Litosfera: berrikuspenen arteko aldeak
litosfera kontinentala azaldu |
|||
| (10 erabiltzailek tartean egindako 41 berrikusketa ez dira erakusten) | |||
| 1. lerroa: | 1. lerroa: | ||
{{HezkuntzaPrograma|Biologia eta geologia}} |
|||
{{Vikidia|Litosfera}} |
|||
[[Fitxategi:Earth-cutaway-schematic-numbered.svg|300px|thumb|Lurraren egitura: litosfera (4)]] |
[[Fitxategi:Earth-cutaway-schematic-numbered.svg|300px|thumb|Lurraren egitura: litosfera (4)]] |
||
'''Litosfera''' ([[greziera]] |
'''Litosfera''' ([[greziera|grekotik]] λίθος, ''líthos'', ''"harri"'' + σφαίρα, ''sféra'', ''"esfera"'') [[Lurra]]ren geruza [[solido]] azalekoena da, eta zurruntasuna du bere ezaugarri nabarmenena. [[Lurrazal]]ak eta [[Mantu|goi-mantuak]] osatzen dute litosfera. Bere lodiera 100-250km bitartekoa da. Litosfera bi plaka motetan banaturik dago: litosfera kontinentala eta litosfera ozeanikoa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Lakar Iraizoz|abizena=Oihane|izenburua=Zer, bai; noiz, ez|data=2011-06-01|url=https://aldizkaria.elhuyar.eus/gai-nagusia/zer-bai-noiz-ez/|aldizkaria=Elhuyar aldizkaria|sartze-data=2022-10-20}}</ref> |
||
Litosfera [[astenosfera]]ren gainean dago, eta bi geruza |
Litosfera [[astenosfera]]ren gainean dago, eta bi geruza horien arteko elkarreraginaren ondorioz sortzen dira hain ezagunak diren mugimendu [[plaken tektonika|tektonikoak]]. Lurrazala guztiz zurruna izan arren, [[plaka tektoniko]] izeneko puska handietan dago zatitua, eta plaka horien ertzetan gertatzen dira fenomeno geologiko garrantzitsuenak ([[sumendi]]ak, [[lurrikara]]k...). |
||
== Historia == |
== Historia == |
||
Litosfera [[Lurraren egitura|Lurraren]] kanpoko geruza indartsua izatearen kontzeptua [[Augustus Edward Hough Love|A.E.H. Love]]-k deskribatu zuen bere 1911ko [[monografian,]] "Some problems of Geodynamics", eta aurrerago [[Joseph Barrel]]-ek zabaldu zuen artikulu-sail batean kontzeptuari buruz non "Litosfera" kontzeptua sartu zuen <ref>{{Erreferentzia|izena=Joseph|abizena=Barrell|izenburua=The Strength of the Earth's Crust|orrialdeak=289–314|data=1914-05-01|url=http://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/622155|aldizkaria=The Journal of Geology|alea=4|zenbakia=22|issn=0022-1376|doi=10.1086/622155|sartze-data=2017-11-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Joseph|abizena=Barrell|izenburua=The Strength of the Earth's Crust|orrialdeak=441–468|data=1914-07-01|url=http://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/622163|aldizkaria=The Journal of Geology|alea=5|zenbakia=22|issn=0022-1376|doi=10.1086/622163|sartze-data=2017-11-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Joseph|abizena=Barrell|izenburua=The Strength of the Earth's Crust|orrialdeak=655–683|data=1914-10-01|url=http://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/622181|aldizkaria=The Journal of Geology|alea=7|zenbakia=22|issn=0022-1376|doi=10.1086/622181|sartze-data=2017-11-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Joseph|abizena=Barrell|izenburua=The Strength of the Earth's Crust|orrialdeak=537–555|data=1914-09-01|url=http://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/622170|aldizkaria=The Journal of Geology|alea=6|zenbakia=22|issn=0022-1376|doi=10.1086/622170|sartze-data=2017-11-13}}</ref>. Kontzeptua azal kontinentalean zehar zeuden grabitatearen anomalia garrantzisuen presentzian oinarritzen zen |
Litosfera [[Lurraren egitura|Lurraren]] kanpoko geruza indartsua izatearen kontzeptua [[Augustus Edward Hough Love|A.E.H. Love]]-k deskribatu zuen bere 1911ko [[monografian,]] "Some problems of Geodynamics", eta aurrerago [[Joseph Barrel]]-ek zabaldu zuen artikulu-sail batean kontzeptuari buruz non "Litosfera" kontzeptua sartu zuen <ref>{{Erreferentzia|izena=Joseph|abizena=Barrell|izenburua=The Strength of the Earth's Crust|orrialdeak=289–314|data=1914-05-01|url=http://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/622155|aldizkaria=The Journal of Geology|alea=4|zenbakia=22|issn=0022-1376|doi=10.1086/622155|sartze-data=2017-11-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Joseph|abizena=Barrell|izenburua=The Strength of the Earth's Crust|orrialdeak=441–468|data=1914-07-01|url=http://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/622163|aldizkaria=The Journal of Geology|alea=5|zenbakia=22|issn=0022-1376|doi=10.1086/622163|sartze-data=2017-11-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Joseph|abizena=Barrell|izenburua=The Strength of the Earth's Crust|orrialdeak=655–683|data=1914-10-01|url=http://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/622181|aldizkaria=The Journal of Geology|alea=7|zenbakia=22|issn=0022-1376|doi=10.1086/622181|sartze-data=2017-11-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Joseph|abizena=Barrell|izenburua=The