Edukira joan

Galaxia eliptiko

Wikipedia, Entziklopedia askea
Galaxia eliptiko erraldoia ESO 325-G004

Galaxia eliptikoa forma elipsoidala eta irudi leuna eta ia ezaugarririk gabea duen galaxia mota bat da. Edwin Hubblek Hubbleren sekuentzian eta 1936ko The Realm of the Nebulaen deskribatutako hiru galaxia mota nagusietako bat da,[1] galaxia kiribil eta lentikularrekin batera. Galaxia eliptikoak (E), galaxia lentikularrekin (S0) eta haien eskala handiko diskoekin batera, eta ES galaxiak,[2][3][4] eskala ertaineko diskoekin batera, "goiztiar" motako galaxien populazioaren azpimultzo bat dira.

Galaxia eliptiko gehienak, masa baxuko izar zaharrez osatuta daude, izarrarteko ingurune urria eta izar eraketa jarduera minimo batekin, eta kumulu globular ugariz inguratuta egoten dira. Uste denez, galaxia eliptikoak, gutxi gora-behera, Virgoko superkumuluko galaxien %10-15 dira, eta ez dira unibertsoan orokorrean nagusi den galaxia mota.[5] Batez ere galaxien kumuluen erdiguneetatik gertu daude.[6]

Galaxia eliptikoen tamaina hamarnaka milioi eta ehun bilioi izar artekoa da. Hasiera batean, Edwin Hubblek, galaxia eliptikoek, galaxia espiral bihurtu arte eboluzionatzen zutenaren hipotesia planteatu zuen, beranduago, faltsua zela aurkitu zena,[7] gas eta galaxia txikiagoen akrezioak, aurretik existitzen zen egitura elipsoidal baten inguruan disko bat eraiki dezakeen arren.[8][9] Galaxia eliptikoen barnean dauden izarrak, batez beste, galaxia kiribiletan daudenak baino askoz zaharragoak dira.[7]

Adibideak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ezaugarri orokorrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
IC 2006 Galaxia eliptikoa.[10]

Galaxia eliptikoek, beste galaxia mota batzuetatik bereizten dituzten hainbat propietate dituzte. Izar masa esferikoak edo oboideak dira, izar gasik ez dutenak. Ezagutzen den galaxia eliptikorik txikiena Esne Bidearen tamainaren hamarren bat da. Izarren mugimendua nagusiki erradiala da galaxia eliptikoetan, galaxia kiribilen diskoetan ez bezala, non errotazioa nagusi den. Gainera, oso izarrarteko materia gutxi dago (ez gasa ez hautsa), izar eraketa tasa baxuak, izar kumulu ireki gutxi eta izar gazte gutxi ematen dituena; batez ere, galaxia eliptikoetan, izar zaharren populazioak dira nagusi, kolore gorriak ematen dizkiena. Galaxia eliptiko handiek kumulu globularren sistema zabal bat izaten dute.

Galaxia eliptikoen propietate dinamikoak eta disko galaxien fardelak antzekoak dira, honek, prozesu fisiko berdinez osatuta egon daitezkeela iradokitzen duelarik, hau oraindik eztabaidagarria den arren. Galaxia eliptikoen eta fardelen argitasun profilak Sersicen legera ondo egokitzen dira, eta galaxia eliptikoen egiturazko parametroen arteko eskala erlazio batzuek populazioa bateratzen dute.[11]

Galaxia eliptiko masibo bakoitzak zulo beltz supermasibo bat dauka bere erdian. 46 galaxia eliptiko, 20 erraboi klasiko eta 22 pseudobulboren behaketek, bakoitzak erdian zulo beltz bat duela erakusten dute.[12] Zulo beltzaren masa, galaxiaren masarekin estuki korrelatua dago,[13] M-sigma erlazioa bezalako korrelazioen bidez frogatzen dena, inguruko izarren abiaduraren dispertsioa, erdian dagoen zulo beltzaren masarekin lotzen duena.

Galaxia eliptikoak, nagusiki, galaxien kumuluetan eta galaxien multzo trinkoetan daude.

Egitura eta antolaketa duten galaxia espiral lauak ez bezala, galaxia eliptikoak hiru dimentsiokoak dira, egitura handirik gabekoak, eta euren izarrak, ausazko orbitetan daude erdigunearen inguruan.

