Brunei

Bruneiko Estatua, Bakearen Egoitza
	برني دارالسلام; Negara Brunei Darussalam
	Ereserkia: Allah Peliharakan Sultan
	Goiburua: Brunei Darussalam; "Brunei, bakearen aberria"
; Bruneiko bandera	; emblem of Brunei (en)
Geografia
Hiriburua	Bandar Seri Begawan; 4°55′12″N 114°55′12″E
Azalera	5.765,313533 km²
Punturik altuena	Bukit Pagon (en) (1.850 m)
Punturik sakonena	Hegoaldeko Txinako itsasoa (0 m)
Kontinentea	Asia
Mugakideak	Malaysia
Administrazioa
Gobernu-sistema	Estatu unitario, Estatu islamiko eta monarkia absolutu
Bruneiko Darussalam sultana	Hassanal Bolkiah
Bruneiko Darussalam sultana	Hassanal Bolkiah
Legebiltzarra	Legislative Council of Brunei (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi ASEAN eskualde foruma; Aduanen Mundu Erakundea; Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea; Asia eta Ozeano Bareko Ekonomia Elkarlana; Asiako Hego-ekialdeko Elkartea; Batzar Islamikoko Erakundea; Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua; Commonwealth; Garapeneko Asiako Bankua; International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) ; Interpol; Merkataritzaren Mundu Erakundea; Munduko Meteorologia Erakundea; Nazio Batuen Erakundea; Nazioarteko Erakunde Hidrografikoa; Osasunaren Mundu Erakundea; Posta Batasun Unibertsala; Telekomunikazioen Batasun Internazionala; UNESCO; Visa Waiver Program (en) ;
Demografia
Biztanleria	428.697
Dentsitatea	Adierazpen errorea: Ustekabeko < eragilea bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi Malaysiera ; Ingeles britainiar ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi Ingeles britainiar, Ingeles britainiar, Yue txinera, mandarin estandarra, Brunei Bisaya (en) , Yue txinera, Tutong (en) , Belait (en) , Brunei Malay (en) , Lun Bawang (en) , Eastern Min (en) , mandarin txinera, hegoaldeko min, Malaysian Malay (en) , Hakka Chinese (en) , ibanera, East Penan (en) eta Malaysiera;
Erlijioa	islam, kristautasun eta budismo
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	1,75 (2021)
Eskolaratu gabeko umeak	8.309 (2015)
Alfabetizazioa	% 96 (2011)
Bizi-itxaropena	77,203 (2016)
Giza garapen indizea	0,829 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	12.128.089.001,586 $ (2017)
BPG per capita	28.290 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	33.868.531.407 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	79.003,425 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	−3,2 % (2016)
Erreserbak	3.488.124.299 $ (2017)
Inflazioa	−1,6 % (2016)
Historia
	Sorrera data: 1984ko urtarrilaren 1a, 1888ko irailaren 17a eta 1368
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+673
ISO 3166-1 alpha-2	BN
ISO 3166-1 alpha-3	BRN
Ordu eremua	ikusi UTC+08:00 ; : Asia/Brunei (en) ;
Elektrizitatea	240 V. 50 Hz.BS 1363 (en)
Internet domeinua	.bn
	gov.bn…

Brunei,^[1] izen ofiziala Bruneiko Estatua, Bakearen Egoitza^[1] (malaysieraz: Negara Brunei Darussalam, jawi alfabetoan: نڬارا بروني دارالسلام), Hego-ekialdeko Asiako estatu burujabea da, Borneo uhartearen iparraldeko kostaldean dagoena. Iparraldean Hego Txinako itsasoa du, eta Malaysiako Sarawak estatua gainerakoan (Sarawakek Brunei bitan banatzen du, gainera). 5.765 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2018an 442.400 biztanle zituen.^[2] Hiriburua Bandar Seri Begawan da.

Geografia

Hego-ekialdeko Asiaan dago, Borneo uhartearen iparraldeko itsasbazterrean. Mendebalde, hegoalde eta ekialdetik Malaysiako Sarawak estatuak inguratzen du, eta bitan zatitzen. Iparraldean 161 kilometroko kostaldea du Hego Txinako itsasoaren ertzean. Itsasaldea laua da, eta ekialdea menditsua; mendebaldea zelaia da, muinoalde batzuekin. Bukit Pagon (1.850 metro) da mendirik garaiena. Klima ekuatoriala dago, beroa eta euritsua.^[3]

Historia

1984. urtean burujabetasuna lortu zuenez gero, Hassanal Bolkiah sultana izan da Bruneiko estatuburu eta gobernuburua. Errege-familiaren barneko liskarrak eta administrazio publikoan, armadan eta ekonomian atzerritarrek (Britainia Handiak eta Estatu Batuek batez ere) izan duten boterea izan dira azken urteetako historiaren ezaugarri nagusiak. Sultanak ez du onartu liberalizazio politikoa eta oso politika itxia eraman du aurrera, nahiz eta 1993az gero nolabaiteko zabaltzea ekarri zuten aldaketa txikiak izan ziren; harreman diplomatikoak sortu zituen Albania, Bulgaria, Costa Rica eta Myanmarekin; inbertsioak egin zituen Vietnamen eta Txinan; 1993an APEC elkartearen bileran parte hartu zuen (Asia-Ozeano Bareko Elkarte Ekonomikoa) eta GATT hitzarmena sinatu zuen. 1998an, sute handiak izan ziren Borneo uhartean, Indonesiaren lurraldean, eta Bruneiraino iritsitako keak kalte handiak eragin zituen eguneroko bizitzan.