Strength of the Earth's Crust|orrialdeak=537–555|data=1914-09-01|url=http://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/622170|aldizkaria=The Journal of Geology|alea=6|zenbakia=22|issn=0022-1376|doi=10.1086/622170|sartze-data=2017-11-13}}</ref>. Kontzeptua azal kontinentalean zehar zeuden grabitatearen anomalia garrantzisuen presentzian oinarritzen zen. Hortik abiatuz, berak ondorioztatu zuen existitu behar zitekeela gainazal gogor eta indartsu bat (litosfera izena jarri zion) geruza ahul eta plastiko baten gainean (astenosfera deitu zion), bigarren geruza hau jariakorra izanik. Ideia hauek [[Reginald Aldworth Daly]]- k garatu zituen 1940. urtean bere itzal handiko "Strength and Structure of the Earth" lanean <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lithosphere|hizkuntza=en|data=2017-11-02|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Lithosphere&oldid=808299743|sartze-data=2017-11-13}}</ref> , eta zabalki onartuak izan dira geologo eta geofisikoen artean. Nahiz eta litosfera eta astenosferari buruzko ideia hauek plaken tektonikaren teoria ezarri (1960) baino zenbait urte lehenago garatu izan, litosfera gogor baten existentziaren kontzeptua eta azken hau [[astenosfera]] ahul baten gainean labaintzen delaren kontzeptua ezinbestekoak dira teoria honentzako. |
||
== |
== Litosfera motak == |
||
[[Plaken tektonika]]ren teoriaren arabera, litosfera plaketan banaturik dago, eta guztiak elkartuz puzzle bat osatzen dute. |
[[Plaken tektonika]]ren teoriaren arabera, litosfera plaketan banaturik dago, eta guztiak elkartuz puzzle bat osatzen dute. Zazpi plaka handi eta 12 txiki bereizten dira [[mikroplakak|(mikroplakak]] eta [[azpiplakak]] ere badaude). Plakak mugimenduan daude denboran guztian, plaka batzuk beste batzuen kontra, eta horregatik bere ertzak jarduera geologiko handi baten eraginpean daude. |
||
=== Litosfera kontinentala === |
|||
| ⚫ | Kontinenteak osatzen ditu eta [[Homogeneo eta heterogeneo|heterogeneoa]] da. [[Arroka igneo]]z osaturik dago gehien bat, [[granito]]a eta [[basalto]]a izanik nabarmenenak. Lurrazal kontinentalaren lodiera oso aldakorra da, eremu meheenak 15-20 km eta lodienak 70 km ingurukoak dira. Litosfera kontinentala, azal kontinentalez eta lurraren [[mantu]]ko kanpoko zatiaz osatuta dago. Bere gainean [[kontinente]]ak, [[Mendikate Artikoa|mendikateak]] edo [[mendi]] sistemak aurkitzen ditugu. Litosfera ozeanikoa baino zaharragoa da, kontinentalean 3800 urteko arrokak aurkitu ditzazkegu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La litosfera, todo lo que debes saber|hizkuntza=es-ES|data=2016-11-17|url=https://www.meteorologiaenred.com/litosfera.html|aldizkaria=Meteorología en Red|sartze-data=2017-11-15}}</ref>. Litosfera kontinentalean eta ozeanikoan [[Plaken tektonika|plaka tektonikoak]] aurkitu ditzazkegu, etengabe mugitzen dira "plaken tektonikaren teoria" (1968)-n azaltzen den bezala<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Litosfera {{!}} Características, composición, capas, formación, movimiento|hizkuntza=es-ES|data=2017-07-31|url=https://www.euston96.com/litosfera/|aldizkaria=Euston96|sartze-data=2017-11-15}}</ref>. Bere jatorria iraganean gertatutako aktibitate bolkanikoaren ondorioz da, bolkanetatik ateratako materialen metaketak litosfera kontinentalaren sorreran eta hedapenean lagundu zuten. Litosfera kontinentalaren azaleran lehen aipatutako estrukturak aurkitu ditzazkegu ([[Mendikate Artikoa|mendikateak]], [[gerriko orogenikoak]]...), gainera mendikate guneetako ezaugarri nagusi bat bere [[aktibitate sismiko]] eta [[Sumendi|bolkaniko]] nabarmenak dira, plaka tektoniken ertzetan badaude nagusiki<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Litosfera continental|hizkuntza=es-ES|url=http://rojas.magnaplus.org/articulo/-/articulo/AD3535/litosfera-continental|aldizkaria=Magnaplus|sartze-data=2017-11-15}}</ref>. |
||
=== Litosfera ozeanikoa === |
|||
| ⚫ | Kontinenteak osatzen ditu eta [[Homogeneo eta heterogeneo|heterogeneoa]] da. [[Arroka igneo |
||
| ⚫ | [[Ozeano]]ak osatzen ditu eta [[Homogeneo eta heterogeneo|heterogeneoa]] da. Hau ere [[Arroka igneo|arroka igenoz]] osaturik dago, baina nagusiena [[basalto]]a da. Lurrazal ozeanikoaren lodiera 6-10 km bitartekoa izan ohi da<nowiki/>. Litosfera azal [[mafiko]] eta [[mantu]] ultramafikoz ([[peridotita]]z) osatuta dago eta litosfera kontinentala baino [[Dentsitate (fisika)|dentsoagoa]] da. Lurrazal ozeanikoa etengabe berritzen da, dortsaletan sortuz eta subdukzio-eremuetan desagertuz. Hala, gehienez 200 milioi urte izatera iristen da, orohar. Litosfera ozeanikoaren lodiera handitzen doa urteekin, ur-hondoan mugituz. Lodieraren handipena, ur azpian gertatzen den hoztearen ondorio da, bero dagoen [[astenosfera]] mantu litosferikoan bihurtzen du, eta honek litosfera ozeanikoaren handipena eta dentsipen handiagotzea ekartzen du urteekin. Izan ere, litosfera ozeanikoa mantuko [[konbekzio]]aren muga termiko kapa da<ref>[[Donald L. Turcotte]], [[Gerald Schubert]], [[Geodynamics]]. [[Cambridge University]] Press, 25 mar 2002 - 456</ref>. Mantuko lodiera, litosfera ozeanikoaren zatia, muga termikoaren denboraren erro karratura hurbiltzen da. |