Tamaina eta formak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Irudi honen erdiko galaxia 4C 73.08 izeneko galaxia eliptiko erraldoi bat da.[14]

Galaxia eliptikoak asko aldatzen dira, bai tamainari bai masari dagokienez, 3.000 argi urtetik 700.000 argi urtera bitarteko diametroekin, eta 105etik ia 1013 eguzki masara arteko masekin.[15] Tarte hau askoz zabalagoa da galaxia mota honentzat beste edozeinentzat baino. Txikienak, galaxia eliptiko nanoak, beharbada ez dira kumulu globular tipiko bat baino handiagoak, baina kumuluetan ez dagoen materia ilun kopuru handi bat dute. Galaxia txiki hauetako gehienak, beharbada, ez daude beste eliptiko batzuekin lotuta.

Hubbleren galaxia eliptikoen sailkapenak, galaxiaren irudia zein luzea den deskribatzen duen zenbaki oso bat du. Sailkapena galaxiako isofoten ardatz nagusien (a) eta txikienen (b) arteko erlazioaren arabera zehazten da:

Erdiko objektu distiratsua galaxia eliptiko supererraldoi bat da, MACSJ1423.8+2404 izena duen galaxia kumulu bateko kide nagusia. Kontuan hartu grabitazio-lentea.

Horrela, b berdina duen galaxia esferiko batentzat, zenbakia 0 da, eta Hubble mota E0 da. Literaturaren muga E7ren ingurukoa den arren, 1966tik[2] ezagutzen da E4tik E7ra bitarteko galaxiak gaizki sailkatutako galaxia lentikularrak direla, gure ikusmen lerroarekiko angelu ezberdinetan okertutako diskoekin. Hau, bere izar diskoen errotazioa adierazten duten espektro behaketen bidez baieztatu da.[16][17] Hubblek, bere forma sailkapena, galaxiaren berezko formaren eta galaxia ikusten den angeluaren araberakoa dela onartu zuen. Beraz, Hubbleren E0 motako galaxia batzuk luzangak dira.

Batzuetan, eliptikoen bi mota fisiko daudela esaten da: isotopo pixka bat "kaxa" duten eliptiko erraldoiak, norabide batzuetan besteetan baino ausazko mugimendu handiago baten emaitza diren formak dituztenak (ausazko mugimendu anisotropoa); eta diskak dituzten eliptiko normalak eta nanoak, diskoak dauzkatenak.[18][19] Hau, ordea, nomenklaturaren gehiegikeria bat da, ez baitituzte bi motatako axiak, ez baitira bi motakoak. Galaxiak daudenez tarteko eskalako diskoekin, zentzuzkoa da Etik Ira eta S0 galaxietara jarraipena izatea, irrati handietan argia menderatzen duten eskala handiko beren disko izarrekin.

Galaxia esferoide nanoak, dirudienez, mota ezberdin bat dira: euren propietateak, irregularren eta espiral berantiarreko galaxien antzekoagoak dira.

Espektro eliptikoaren muturrik handienean, banaketa handiago bat dago, Hubbleren sailkapenetik haratago. Ge eliptiko erraldoietatik haratago, D galaxiak eta cD galaxiak daude. Hauek, bere ahizpa txikien antzekoak dira, baina lausoagoak, bizi diren galaxia kumuluarenak zein erdian dagoen galaxia erraldoiarenak izan daitezkeen halo handiekin.

Eboluzioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
NGC 3597 bi galaxien arteko talka baten emaitza da. Galaxia eliptiko erraldoi baterantz eboluzionatzen ari da.

Galaxia handien baina ez erraldoien fusioak, grabitate erakarpenaren ondorioz, galaxia eliptikoen hazkuntza eta eboluzioan paper garrantzitsua betetzen duela oso onartua dago. Uste denez, fusio galaktiko handi hauek, ohikoagoak izan ziren lehen garaietan. Esne Bidea, ezagutzen ez den osagai tangentzial baten arabera, Andromedaren galaxiarekin talka egiten ari da duela lau eta bost mila milioi urte artean.[20] Teorizatu da bi espiralen fusiotik galaxia eliptiko bat aterako dela. (Kontuan izan behar da fusio galaktiko txikiek masa oso ezberdineko bi galaxia inplikatzen dituztela; ondo ezarrita dago fusio txikiak ez erraldoiak ez eliptikoak ez diren galaxietan gertatzen direla, gure Esne Bidea bezala).

