (1943)
James and the Giant Peach (1961)
Charlie eta txokolate-lantegia (1964). Jatorrizko izena: Charlie and the Chocolate Factory. Bi bertsio ditu euskaraz: Charlie eta txokolate fabrika, Joan Mari Sarasolak euskaratua (1989); eta Charlie eta txokolate-lantegia, Agurtzane Ortiz de Landaluzek euskaratua (1994, 2004, 2010, ISBN 84-8147-124-0)
Hatz magikoa (1966). Jatorrizko izena: The Magic Finger. Joseba Ossak eta Xabier Monasteriok euskaratua (1993, ISBN 84-8147-010-4).
Super-azeri (1970). Jatorrizko izena: Fantastic Mr Fox. Hainbat itzulpen, Mikel Garmendiak euskaratua (1993, ISBN 84-8147-009-0).
Charlie eta kristalezko igogailu erraldoia (1967). Jatorrizko izena: Charlie and the Great Glass Elevator. Juan Legarretak euskaratua (1993, ISBN 84-330-0944-3).
Danny Munduko txapelduna (1975). Jatorrizko izena: Danny the Champion of the World. Idoia Gilleneak euskaratua (2004, ISBN 84-330-0949-4).
Henry Sugarren ixtorio miresgarria (1977). Jatorrizko izena: The Wonderful Story of Henry Sugar and Six More. Luis Berrizbeitiak euskaratua (1994, ISBN 84-7917-404-8).
The Enormous Crocodile (1978)
The Twits (1980)
Georgeren medizina miragarria (1981). Jatorrizko izenburua: George's Marvelous Medicine. Joan Mari Irigoienek euskaratua (1981, Erein)
Erraldoi On Miragarria (1982). Jatorrizko izenburua: The BFG
Sorginak (1983). Jatorrizko izenburua: The Witches. Joan Mari Irigoienek euskaratua (1998, Erein)^[7].
Jirafa, pelikanoa eta tximinoa (1985). Jatorrizko izena: The Giraffe and the Pelly and Me. Juan Legarretak euskaratua (1991, ISBN 84-330-0903-6).
Matilda (1988). Jatorrizko izena: Matilda. Joxemari Iturraldek euskaratua (1993, ISBN 84-8147-013-9).
Ako Trod (1989). Jatorrizko izenburua: Esio Trot.
The Minpins (1991)
The Vicar of Nibbleswicke (1991)

Umeentzako olerkiak

Errima errebeldeak (1982). Jatorrizko izena: Revolting Rhymes. Joseba Santxo Uriartek euskaratua (2001, ISBN 84-8147-404-5).
Dirty Beasts (1983)
Rhyme Stew (1989)

Helduentzako eleberriak

Sometime Never: A Fable for Supermen (1948)
My Uncle Oswald (1979)

Helduentzako istorio laburrak

Over to You: Ten Stories of Flyers and Flying (1946)
Someone Like You (1953)
Kiss Kiss (1960)
Twenty-Nine Kisses from Roald Dahl (1969)
Switch Bitch (1974)
Tales of the Unexpected (1979)
More Tales of the Unexpected (1980)
The Best of Roald Dahl (1978)
Ah, Sweet Mystery of Life: The Country Stories of Roald Dahl (1989)
The Collected Short Stories of Dahl (1991)
Two Fables (1986). "Princess and the Poacher" eta "Princess Mammalia".
The Great Automatic Grammatizator (1997).
The Mildenhall Treasure (2000)
Ixtorio hautatuak, Luis Berrizbeitiak euskaraturiko zortzi ipuin (1996, 2003).

Filmak ^[6]

Roald Dahl-en obra asko egokitu dira zinemarako. Berriena 2020an estreinatutako The Witches.

Willy Wonka & the Chocolate Factory, (1971).
The BFG, (1989) (Telebistarako).
Danny, the Champion of the World, (1989).
The Witches, (1990).
James and the Giant Peach, (1996).
Matilda, (1996).
Charlie and the Chocolate Factory, (2005).
Fantastic Mr. Fox, (2009).
Roald Dahl's Esio Trot, (2014) (Telebistarako).
The BGF, (2016).
The Witches, (2020).

Erreferentziak

↑ (Gaztelaniaz) «Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre» es.wikipedia.org (Noiz kontsultatua: 2023-02-14).
↑ Bratberg, Øivind (2016). "Utvandrere". Roald Dahl: Grensesprengeren. Oslo: Dreyer. p. 23. ISBN 9788282651806.
↑ Wheeler, Jill C. (2006). Roald Dahl. ABDO. ISBN 1596797630.
↑ ^a ^b Astiz, Iñigo. «Ipuin amaieren zirujaua» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-11-16).
↑ «Publication Name: JoF. Revista de Divulgación Científica» web.archive.org 2013-06-16 (Noiz kontsultatua: 2023-02-14).
↑ ^a ^b «Roald Dhal, 100 urte» Behinola (33): 16-32..
↑ ^[Betiko hautsitako esteka]^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]} (Gaztelaniaz) Galtzagorri Elkartea: Roald Dahl - Sorginak^{[Betiko hautsitako esteka]}

Ikus, gainera

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Roald Dahl

Datuak: Q25161
Multimedia: Roald Dahl / Q25161

[1] (Gaztelaniaz) «Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre» es.wikipedia.org (Noiz kontsultatua: 2023-02-14).

[2] Bratberg, Øivind (2016). "Utvandrere". Roald Dahl: Grensesprengeren. Oslo: Dreyer. p. 23. ISBN 9788282651806.

[3] Wheeler, Jill C. (2006). Roald Dahl. ABDO. ISBN 1596797630.

[:1-4] Astiz, Iñigo. «Ipuin amaieren zirujaua» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-11-16).

[5] «Publication Name: JoF. Revista de Divulgación Científica» web.archive.org 2013-06-16 (Noiz kontsultatua: 2023-02-14).

[:0-6] «Roald Dhal, 100 urte» Behinola (33): 16-32..

[7] [Betiko hautsitako esteka]^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]}^{[Betiko hautsitako esteka]} (Gaztelaniaz) Galtzagorri Elkartea: Roald Dahl - Sorginak^{[Betiko hautsitako esteka]}

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]