Robert Oppenheimer, bonba atomikoaren aita."Fat Man" plutoniozko bonba nuklearra, Bigarren Mundu Gerran erabilitakoaren antzekoa.
Arma nuklearra, bonba nuklearra edo bonba atomikoaatomo nukleoenfisio edo fusio erreakzioetan askatzen den energia erabiltzen duen arma da.[1] Hiru mota daude: fisio bonba (A); hidrogeno bonba edo bonba termonuklearra (H); eta neutroi bonba.[1] Ahalmen txikiko bonba nuklearrak ohiko lehergaiak baino askoz suntsigarriagoak dira, eta arma bakarra ere hiri oso bat hondatzeko gai da[2].
Gerragintzaren historian, bitan baino ez dira arma nuklearrak erabili, Bigarren Mundu Gerraren amaieran. Bonba nuklearraren lehenengo detonazioa 1945eko uztailaren 16an Alamogordon, Ameriketako Estatu Batuetan, egin zen, Manhattan proiektuaren atal esperimentaltzat. Desertuan egin zen, eta Estatu Batuetako kargu militar altuak pozik geratu ziren probarekin. Horregatik, 1945ekoabuztuaren 6an gertatu zen, Estatu Batuek Hiroshimaren gainean Little Boy («Mutiltxoa») izeneko bonba bota zutenean. Bigarrena, Fat Man («Gizon Lodia») hiru egun geroago jaurti zuten, Nagasaki hirian. Arma horien erabilpenaren ondorioz, 120.000 pertsonatik gora hil ziren unean bertan, eta gehiago denborak aurrera egin ahala.
Horren ostean, bonba nuklearrak gutxi gorabehera 2.000 aldiz lehertu dituzte, aztertzeko eta erakusteko asmotan. Kronologikoki, horrelako armak eztandarazi dituzten herrialdeak honako hauek dira: Ameriketako Estatu Batuak, Sobiet Batasuna, Erresuma Batua, Frantzia, Txina, India, Pakistan eta Ipar Korea. Beste herrialde batzuek, Israelek edo Hegoafrikak esaterako, izan litzakete arma nuklearrak, baina edota bere jabetza ez dute publikoki onartu, edota jabetzeko aldarrikapenek ez daukate egiaztapenik.
Arma nuklearrak belaunalditan sailkatu ohi dira; gaur egun arte, 6 belaunaldi daude. Lehenengo belaunaldikoak lehen aipatutako Little Boy bonba da, bonba esperimentala. Zenbat eta belaunaldi altuagokoa izan bonba, orduan eta modernoagoa da. Adibidez, laugarren belaunaldian Txina eta India daude, belaunaldi horretako bonbek 100 megatoneko (1 megaton = 1.000.000 tona) potentzia ere izan dezakete. Seigarren belaunaldian Estatu Batuak eta Errusia daude.
Estatu Batuak dira gaur egun arma nuklear gehien duen estatua.[erreferentzia behar] Gaur egun, kontinente arteko 534 misil balistiko (Inter-Continental Ballistic Missile) ditu, eta 432 urpeko misil balistiko.[erreferentzia behar] Guztira 5000 edo 10000 bonba dituztela esaten da.[erreferentzia behar]
Bi arma nuklear mota nagusi daude: fisioaren energia soilik erabiltzen dutenak haren eztanda potentzia gehiena lortzeko eta fisioaren energia fusio nuklear bat hasteko erabiltzen dutenak, irteera energia kantitatea bidertuz[3].
Arma nuklear guztiak fisio nuklearreko erreakzioen energia leherkorra erabiltzen dute, modu batean edo bestean. Fisio-erreakzioetatik soilik ateratzen diren armei bonba atomiko deritze (A-bonba gisa laburtua). Luzaroan izen oker hau eman zaio fisio bonbari, haren energia atomoaren nukleotik baitator, fusio-armekin gertatzen den bezela.
Fisio-armetan, material fisionagarrizko masa bat (uranio aberastu edo plutoniozkoa) superkritikotasunera behartzen da material subkritikoaren zati bat beste bati tiratuz, kate erreakzio nuklearren hazkunde esponentziala ahalbidetuz ("pistola" metodoa), edota esfera subkritiko bat edo material fisionagarrizko zilindro bat konprimituz kimikoki elikatutako lehergailuak erabiliz. Azken ikuspegi hori, "inplosio" metodoa, lehenengoa baino sofistikatuagoa da.