2019an, sultanak zigor kodea erreformatu eta xaria lege islamikoa ezarri zuen. Nazio Batuen Erakundeak eta hainbat eragilek gogor kritikatu zuten neurria.^[4]

Gobernua eta administrazioa

Politika

Sultanerri konstituzionala da (konstituzioa 1959an sartu zen indarrean), eta sultanak du aginpide absolutua; bera da estatuburu eta gobernuburua, eta berak izendatzen ditu kargu politiko eta administratibo gehienak eta, oro har, agindu bidez gobernatzen du herrialdea. 2019an, xaria lege islamikoa ezarri zen.^[3]

Banaketa administratiboa

Lau barruti (daïra) eta 38 azpibarrutitan (mukim) banaturik dago.

Barrutia	Hiriburua	Biztanleria (2011ko errolda)	Eremua (km²)
Belait	Kuala Belait	60.744	2.724
Tutong	Pekan Tutong	43.852	1.166
Brunei-Muara	Bandar Seri Begawan	279.924	571
Temburong	Pekan Bangar	8.852	1.304

Belait

Tutong

Brunei-Muara

Temburong

Demografia

Biztanleria

2018an 442.400 biztanle zituen.^[2] Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 22,4 dira, 15-24 urte bitartekoak % 16,1, 25-54 urte bitartekoak % 47,2, 55-64 urte bitartekoak % 8,3, eta 65 urtetik gorakoak % 5,9. Bizi itxaropena 77,9 urtekoa da; 75,5 urtekoa gizonezkoena eta 80,4 urtekoa emakumezkoena (2020ko zenbatespenak).^[3] Hezkuntza doakoa da maila guztietan, baita bertako zein atzerriko unibertsitateetan ikasketak egiten dituztenentzat ere. Biztanle gehienak hiriburuan bizi dira.

Banaketa etnikoa

Gizatalde nagusiak malaysiarrak (% 65,7) eta txinatarrak (% 10,3) dira.^[3].

Hizkuntzak

Malaysiera (ofiziala), ingelesa (harreman ofizialetarako erabiltzen dena) eta txinera dira hizkuntza nagusiak.

Erlijioa

Biztanleen % 78,8 musulmanak dira, % 8,7 kristauak, eta % 7,8 budistak (2011ko zenbatespena).^[3].

Ekonomia

Oro har, aski herrialde aberatsa da, eta Asiako hego-ekialdeko estatuen artean bizi-maila altuena duena. Bertako eta atzerriko enpresen mende dago Bruneiko ekonomia, eta petrolioaren ustiapena da jarduera nagusia (petrolio-ekoizle handietakoa da). Petroliotik eta gas naturaletik ateratzen da barne produktu gordinaren % 65, gutxi gorabehera. Bruneiko sultana, Hassanal Bolkiah, munduko pertsonarik aberatsenetakoa da 2021. urteko sailkapenean; eta errege-etxe eta printzeen azpis-sailkapenean munduko bigarren aberatsena Tailandiako errege Maha Vajiralongkornen atzetik^[5].

Dena dela, ekonomia-jarduerak ugaritzeko ahaleginak egiten ari da gobernua, petrolioaren gorabeheren mende baitago bestela herrialdea. Petrolioaren prezioen beherakadaren eta Asiako krisiaren eraginez, esaterako, Bruneiko ekonomiaren hazkundea oso murritza izan zen 1999an. Petrolioaz gainera, garrantzitsua da baso-ustiapena eta nekazaritza.

Turismo sustapena ere egiten da Brunei^[6]. Alor horretan Ulu Temburong parke nazionala nabarmentzen da, baso tropikal nahiko birjina gorde dena. Baso gehiago ikus daitezke Perdayan erreserban, eta mangle-basoak ere itsastertzean. Brunei ibaiaren ertzetan uraren gaiean eraikitako herrixkak ere turistiten bisitetarako prestatuta daude.

Bandar Seri Begawan hiriburuan ere badira atrakzio turistikoak, hala nola Omar Ali Saifuddien meskita, laku artifizial batek inguratua, edo Errege-Oparien Museoa.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ ^a ^b 38. araua: Munduko estatuen izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. Euskaltzaindia, euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2011-03-30).
↑ ^a ^b Brunei. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2020-2-4).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Brunei. The World Factbook, cia.gov (Noiz kontsultatua: 2020-2-4).
↑ Berasain Tristan, Kristina. Bruneiko sultanak adulterioa eta homosexualitatea harrika hiltzearekin zigortuko ditu. Berria egunkaria, 2019ko apirilak 4, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-2-4).
↑ (Ingelesez) «The world’s 5 richest royals revealed – and none of them are from Europe» South China Morning Post 2021-02-02 (Noiz kontsultatua: 2022-03-14).
↑ (Gaztelaniaz) Planet, Lonely. (2017-03-16). «8 razones para descubrir Brunéi» EL PAÍS (Noiz kontsultatua: 2022-03-14).

Kanpo estekak

Datuak: Q921
Multimedia: Brunei / Q921

[euskaltzaindia-1] 38. araua: Munduko estatuen izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. Euskaltzaindia, euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2011-03-30).

[cityp-2] Brunei. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2020-2-4).

[cia-3] Brunei. The World Factbook, cia.gov (Noiz kontsultatua: 2020-2-4).

[berria1-4] Berasain Tristan, Kristina. Bruneiko sultanak adulterioa eta homosexualitatea harrika hiltzearekin zigortuko ditu. Berria egunkaria, 2019ko apirilak 4, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-2-4).

[5] (Ingelesez) «The world’s 5 richest royals revealed – and none of them are from Europe» South China Morning Post 2021-02-02 (Noiz kontsultatua: 2022-03-14).

[6] (Gaztelaniaz) Planet, Lonely. (2017-03-16). «8 razones para descubrir Brunéi» EL PAÍS (Noiz kontsultatua: 2022-03-14).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]