Uste denez, zulo beltzek paper garrantzitsua bete dezakete unibertso primitiboan galaxia eliptikoen hazkundearen mugaketan, izarren eraketa inhibitzen baitute.

Izarren eraketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Galaxia eliptikoen erretratu tradizionalak, galaxiak bezala margotzen ditu, non, izar eraketa, gorriranzko mugimendu altu baten hasierako eztanda baten ondoren amaitu zen, euren izar zahartuekin soilik distiratzen utziz. Galaxia eliptikoek, itxura hori-gorrixka izaten dute, galaxia espiral gehienen tindu urdinarekin kontrastatzen duena. Espiraletan, kolore urdin hau, neurri handi batean, bere beso kiribiletako izar gazte eta beroetatik dator. Uste denez, galaxia eliptikoetan, izar eraketa oso gutxi dago, bere gas faltagatik, galaxia kiribil edo irregularrekin alderatuta. Hala ere, azken urteotan frogatu da galaxia goiztiarren (E, ES eta S0) arrazoizko proportzio batek (~ % 25) hondar-gasaren erreserbak dituela[21] eta izar eraketaren maila baxua.[22]

Herschel Espazio Behatokiko ikertzaileek uste dute galaxia eliptikoen erdiko zulo beltzek gasa izarrak sortzeko adina hoztea eragozten dutela.[23]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ «THE REALM OF THE NEBULÆ» The Realm of the Nebulae (Yale University Press): 182–202. ISBN 978-0-300-23800-6. (Noiz kontsultatua: 2021-05-29).
  2. ↑ a b Liller, Martha H.. (1966-10-01). «The Distribution of Intensity in Elliptical Galaxies of the Virgo Cluster. II» The Astrophysical Journal 146: 28.  doi:10.1086/148857. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2021-05-29).
  3. ↑ Nieto, J.-L.; Capaccioli, M.; Held, E. V.. (1988-04-01). «More isotropic oblate rotators in elliptical galaxies» Astronomy and Astrophysics 195: L1–L4. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2021-05-29).
  4. ↑ Graham, Alister W.; Ciambur, Bogdan C.; Savorgnan, Giulia A. D.. (2016-11-01). «Disky Elliptical Galaxies and the Allegedly Over-massive Black Hole in the Compact ``ES`` Galaxy NGC 1271» The Astrophysical Journal 831: 132.  doi:10.3847/0004-637X/831/2/132. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2021-05-29).
  5. ↑ Loveday, Jon. (1996-02). «The APM Bright Galaxy Catalogue» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 278 (4): 1025–1048.  doi:10.1093/mnras/278.4.1025. ISSN 0035-8711. (Noiz kontsultatua: 2021-05-29).
  6. ↑ Dressler, A.. (1980-03). «Galaxy morphology in rich clusters - Implications for the formation and evolution of galaxies» The Astrophysical Journal 236: 351.  doi:10.1086/157753. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2021-05-29).
  7. ↑ a b John, Duncan. (2006). Astronomy : the definitive guide to the universe. Parragon Publishing ISBN 1-4054-6314-7. PMC 70240967. (Noiz kontsultatua: 2021-05-29).
  8. ↑ Dekel, A.; Birnboim, Y.; Engel, G.; Freundlich, J.; Goerdt, T.; Mumcuoglu, M.; Neistein, E.; Pichon, C. et al.. (2009-01). «Cold streams in early massive hot haloes as the main mode of galaxy formation» Nature 457 (7228): 451–454.  doi:10.1038/nature07648. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2021-05-29).
  9. ↑ Stewart, Kyle R.; Brooks, Alyson M.; Bullock, James S.; Maller, Ariyeh H.; Diemand, Jürg; Wadsley, James; Moustakas, Leonidas A.. (2013-05-06). «ANGULAR MOMENTUM ACQUISITION IN GALAXY HALOS» The Astrophysical Journal 769 (1): 74.  doi:10.1088/0004-637x/769/1/74. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2021-05-29).
  10. ↑ (Ingelesez) information@eso.org. «Elliptical galaxy IC 2006» www.spacetelescope.org (Noiz kontsultatua: 2021-05-29).