Fisio-erreakzio guztiek fisio-produktuak sortzen dituzte, nukleo atomiko zatituen hondarrak. Fisio-produktu asko oso erradioaktiboak (baina iraupen laburrekoak) edo nahiko erradioaktiboak (baina iraupen luzekoak) dira, eta, beraz, kutsadura erradioaktiboaren sortzaile serioa dira. Fisio-produktuak dira faila nuklearraren osagai erradiaktibo nagusia.
Arma nuklearren aplikazioetarako gehien erabili diren material fisionagarriak uranio-235 eta plutonio-239 izan dira[4]..
Beste arma nuklear mota oinarrizkoak fusio nuklearreko erreakzioetan sortzen du bere energiaren proportzio handia. Fusio-arma horiei arma termonuklear edo, oro har, lagunkoi deritze hidrogeno-bonba (H-bonba gisa laburtua), hidrogeno-isotopoen arteko fusio-erreakzioen mende baitaude (deuterioa eta tritioa). Arma horien guztien energiaren zati handi bat fusio-erreakzioak "eragiteko" erabiltzen diren fisio-erreakzioetatik dator, eta fusio-erreakzioek fisio-erreakzio osagarriak eragin ditzakete[5].
Sei herrialdek bakarrik egin dituzte arma termonuklearren probak —Estatu Batuek, Errusiak, Erresuma Batuak, Txinak, Frantziak eta Indiak—. (Indiak benetako arma termonuklear bat asmatu badu, polemika da[6].. Ipar Koreak dio fusio-arma bat probatu zuela 2016ko urtarrilean, baina hori eztabaidan dago[7]. Arma termonuklearrak askoz zailagoak dira arrakastaz diseinatu eta exekutatzeko fisiozko arma primitiboak baino. Gaur egungo arma nuklear gehienek diseinu termonuklearra erabiltzen dute, eraginkorragoa delako[8]
Gaur egun zabaldutako ia arma termonuklear guztiek bi etapako diseinua erabiltzen dute, baina fusio-fase gehigarriak gehitu daitezke, fase bakoitzean hurrengo fasean fusio-erregai gehiago piztuz. Teknika hori arbitrarioki handiak diren arma termonuklearrak eraikitzeko erabil daiteke. Hori ez dator bat fisio-bonbekin, lehertzeko ahalmenean mugatuta baitaude kritikotasun-arriskuagatik (kate nuklear goiztiarraren erreakzioa, aurrez bildutako fisio-erregai kantitate handiak). Inoiz leherrarazitako arma nuklearrik handiena, SESBeko Tsar Bomba, 50 megatoi TNT (210 PJ) baino gehiagoko energia askatu zuena, hiru etapako arma zen. Arma termonuklear gehienak horiek baino dezente txikiagoak dira, misil ojiba espazioaren eta pisu eskakizunen muga praktikoen ondorioz[9].
Fusio-erreakzioek ez dute fisio-produkturik sortzen, eta, beraz, askoz gutxiago laguntzen dute faila nuklearrak sortzen fisio-erreakzioek baino, baina arma termonuklear guztiek gutxienez fisio-etapa bat dutenez, eta errendimendu handiko gailu termonuklear askok azken fisio-etapa bat dutenez, arma termonuklearrek fisio-arma gisa adina faila nuklear sor ditzakete gutxienez.
Beste arma nuklear batzuk ere badaude. Arma nuklear batzuk helburu berezietarako diseinatuta daude; neutroi-bonba arma termonuklear bat da, eta eztanda txiki samarra eragiten du, baina neutroi-erradiazio kantitate handi samarra. Gailu hori, teorian, hilketa masiboak eragiteko erabil daiteke, azpiegitura ia osorik utzi eta hondamen kopuru txiki bat sortzen duen bitartean. Edozein arma nuklearren detonazioarekin batera, neutroi-erradiazioaren leherketa bat gertatzen da. Arma nuklear bat material egokiekin inguratzeak (hala nola kobaltoa edo urrea) bonba gazi bat sortzen du. Gailu honek iraupen luzeko kutsadura erradioaktiboko kantitate handiak sor ditzake. Uste izan da gailu hau "azken judizioko arma" gisa erabil daitekeela; izan ere, hainbat hamarkadatako bizitza ertaineko erradioaktibitate-kopuru handia haizeek globoaren inguruan banatuko lukete, planetako bizitza guztia desagerraraziko luke.Fusio-bonba puruen aukera ikertu da: arma nuklear honek fusio-erreakzioa sortuko luke, fisio-bonba bat behar izan gabe abiatzeko. Gailu horrek bide sinpleagoa eman diezaieke arma termonuklearrei fisio-armak garatu behar izan zituen batek baino, eta fusio-arma puruek beste arma termonuklear batzuek baino askoz ere faila nuklear gutxiago sortuko lituzkete, ez bailukete fisio-produkturik sakabanatuko. 1998an, Estatu Batuetako Energia Sailak zabaldu zuen Estatu Batuek iraganean "funtsezko inbertsioa" egin zutela fusio-arma hutsak garatzeko, baina hori, "Estatu Batuek ez dute fusio-arma garbirik, eta ez da ari garatzen", eta "Ez dago diseinu sinesgarririk DOEren inbertsioaren emaitza den fusio-arma huts batentzat".