||
'''<big>Litosfera Ozeanikoa</big>''' |
|||
| ⚫ | [[Ozeano |
||
<math>h = 2 \surd kt</math> |
<math>h = 2 \surd kt</math> |
||
| 24. lerroa: | 21. lerroa: | ||
Hemen, "'''h'''" litosfera ozeanikoaren lodiera da, "'''k'''" hedapen termikoa (gutxi gorabehera 10<sup>−6</sup> m<sup>2</sup>/s) silikato arrokentzako, eta "'''t'''" litosfera zati horren adina da. Adina normalean L/V- ren berdina da, non L ozeanoaren zentruko hedapen puntuaren distantzia da eta V litosfera plakaren abiadura da. |
Hemen, "'''h'''" litosfera ozeanikoaren lodiera da, "'''k'''" hedapen termikoa (gutxi gorabehera 10<sup>−6</sup> m<sup>2</sup>/s) silikato arrokentzako, eta "'''t'''" litosfera zati horren adina da. Adina normalean L/V- ren berdina da, non L ozeanoaren zentruko hedapen puntuaren distantzia da eta V litosfera plakaren abiadura da. |
||
Litosfera ozeanikoa [[astenosfera]] baino dentsitate txikiagoa du milioika [[Hamarkada|hamarkadengatik]], baino hauek pasatzen direnean litosfera ozeanikoa dentsoagoa izango da astenosfera baino. |
Litosfera ozeanikoa [[astenosfera]] baino dentsitate txikiagoa du milioika [[Hamarkada|hamarkadengatik]], baino urte hauek pasatzen direnean litosfera ozeanikoa dentsoagoa izango da astenosfera baino. Konposizio kimiko desberdina dutenez, azal ozeanikoa arinago dela astenosfera baino; baina, mantuaren [[kontrakzio termikoak]] astenosfera baino dentsoagoa egiten dute. Heldua den litosfera zatiak ezegonkortasun efektua sortzen du [[Subdukzio guneak|subdukzio gunetan]] [[Grabitazio|grabitatearengatik]], litosfera ozeanikoa litosferaren azpian hondoratzen da, azkeneko litosfera hori ozeanikoa edo kontinentala izanik. Litosfera ozeanikoa etengabe birsortzen da dortsal ozeanikoetan eta berriro mantura birziklatzen da subdukzio eremuetan ondoratuz. Ondorioz, litosfera ozeanikoa kontinentala baino askoz gazteagoa da. |
||
[[Fitxategi:Oceanic-continental convergence Fig21oceancont spanish.svg|thumb| |
|||
Subdukzioa, plaka litosferikoen artean. |
|||
]] |
|||
== Plaka litosferikoen |
== Plaka litosferikoen ezaugarri nagusiak == |
||
Plaken mugetan, planetako [[jarduera sismiko]] eta bolkanikorik handiena biltzen da |
[[Plaken tektonika|Plaken]] mugetan, planetako [[jarduera sismiko]] eta bolkanikorik handiena biltzen da. Kontaktuan dauden plaken mugimenduak aztertuz, ertz desberdinak aurki daitezke, hala nola, dibergenteak, konbergenteak eta faila transformatzaileak edo transformazio-failarenak. Baina [[ozeano]]an gertatzen diren suntsiketak, eraketak eta kontserbazioa kontuan hartuz, mugak eraikitzaileak, suntsitzaileak eta pasiboak dute izena hurrenez hurren. Litosfera mota bakoitzak ezaugarri nabarmen batzuk ditu: ozeanikoak dortsalak eta hobi ozeanikoak, eta kontinentalak, mendikateak eta kratoiak. |
||
=== Dortsal ozeanikoak === |
=== Dortsal ozeanikoak === |
||
Alboetatik eragindako teinkadek litosferaren alde hori mehetu eta pitzatu egingo balute bezala, [[Ozeano dortsal|dortsalak]] haustura handiak sortzen dituzten alboko tentsio handien eraginpean dauden zonak dira. Ditsentzioak, berriz, |
Dortsal ozeanikoak mila [[kilometro]]ko zabalera duten itsas hondoen gorapen luze, zabal eta jarraiak dira (oina -5.000 m inguruan eta gailurra -2.500 m inguruan), ozeanoaren heren bat baino gehiago osatuz. Ia [[Lurra|Lur]] osoa inguratzen dute, rift kontinentalak ere hedatze-sistema bereko [[elementuak]] izanik. Alboetatik eragindako teinkadek litosferaren alde hori mehetu eta pitzatu egingo balute bezala, [[Ozeano dortsal|dortsalak]] haustura handiak sortzen dituzten alboko tentsio handien eraginpean dauden zonak dira. Ditsentzioak, berriz, [[presio]]a gutxiarazten du dostralaren azpi aldean, eta ondorioz, [[astenosfera]]ko harri solidoak urtu eta [[magma]]k eratzen dira. [[Magma]] horiek, konposizio basaltikoa dutenak, ganbara magmatikoa izeneko eskualde batean metatzen dira. |
||
Listosferaren |
Listosferaren hausturen barrenean, magma ganbara magmatikotik irteten dira eta hor hoztu eta solidotu egiten dira. Magma hori hoztu eta solidotu egiten bada, [[dike]]ak eratzen dira, baina magma [[itsas hondo]]ra irteten bada, laba [[kuxinduak]] kanporatzen dituen itsaspeko [[Bulkanismo|bolkanismo]] bat sortzen da. |
||
Hausturak eratzea eta |