  11. ↑ Graham, Alister W.. (2013). «Elliptical and Disk Galaxy Structure and Modern Scaling Laws» Planets, Stars and Stellar Systems (Springer Netherlands): 91–139. ISBN 978-94-007-5608-3. (Noiz kontsultatua: 2021-05-29).
  12. ↑ Kormendy, John. (2012-08). «Supermassive black holes: Coevolution (or not) of black holes and host galaxies» Proceedings of the International Astronomical Union 8 (S295): 241–256.  doi:10.1017/s174392131300495x. ISSN 1743-9213. (Noiz kontsultatua: 2021-05-29).
  13. ↑ Graham, Alister W.. (2016). «Galaxy Bulges and Their Massive Black Holes: A Review» Astrophysics and Space Science Library (Springer International Publishing): 263–313. ISBN 978-3-319-19377-9. (Noiz kontsultatua: 2021-05-29).
  14. ↑ (Ingelesez) information@eso.org. «Galactic fireflies» www.spacetelescope.org (Noiz kontsultatua: 2021-05-29).
  15. ↑ (Ingelesez) «26.3 Properties of Galaxies - Astronomy | OpenStax» openstax.org (Noiz kontsultatua: 2021-05-29).
  16. ↑ G., Graham, Alister Colless, Matthew Busarello, Giovanni Zaggia, Simone Longo,. (1998-06-25). Extended stellar kinematics of elliptical galaxies in the Fornax cluster. PMC 691243549. (Noiz kontsultatua: 2021-05-29).
  17. ↑ Emsellem, Eric; Cappellari, Michele; Krajnović, Davor; Alatalo, Katherine; Blitz, Leo; Bois, Maxime; Bournaud, Frédéric; Bureau, Martin et al.. (2011-05-16). «The ATLAS3D project - III. A census of the stellar angular momentum within the effective radius of early-type galaxies: unveiling the distribution of fast and slow rotators» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 414 (2): 888–912.  doi:10.1111/j.1365-2966.2011.18496.x. ISSN 0035-8711. (Noiz kontsultatua: 2021-05-29).
  18. ↑ Pedraz, S.; Gorgas, J.; Cardiel, N.; Sánchez-Blázquez, P.; Guzmán, R.. (2002-05-01). «Evidence of fast rotation in dwarf elliptical galaxies» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 332: L59–L63.  doi:10.1046/j.1365-8711.2002.05565.x. ISSN 0035-8711. (Noiz kontsultatua: 2021-05-29).
  19. ↑ Toloba, E.; Guhathakurta, P.; Boselli, A.; Peletier, R. F.; Emsellem, E.; Lisker, T.; van de Ven, G.; Simon, J. D. et al.. (2015-01-28). «STELLAR KINEMATICS AND STRUCTURAL PROPERTIES OF VIRGO CLUSTER DWARF EARLY-TYPE GALAXIES FROM THE SMAKCED PROJECT. III. ANGULAR MOMENTUM AND CONSTRAINTS ON FORMATION SCENARIOS» The Astrophysical Journal 799 (2): 172.  doi:10.1088/0004-637x/799/2/172. ISSN 1538-4357. (Noiz kontsultatua: 2021-05-29).
  20. ↑ Nagamine, Kentaro; Loeb, Abraham. (2003-07). «Future evolution of nearby large-scale structures in a universe dominated by a cosmological constant» New Astronomy 8 (5): 439–448.  doi:10.1016/s1384-1076(02)00234-8. ISSN 1384-1076. (Noiz kontsultatua: 2021-05-29).
  21. ↑ Young, Lisa M.; Bureau, Martin; Davis, Timothy A.; Combes, Francoise; McDermid, Richard M.; Alatalo, Katherine; Blitz, Leo; Bois, Maxime et al.. (2011-05-16). «The ATLAS3D project - IV. The molecular gas content of early-type galaxies★» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 414 (2): 940–967.  doi:10.1111/j.1365-2966.2011.18561.x. ISSN 0035-8711. (Noiz kontsultatua: 2021-05-29).
  22. ↑ Crocker, Alison F.; Bureau, Martin; Young, Lisa M.; Combes, Francoise. (2010-10-26). «Molecular gas and star formation in early-type galaxies» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 410 (2): 1197–1222.  doi:10.1111/j.1365-2966.2010.17537.x. ISSN 0035-8711. (Noiz kontsultatua: 2021-05-29).
  23. ↑ Muñoz, Joseph A.. (2012). Analytical modeling of galaxies at z ≳ 6: Star formation and black hole growth. AIP  doi:10.1063/1.4754362. (Noiz kontsultatua: 2021-05-29).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Galaxia_eliptiko&oldid=9239552"(e)tik eskuratuta