Antimateria, propietate gehienetan materia arrunteko partikulen antza duten baina kontrako karga elektrikoa duten partikulak, arma nuklearrentzako mekanismo eragiletzat hartu da. Eragozpen garrantzitsua da antimateria kantitate handitan sortzeko zailtasuna, eta ez dago ebidentziarik eremu militarretik haratago egin daitekeela. Hala ere, Estatu Batuetako Aire Indarrak antimateriaren fisikari buruzko azterlanak finantzatu zituen Gerra Hotzean, eta hura armetan erabiltzeko aukera aztertzen hasi zen, kolpekari gisa ez ezik, lehergai gisa ere.
Arma nuklearren kontrako manifestazioa Oxforden, 1980etan.
Lehenengo arma nuklearrak garatu aurretik ere, Manhattan proiektuarekin zerikusia zuten zientzialariak armaren erabileran banatu ziren. Japoniako bi bonbardaketa atomikoek Japoniaren amore ematean duten zeregina eta Estatu Batuek haientzat duten justifikazio etikoa eztabaida akademiko eta herrikoiaren xede izan dira hamarkadetan zehar. Nazioek arma nuklearrak eduki edo probatu behar ote dituzten etengabe eta ia unibertsalki polemikoa izan da.
1945eko abuztuaren 21a: Los Álamos Laborategi Nazionalean gerra atomikorako prestatutako hirugarren nukleo batean (plutonio- eta gallium-aleazio batean) inprobisatutako esperimentuak egiten ari zirela, Harry Daghlian fisikariak erradiazio-dosi hilgarria jaso zuen. 1945eko irailaren 15ean hil zen.
1946ko maiatzaren 21a: Los Alamos Laborategi Nazionaleko hirugarren plutonio-nukleoan inprobisatutako esperimentu gehiago egiten ari zirela, Louis Slotin fisikariak erradiazio-dosi hilgarria jaso zuen. 1946ko maiatzaren 30ean hil zen. Bi gertaera horien ondoren, Nevada Test Rangen bonba bat egiteko erabili zuten nukleoa.
1950eko otsailaren 13a: Convair B-36B bat Columbia Britainiarraren iparraldean erori zen, Mark IV bonba atomikoa jaurti ondoren. Hau izan zen historiako arma nuklearren lehen galera. Istripua "Broken Arrow" izendatu zuten, arma nuklear bat tartean duen baina gerra-arriskurik ez duen istripua. Adituen ustez, 50 arma nuklear galdu ziren Gerra Hotzean.
1957ko maiatzaren 22a: 19.000 kg-ko hidrogeno-bonba bat bonbardari batetik erori zen nahi gabe, Mexiko Berriko Albuquerquetik gertu. Gailuko ohiko lehergailuen detonazioak talkan suntsitu zuen, eta 7,6 m-ko krater bat sortu zuen Mexiko Berriko Unibertsitatearen lurrean. Natur Baliabideak Babesteko Kontseiluaren arabera, orain arte egin den bonba boteretsuenetako bat izan zen.
1960ko ekainaren 7a: 1960ko Fort Dix IM-99 istripuak Boeing CIM-10 Bomarc misil eta babesleku nuklear bat suntsitu zuen, eta New Jerseyko BOMARC misilen gunea kutsatu zuen.
1961eko urtarrilaren 24a: 1961eko Goldsboro B-52 istripua Goldsborotik (Ipar Carolina) gertu gertatu zen. Mark 39 bi ponpa nuklear zituen Stratofortress Boeing B-52 bat lehertu zen airean, eta karga nuklearra prozesuan erortzen utzi zuen.
1965 Filipinetako itsasoko A-4 istripua: arma nuklear batekin Skyhawk eraso-hegazkin bat erori zen itsasoan. Pilotua, hegazkina eta B43 bonba nuklearra ez ziren inoiz berreskuratu. Pentagonoak 1989ra arte ez zuen argitu megatoi baten bonbaren galera.