Hausturak eratzea eta gero hauek betetzea, litsofera ozeanikoa dortsalaren alde bietara haztea eragiten du. Dortsaletik urrundu ahala, hoztu egiten da eta haren [[dentsitate (argipena)|dentsitatea]] eta sakonera handituz joango da. Dortsaleren forma eta rifta egotea edo ez, prozesu horren abiaduraren menpe dago. |
||
Dortsalaren ezaugarrik aipagarrien artean, hauek aipatzekoak dira: lurrazaleko fokuko lurrikarak (70km-ko sakonera baino handiagoa ez duen hipozentroa), fluxu termiko altua, anomalia grabimetriko negatiboak eta [[sedimentu]] gutxi egotea. |
Dortsalaren ezaugarrik aipagarrien artean, hauek aipatzekoak dira: lurrazaleko fokuko lurrikarak (70km-ko sakonera baino handiagoa ez duen hipozentroa), fluxu termiko altua, anomalia grabimetriko negatiboak eta [[sedimentu]] gutxi egotea. Gainera, dortsalek Lurreko [[mendikate]]rik luzeena eratzen dute, 75.000 kilometrotan zehar ia Lur osoa zeharkatzen dutelarik eta planetako [[sumendi]] guztiek baino zortzi aldiz laba gehiago isurtzen dute lurrazal ozeanikoa eratuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Itsaspeko mendikateak: dortsalak - Zientzia.eus|url=http://zientzia.eus/artikuluak/itsaspeko-mendikateak-dortsalak/|sartze-data=2017-11-27}}</ref> |
||
=== Hobi ozeanikoak === |
=== Hobi ozeanikoak === |
||
[[Fitxategi:Marianatrenchmap.png|thumb|Marianetako Itsas-hobia, munduko hobirik sakonena.]] |
|||
Hobi ozeanikoak agertzen dira aurkako norantzan higitzen diren bi plaken (kontinental-ozeanikoa edo ozeanikoa-ozeanikoa) artean, aurkako norantzan higitzen dira. Ondorioz, plaka bat bestearen azpitik sartu eta hondoratu egiten da, [[muga konbergente|subdukzioa]] eratzen, alegia, plaka hori suntsitu eta mantuarekin kontaktuan |
Hobi ozeanikoak agertzen dira aurkako norantzan higitzen diren bi plaken (kontinental-ozeanikoa edo ozeanikoa-ozeanikoa) artean, hauek aurkako norantzan higitzen dira. Ondorioz, plaka bat bestearen azpitik sartu eta hondoratu egiten da, [[muga konbergente|subdukzioa]] eratzen, alegia, plaka hori suntsitu eta mantuarekin kontaktuan jartzen den arte. Prozesu hori jasaten duten eskualdeek, subdukzio-eskualdeak dira. Hobi ozeanikoak, ozeanoetako gunerik sakonenak dira. |
||
Hobi ozeanikoaren azpian, subdukzio-plakak ur eduki lurrazal ozeanikoa eta sedimentuak eramaten ditu arrastaka. Hor, urak harrien urtze |
Hobi ozeanikoaren azpian, subdukzio-plakak ur eduki lurrazal ozeanikoa eta sedimentuak eramaten ditu arrastaka. Hor, urak harrien urtze tenperatura jaisten du, hau da, [[anatexia]] ertatzen da, eta ondorioz, azalera igoaz sumendi kateak eratzen dituzten magmak sortzen ditu. Magma [[Andesita|andesitikoak]] dira hauek, eta dortsaleko [[basalto]]ak baino aberatsagoak dira [[silize]]an. |
||
Jarduera magmatikoak eragindakoa, kako forma du eta hobi ozeanikoarekiko paralelo dago. Hau, arku |
Jarduera magmatikoak eragindakoa, kako forma du eta hobi ozeanikoarekiko paralelo dago. Hau, arku magmatikoa bezala ezagutzen da. Plaka ozeaniko batean sortutako arku magmatikoa, arku [[uharte|irla]] bat sortuko du, eta plaka kontinentalean sortutako hau, berriz, arku bolkaniko kontinentala. |
||
Beste aldetik, gainean dagoen plaka, |
Beste aldetik, gainean dagoen plaka, deformazio bortitz baten menpe dago. Subdukzio-plakak hobi ozeanikoan metatutako sedimentuak arrastaka eramaten ditu eta zamalkadura plakaren aurka bultzatzen ditu, goiko plakari itsasten zaion nahaste tektonikoa edo melangea izeneko erabat deformatuta dagoen harri nahaste kaotiko bat sortuz. |
||
Harrien |
Harrien lodiera handitzen den ehinean, [[presio]] altuko metamorfismo bat gertatzen da. Honen barruan, bereizgarritzat, [[eskito urdin]]ak ([[glaukofana]], kolore urdineko [[anfibol]]a duten [[harri metamorfiko]]ak) eta [[eklogita]]k dituena. |
||
Ezagutzen den hobi ozeaniko sakonena [[Marianak|Marianetako hobia]] da, 11.034 m-ko sakonera du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=AlaitzNatura - Geosfera1|url=http://alaitznatura.wikispaces.com/Geosfera1|sartze-data=2017-11-30}}</ref> |
|||
=== Talka kontinentalak: mendikateak eta orogeniak === |
|||
Bi plaka kontinental ertz konbergenteetan aurkitzen direnean, hau da, bi plaka kontinental elkartzen direnean eta talka egiten dutenean, mendiak, orogeniak eta mandikateak sortzen dituzte. Kasu honetan ez da litosferarik hondoratzen edo subduzitzen eta ondorioz ez dago aktibitate bolkanikorik. Bi plaka hauen arteko marruskadura handia denez, lurrikara asko sortu ohi dira. Bi plaka kontinentalen talken ondorioz sortutako mendi garrantzitusenetarikoa bat, [[Everest]] da, India eta Asiako plaken arteko talkaren ondorioz. |
|||
=== Mendikateak === |
|||
'''<big>Sumendiak, irlak eta arku bolkanikoak</big>''' |
|||
Kontinenteen ezaugarri [[Topografia|topografiko]] esanguratsuena [[mendilerro]] edo mendikateak dira. Mendi gazteenak (100 milioi urte baino gutxiagokoak) bereziki bi zonaldetan kokaturik daudela ikusi dezakegu. Batetik, Ozeano Pazifikoa inguratzen duen eskualdean eta Pazifiko okzidentala iguratzen duen zonaldea, arku irla bolkanikoen forman. Honen adibidea, [[Japonia]] edo [[Ginea Berria]] dira. Bestetik, [[Ameriketako Estatu Batuak|Amerikako]] [[mendebalde]]a iguratzen duen zonaldea bereizten da, adibidez [[Andeak]]. Mendi zahar garrantzitsuenak berriz, [[Alpeak|Alpeetan]] eta [[Himalaia]]n aurkitzen dira, eta kontinente barnean ere [[Appalacheak|Apalacheak]] eta [[Uralak]].<ref name=":0">{{erreferentzia|hizkuntza=es|izenburua=Una introducción a la geología física|urtea=2005|abizena=|izena=Edward J. Tarbuck y Frederick K. Lutgens|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=|ISBN=9788420544007}}</ref> |
|||
=== Barnealde egonkorra === |
|||
[[Sumendi|Sumedniak]], [[Uharte|irlak]] eta [[Arku bolkaniko|arku bolkanikoak]] plaka litosferikoen mugimenduen ondorioz sortzen diren beste prozesu geologikoak dira. |
|||
Aldaketarik gabe mantendu diren kontinenteen zonaldeei [[kratoi]] deitzen zaie. Hauek egonkor mantendu izan dira azkeneko 600 milioi urteetan. Zonalde hauen barnean [[Ezkutu Kanadarra|ezkutuak]] daude, ingurune zabal eta lauak dira, arroka kristalinoz ostuak. Oso zonalde zaharrak dira, Kanbriaraurreko [[arroka]]k aurkitzen dira eta. Adibidez, [[Ezkutu Kanadarra|ezkutu Kanadiarra]] dugu.<ref name=":0" /> |
|||
[[Fitxategi:World geologic provinces.jpg|thumb|408x408px|Mendikateen eta kratoien kokapena]] |
|||
. |
|||
== Zergatik higitzen dira plaka litosferikoak? == |
== Zergatik higitzen dira plaka litosferikoak? == |
||
Plaka litosferikoak mugitzen dira mantuko materialen [[dinamika]]k eraginda. |
Plaka litosferikoak mugitzen dira mantuko materialen [[dinamika]]k eraginda. |
||
Litosfera, geruza zurruna eta hotza, |
Litosfera, geruza zurruna eta hotza, [[astenosfera]]ren gainean kokatzen da. Astenosfera aldiz, hariakorra, beroa eta plastikozkoa bezala da. Horren ondorioz, litosfera astensoferarekiko independenteki mugitzea posible da. |
||
Astenosferaren barnean konbekzio korronteak daude. Hauek grabitatearen eta berneko beroaren ondorioz sortzen dira eta mantuko materialak konstanteki mugitzea eragiten du. |
Astenosferaren barnean konbekzio korronteak daude. Hauek grabitatearen eta berneko beroaren ondorioz sortzen dira eta mantuko materialak konstanteki mugitzea eragiten du. [[Mantu]]ko materialak mugitzean, plaka litosferikoak ere mugitzea eragiten du eta ondorioz, plaken mugimendua gertatzen da. |
||
[[Fitxategi:Convection.gif|thumb|180x180px|Konbekzio mugimendua |
[[Fitxategi:Convection.gif|thumb|180x180px|Konbekzio mugimendua |
||
]] |
]] |
||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
== Erreferentziak == |
== Erreferentziak == |
||
{{erreferentzia_zerrenda| |
{{erreferentzia_zerrenda|30em}} |
||
== Bibliografia == |
|||
* Chernicoff, Stanley; Whitney, Donna (1990). Geology. An Introduction to Physical Geology (4th ed.). Pearson. <nowiki>ISBN 978-0-13-175124-8</nowiki>. |
|||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
== Kanpo |
== Kanpo estekak == |
||
* {{Erreferentzia|izenburua=Itsaspeko mendikateak: dortsalak - Zientzia.eus|url=http://zientzia.eus/artikuluak/itsaspeko-mendikateak-dortsalak/|sartze-data=2017-11-27}} |
|||
{{commonskat}} |
|||
* {{eu}} [http://www.euskalnatura.net/index.php?option=com_content&task=view&id=727&Itemid=613 Lurraren barne egitura] |
* {{eu}} [http://www.euskalnatura.net/index.php?option=com_content&task=view&id=727&Itemid=613 Lurraren barne egitura] |
||
* [https://web.archive.org/web/20171201033846/http://www.osop.com.pa/wp-content/uploads/2014/04/TARBUCK-y-LUTGENS-Ciencias-de-la-Tierra-8va-ed.-1.pdf Una introducción a la geología física] |
|||
* [http://aldizkaria.elhuyar.eus/ Elhuyar zientzia hiztegia] |
|||
{{autoritate kontrola}} |
|||
[[Kategoria:Lurraren egitura]] |
[[Kategoria:Lurraren egitura]] |
||
[[Kategoria:Sistemen ekologia]] |
|||
Hauxe da oraingo bertsioa, 00:46, 21 urria 2022 data duena
Litosfera (grekotik λίθος, líthos, "harri" + σφαίρα, sféra, "esfera") Lurraren geruza solido azalekoena da, eta zurruntasuna du bere ezaugarri nabarmenena. Lurrazalak eta goi-mantuak osatzen dute litosfera. Bere lodiera 100-250km bitartekoa da. Litosfera bi plaka motetan banaturik dago: litosfera kontinentala eta litosfera ozeanikoa.[1]
Litosfera astenosferaren gainean dago, eta bi geruza horien arteko elkarreraginaren ondorioz sortzen dira hain ezagunak diren mugimendu tektonikoak. Lurrazala guztiz zurruna izan arren, plaka tektoniko izeneko puska handietan dago zatitua, eta plaka horien ertzetan gertatzen dira fenomeno geologiko garrantzitsuenak (sumendiak, lurrikarak...).