Palomaresen eroritako bonben karkasa.1966ko urtarrilaren 17a: 1966ko Palomares B-52 istripua gertatu zen USAFeko B-52G bonbaketari batek KC-135 petrolio-ontzi batekin talka egin zuenean, Espainiako kostaldean airean depositua betetzen ari zela. KC-135a guztiz suntsitu zuten erregai-karga piztu zenean, eta tripulazioko lau kideak hil zituzten. B-52Ga hautsi egin zen, eta ontziko tripulazioko zazpi kideetatik hiru hil zituen. B-52G-k eraman zituen Mk28 motako lau hidrogeno bonben artean, hiru aurkitu ziren lehorrean, Almeriatik gertu. Lehergai ez-nuklearrak lurzoruarekiko talkan detonatu zen bi armatan. Hala, 2 kilometro koadroko eremua kutsatu egin zen plutonio erradioaktiboarekin. Laugarrena, Mediterraneo itsasoan erori zena, bere horretan berreskuratu zuten, 2 ½ hilabetez bilatu ondoren.
1968ko urtarrilaren 21a: 1968ko Thule B-52 aireko baseko istripuak Estatu Batuetako aireko armadako B-52 bonbaketari bat tartean sartu zuen. Hegazkinak lau hidrogeno-bonba zeramatzan kabina-sute batek tripulazioa hegazkina uztera behartu zuenean. Tripulazioko sei kidek jaurtiketa egin zuten, baina eiekzio-eserlekua ez zuen batek hil zen salto egiten saiatzen zuen bitartean. Bonbardaria Groenlandiako itsas izotzaren kontra erori zen, eta karga nuklearra hautsi eta sakabanatu egin zen. Hori kutsadura erradiaktibo handia izan zen. Bonba bat inoiz ez zen berreskuratu.
1980ko irailaren 18tik 19ra: Damaskoko istripua Damaskon gertatu zen, Arkansasen. Gerra-buru nuklearra zuen Titan misil batek eztanda egin zuen. Mantentze-lanetako gizon batek eragin zuen istripua, entxufe-giltza baten zokalo batetik erori zitzaion 24 m-ko ardatz batetik, eta erregai-tanke bat zulatu zuen suzirian. Erregai-ihesaren ondorioz, erregai hipergolikoa lehertu zen, eta W-53 gerra-burua jaurtiketa-lekutik haratago jaitsi zen.
Zientzialari batzuen ustez, Hiroshima tamainako 100 eztanda nuklear dituen gerra nuklear batek epe luzeko klima-eraginak eta dozenaka milioi pertsonen bizitza kostatu lezake. Klimatologiaren hipotesia da ezen, hiri bakoitza bere onera ekarriz gero, kedar kopuru handi bat bota daitekeela atmosferara, eta horrek lurra maskaratu lezake. Horrek, eguzki-argia moztuko litzateke urteetan, eta elikagai-kateak eten egingo lirateke, negu nuklearra esaten zaion horretan.
Hiroshimako leherketatik hurbil zeuden eta leherketatik bizirik ateratzea lortu zuten pertsonek hainbat ondorio mediko izan zituzten:
Hasierako etapa: lehenengo 1. astetik 9. astera bitartean, heriotza gehienak gertatzen dira: %90 lesio termikoengatik eta/edo eztanda-efektuengatik, eta %10, erradiazio superhilgarriaren eraginpean egoteagatik.
Tarteko etapa: 10-12 aste. Aldi horretako heriotzak erradiazio ionizatzailekoak dira maila hilgarri ertainean – LD50
Beranduko aldia, 13 eta 20 aste bitartekoa. Aldi horrek hobera egin du bizirik irauten dutenen artean.
Atzeratutako aldia: 20 astetik gora. Konplikazio ugari izan ohi ditu, batez ere lesio termiko eta mekanikoen sendaketarekin zerikusia dutenak, eta indibiduoa ehunka mila milisieverts-eko erradiazioren eraginpean egon bada, antzutasunarekin, azpiemankortasunarekin eta odolaren nahasteekin konbinatzen da.
↑ ab«arma nuklear»Elhuyar Zientzia eta Teknologiaren Hiztegi Entziklopedikoa(Noiz kontsultatua: 2019-05-21).
↑(Ingelesez)Magazines, Hearst. (1945-10). Popular Mechanics. Hearst Magazines (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
↑(Ingelesez)Inc, Educational Foundation for Nuclear Science. (1954-02). Bulletin of the Atomic Scientists. Educational Foundation for Nuclear Science, Inc. (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
Datuak: Q12802
Multimedia: Nuclear weapons / Q12802