Historia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Litosfera Lurraren kanpoko geruza indartsua izatearen kontzeptua A.E.H. Love-k deskribatu zuen bere 1911ko monografian, "Some problems of Geodynamics", eta aurrerago Joseph Barrel-ek zabaldu zuen artikulu-sail batean kontzeptuari buruz non "Litosfera" kontzeptua sartu zuen [2][3][4][5]. Kontzeptua azal kontinentalean zehar zeuden grabitatearen anomalia garrantzisuen presentzian oinarritzen zen. Hortik abiatuz, berak ondorioztatu zuen existitu behar zitekeela gainazal gogor eta indartsu bat (litosfera izena jarri zion) geruza ahul eta plastiko baten gainean (astenosfera deitu zion), bigarren geruza hau jariakorra izanik. Ideia hauek Reginald Aldworth Daly- k garatu zituen 1940. urtean bere itzal handiko "Strength and Structure of the Earth" lanean [6] , eta zabalki onartuak izan dira geologo eta geofisikoen artean. Nahiz eta litosfera eta astenosferari buruzko ideia hauek plaken tektonikaren teoria ezarri (1960) baino zenbait urte lehenago garatu izan, litosfera gogor baten existentziaren kontzeptua eta azken hau astenosfera ahul baten gainean labaintzen delaren kontzeptua ezinbestekoak dira teoria honentzako.
Litosfera motak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Plaken tektonikaren teoriaren arabera, litosfera plaketan banaturik dago, eta guztiak elkartuz puzzle bat osatzen dute. Zazpi plaka handi eta 12 txiki bereizten dira (mikroplakak eta azpiplakak ere badaude). Plakak mugimenduan daude denboran guztian, plaka batzuk beste batzuen kontra, eta horregatik bere ertzak jarduera geologiko handi baten eraginpean daude.
Litosfera kontinentala
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Kontinenteak osatzen ditu eta heterogeneoa da. Arroka igneoz osaturik dago gehien bat, granitoa eta basaltoa izanik nabarmenenak. Lurrazal kontinentalaren lodiera oso aldakorra da, eremu meheenak 15-20 km eta lodienak 70 km ingurukoak dira. Litosfera kontinentala, azal kontinentalez eta lurraren mantuko kanpoko zatiaz osatuta dago. Bere gainean kontinenteak, mendikateak edo mendi sistemak aurkitzen ditugu. Litosfera ozeanikoa baino zaharragoa da, kontinentalean 3800 urteko arrokak aurkitu ditzazkegu[7]. Litosfera kontinentalean eta ozeanikoan plaka tektonikoak aurkitu ditzazkegu, etengabe mugitzen dira "plaken tektonikaren teoria" (1968)-n azaltzen den bezala[8]. Bere jatorria iraganean gertatutako aktibitate bolkanikoaren ondorioz da, bolkanetatik ateratako materialen metaketak litosfera kontinentalaren sorreran eta hedapenean lagundu zuten. Litosfera kontinentalaren azaleran lehen aipatutako estrukturak aurkitu ditzazkegu (mendikateak, gerriko orogenikoak...), gainera mendikate guneetako ezaugarri nagusi bat bere aktibitate sismiko eta bolkaniko nabarmenak dira, plaka tektoniken ertzetan badaude nagusiki[9].
Litosfera ozeanikoa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Ozeanoak osatzen ditu eta heterogeneoa da. Hau ere arroka igenoz osaturik dago, baina nagusiena basaltoa da. Lurrazal ozeanikoaren lodiera 6-10 km bitartekoa izan ohi da. Litosfera azal mafiko eta mantu ultramafikoz (peridotitaz) osatuta dago eta litosfera kontinentala baino dentsoagoa da. Lurrazal ozeanikoa etengabe berritzen da, dortsaletan sortuz eta subdukzio-eremuetan desagertuz. Hala, gehienez 200 milioi urte izatera iristen da, orohar. Litosfera ozeanikoaren lodiera handitzen doa urteekin, ur-hondoan mugituz. Lodieraren handipena, ur azpian gertatzen den hoztearen ondorio da, bero dagoen astenosfera mantu litosferikoan bihurtzen du, eta honek litosfera ozeanikoaren handipena eta dentsipen handiagotzea ekartzen du urteekin. Izan ere, litosfera ozeanikoa mantuko konbekzioaren muga termiko kapa da[10]. Mantuko lodiera, litosfera ozeanikoaren zatia, muga termikoaren denboraren erro karratura hurbiltzen da.
Hemen, "h" litosfera ozeanikoaren lodiera da, "k" hedapen termikoa (gutxi gorabehera 10−6 m2/s) silikato arrokentzako, eta "t" litosfera zati horren adina da. Adina normalean L/V- ren berdina da, non L ozeanoaren zentruko hedapen puntuaren distantzia da eta V litosfera plakaren abiadura da.
Litosfera ozeanikoa astenosfera baino dentsitate txikiagoa du milioika hamarkadengatik, baino urte hauek pasatzen direnean litosfera ozeanikoa dentsoagoa izango da astenosfera baino. Konposizio kimiko desberdina dutenez, azal ozeanikoa arinago dela astenosfera baino; baina, mantuaren kontrakzio termikoak astenosfera baino dentsoagoa egiten dute. Heldua den litosfera zatiak ezegonkortasun efektua sortzen du subdukzio gunetan grabitatearengatik, litosfera ozeanikoa litosferaren azpian hondoratzen da, azkeneko litosfera hori ozeanikoa edo kontinentala izanik. Litosfera ozeanikoa etengabe birsortzen da dortsal ozeanikoetan eta berriro mantura birziklatzen da subdukzio eremuetan ondoratuz. Ondorioz, litosfera ozeanikoa kontinentala baino askoz gazteagoa da.
Plaka litosferikoen ezaugarri nagusiak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Plaken mugetan, planetako jarduera sismiko eta bolkanikorik handiena biltzen da. Kontaktuan dauden plaken mugimenduak aztertuz, ertz desberdinak aurki daitezke, hala nola, dibergenteak, konbergenteak eta faila transformatzaileak edo transformazio-failarenak. Baina ozeanoan gertatzen diren suntsiketak, eraketak eta kontserbazioa kontuan hartuz, mugak eraikitzaileak, suntsitzaileak eta pasiboak dute izena hurrenez hurren. Litosfera mota bakoitzak ezaugarri nabarmen batzuk ditu: ozeanikoak dortsalak eta hobi ozeanikoak, eta kontinentalak, mendikateak eta kratoiak.
Dortsal ozeanikoak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Dortsal ozeanikoak mila kilometroko zabalera duten itsas hondoen gorapen luze, zabal eta jarraiak dira (oina -5.000 m inguruan eta gailurra -2.500 m inguruan), ozeanoaren heren bat baino gehiago osatuz. Ia Lur osoa inguratzen dute, rift kontinentalak ere hedatze-sistema bereko elementuak izanik. Alboetatik eragindako teinkadek litosferaren alde hori mehetu eta pitzatu egingo balute bezala, dortsalak haustura handiak sortzen dituzten alboko tentsio handien eraginpean dauden zonak dira. Ditsentzioak, berriz, presioa gutxiarazten du dostralaren azpi aldean, eta ondorioz, astenosferako harri solidoak urtu eta magmak eratzen dira. Magma horiek, konposizio basaltikoa dutenak, ganbara magmatikoa izeneko eskualde batean metatzen dira.
Listosferaren hausturen barrenean, magma ganbara magmatikotik irteten dira eta hor hoztu eta solidotu egiten dira. Magma hori hoztu eta solidotu egiten bada, dikeak eratzen dira, baina magma itsas hondora irteten bada, laba kuxinduak kanporatzen dituen itsaspeko bolkanismo bat sortzen da.
Hausturak eratzea eta gero hauek betetzea, litsofera ozeanikoa dortsalaren alde bietara haztea eragiten du. Dortsaletik urrundu ahala, hoztu egiten da eta haren dentsitatea eta sakonera handituz joango da. Dortsaleren forma eta rifta egotea edo ez, prozesu horren abiaduraren menpe dago.
Dortsalaren ezaugarrik aipagarrien artean, hauek aipatzekoak dira: lurrazaleko fokuko lurrikarak (70km-ko sakonera baino handiagoa ez duen hipozentroa), fluxu termiko altua, anomalia grabimetriko negatiboak eta sedimentu gutxi egotea. Gainera, dortsalek Lurreko mendikaterik luzeena eratzen dute, 75.000 kilometrotan zehar ia Lur osoa zeharkatzen dutelarik eta planetako sumendi guztiek baino zortzi aldiz laba gehiago isurtzen dute lurrazal ozeanikoa eratuz.[11]
Hobi ozeanikoak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hobi ozeanikoak agertzen dira aurkako norantzan higitzen diren bi plaken (kontinental-ozeanikoa edo ozeanikoa-ozeanikoa) artean, hauek aurkako norantzan higitzen dira. Ondorioz, plaka bat bestearen azpitik sartu eta hondoratu egiten da, subdukzioa eratzen, alegia, plaka hori suntsitu eta mantuarekin kontaktuan jartzen den arte. Prozesu hori jasaten duten eskualdeek, subdukzio-eskualdeak dira. Hobi ozeanikoak, ozeanoetako gunerik sakonenak dira.
Hobi ozeanikoaren azpian, subdukzio-plakak ur eduki lurrazal ozeanikoa eta sedimentuak eramaten ditu arrastaka. Hor, urak harrien urtze tenperatura jaisten du, hau da, anatexia ertatzen da, eta ondorioz, azalera igoaz sumendi kateak eratzen dituzten magmak sortzen ditu. Magma andesitikoak dira hauek, eta dortsaleko basaltoak baino aberatsagoak dira silizean.
Jarduera magmatikoak eragindakoa, kako forma du eta hobi ozeanikoarekiko paralelo dago. Hau, arku magmatikoa bezala ezagutzen da. Plaka ozeaniko batean sortutako arku magmatikoa, arku irla bat sortuko du, eta plaka kontinentalean sortutako hau, berriz, arku bolkaniko kontinentala.
Beste aldetik, gainean dagoen plaka, deformazio bortitz baten menpe dago. Subdukzio-plakak hobi ozeanikoan metatutako sedimentuak arrastaka eramaten ditu eta zamalkadura plakaren aurka bultzatzen ditu, goiko plakari itsasten zaion nahaste tektonikoa edo melangea izeneko erabat deformatuta dagoen harri nahaste kaotiko bat sortuz.
Harrien lodiera handitzen den ehinean, presio altuko metamorfismo bat gertatzen da. Honen barruan, bereizgarritzat, eskito urdinak (glaukofana, kolore urdineko anfibola duten harri metamorfikoak) eta eklogitak dituena.
Ezagutzen den hobi ozeaniko sakonena Marianetako hobia da, 11.034 m-ko sakonera du.[12]
Mendikateak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Kontinenteen ezaugarri topografiko esanguratsuena mendilerro edo mendikateak dira. Mendi gazteenak (100 milioi urte baino gutxiagokoak) bereziki bi zonaldetan kokaturik daudela ikusi dezakegu. Batetik, Ozeano Pazifikoa inguratzen duen eskualdean eta Pazifiko okzidentala iguratzen duen zonaldea, arku irla bolkanikoen forman. Honen adibidea, Japonia edo Ginea Berria dira. Bestetik, Amerikako mendebaldea iguratzen duen zonaldea bereizten da, adibidez Andeak. Mendi zahar garrantzitsuenak berriz, Alpeetan eta Himalaian aurkitzen dira, eta kontinente barnean ere Apalacheak eta Uralak.[13]
Barnealde egonkorra
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Aldaketarik gabe mantendu diren kontinenteen zonaldeei kratoi deitzen zaie. Hauek egonkor mantendu izan dira azkeneko 600 milioi urteetan. Zonalde hauen barnean ezkutuak daude, ingurune zabal eta lauak dira, arroka kristalinoz ostuak. Oso zonalde zaharrak dira, Kanbriaraurreko arrokak aurkitzen dira eta. Adibidez, ezkutu Kanadiarra dugu.[13]
Zergatik higitzen dira plaka litosferikoak?
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Plaka litosferikoak mugitzen dira mantuko materialen dinamikak eraginda.
Litosfera, geruza zurruna eta hotza, astenosferaren gainean kokatzen da. Astenosfera aldiz, hariakorra, beroa eta plastikozkoa bezala da. Horren ondorioz, litosfera astensoferarekiko independenteki mugitzea posible da.
Astenosferaren barnean konbekzio korronteak daude. Hauek grabitatearen eta berneko beroaren ondorioz sortzen dira eta mantuko materialak konstanteki mugitzea eragiten du. Mantuko materialak mugitzean, plaka litosferikoak ere mugitzea eragiten du eta ondorioz, plaken mugimendua gertatzen da.
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Oihane, Lakar Iraizoz. (2011-06-01). «Zer, bai; noiz, ez» Elhuyar aldizkaria (Noiz kontsultatua: 2022-10-20).
- ↑ Barrell, Joseph. (1914-05-01). «The Strength of the Earth's Crust» The Journal of Geology 22 (4): 289–314. doi:. ISSN 0022-1376. (Noiz kontsultatua: 2017-11-13).
- ↑ Barrell, Joseph. (1914-07-01). «The Strength of the Earth's Crust» The Journal of Geology 22 (5): 441–468. doi:. ISSN 0022-1376. (Noiz kontsultatua: 2017-11-13).
- ↑ Barrell, Joseph. (1914-10-01). «The Strength of the Earth's Crust» The Journal of Geology 22 (7): 655–683. doi:. ISSN 0022-1376. (Noiz kontsultatua: 2017-11-13).
- ↑ Barrell, Joseph. (1914-09-01). «The Strength of the Earth's Crust» The Journal of Geology 22 (6): 537–555. doi:. ISSN 0022-1376. (Noiz kontsultatua: 2017-11-13).
- ↑ (Ingelesez) Lithosphere. 2017-11-02 (Noiz kontsultatua: 2017-11-13).
- ↑ (Gaztelaniaz) «La litosfera, todo lo que debes saber» Meteorología en Red 2016-11-17 (Noiz kontsultatua: 2017-11-15).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Litosfera | Características, composición, capas, formación, movimiento» Euston96 2017-07-31 (Noiz kontsultatua: 2017-11-15).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Litosfera continental» Magnaplus (Noiz kontsultatua: 2017-11-15).
- ↑ Donald L. Turcotte, Gerald Schubert, Geodynamics. Cambridge University Press, 25 mar 2002 - 456
- ↑ Itsaspeko mendikateak: dortsalak - Zientzia.eus. (Noiz kontsultatua: 2017-11-27).
- ↑ AlaitzNatura - Geosfera1. (Noiz kontsultatua: 2017-11-30).
- ↑ a b (Gaztelaniaz) Una introducción a la geología física. ISBN 9788420544007..
Bibliografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Chernicoff, Stanley; Whitney, Donna (1990). Geology. An Introduction to Physical Geology (4th ed.). Pearson. ISBN 978-0-13-175124-8.
Ikus, gainera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Itsaspeko mendikateak: dortsalak - Zientzia.eus. (Noiz kontsultatua: 2017-11-27).
- Lurraren barne egitura
- Una introducción a la geología física
- Elhuyar zientzia hiztegia
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q83296
Multimedia: Lithospheres / Q83296