Quetzalcoatl

Quetzalcoatl (nahuatlez, Ketsalkoatl, euskarazko ahoskera: Ketzalkoaltl, «Lumadun Sugea») Mesoamerikako aintzinako kulturetako jainkoa da, nagusiki azteka gizartekoa. Izena nahuatletik dator cóatl ("suge") eta quetzal ("lumadun txoria"), hau da, suge-txori lumaduna. Maiek Kukulkan deitzen zuten; kitxeek, berriz, Gukumatz. Batez ere Kukulkanen tenpluan gurtzen zen.

Quetzalcoatl
Mitologia azteka
Ezaugarriak
Sexua	gizonezkoa
Formak	Feathered Serpent (en)
Familia
Aita	Mixcoatl
Ama	Chimalma (en)
Anai-arrebak	Xipe Totec (en) , Tezcatlipoca, Huitzilopochtli eta Xolotl (en)

Artikulu hau jainkoari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Quetzal (argipena)».

Askotariko jainkoa da, Erdialdeko Amerikako ia kultura guztietan ageri dena. Teotihuacango kulturan artoaren eta emankortasunaren jainko gisa gurtzen zuten. Tulan, tolteken kulturaren antzinako hiriburuan, zibilizazioa ekarri zuen jainkotzat zeukaten. Orobat, Guatemala, El Salvador eta Nikaraguara jo zuten nahua herrien jainko nagusia zen. Mexikoko aztekek, berriz, munduaren sortzailetzat gurtzen zuten, eta jakinduriaren eta Artizarraren jainkotzat zeukaten. Horrela bada, Quetzalcoatl askotariko jainkoa izan zen, herri askok gurtua; hori dela eta, nahasmen handia sortu da hari buruz, elezahar asko baitaude mito zaharren inguruan. Adibidez, tolteken errege eta apaiz askok haren izena hartu zuten; aztekek, berriz, modu askotara irudikatu zuten, suge lumadun eta gizon zuri bizardun gisa, besteak beste. Hartan oinarriturik, espainiar fraideek jainkoaren mitoa konkistatzaileen mesederako aldatu zuten, eta Hernán Cortések eta bere soldaduek Quetzalcoatl jainkoaren ondorengoak zirela zabaldu zuten indiarren artean.

Kultua

Quetzalcoatl, «Suge lumaduna» gisa hartzen dena, giza izaeraren dualtasuna irudikatzen duen jainkoa: «Sugea» mugak dituen gorputz fisikoa da eta «lumak» printzipio espiritualak dira. Jainko horren ematen zaion beste izen bat Nahualpiltzintli da, «Nahualen Printzea». Quetzalcoatl erlijio toltekako apaiz gorenen titulua ere bada. Gutxienez pertsonaia historiko batekin identifikatu zuen, hau da: Ce Ácatl Topiltzin, Tulako erregea, Memorial Breve de Colhuacan eta Historia de los Mexicanos por sus Pinturasen arabera, K. o. 99 eta 1051 urteen artean bizi izan zena.

Quetzalcoatl-en irakaskuntzak Huehuetlahtolli («antzinako hitzak») izeneko dokumentu batzuetan jasota geratu ziren, ahozko tradizioz transmitituak eta Espainiako lehen kronikariek idatziz dokumentatuak. Horien itzulpen partzialak argitaratu dira.

Unibertso osoak izaera duala edo polarra duela uste zutelako, toltekek uste zuten Izaki Gorenak baldintzaduala zuela. Alde batetik, mundua sortzen du eta, bestetik, mundua suntsitzen du. Quetzalcoatlen funtzio suntsitzaileak Tezcatlipoca izena jaso zuen, «Kea darion ispilu beltza»; haren etimologia honako hau da: tezcatl, «Ispilua»; tliltic, «Beltza»; Poca, «Kea». Aita Motoliniaren berriemaileek honela deskribatu zuten jainkotasun hori: «Tezcatlipoca pentsamendu guztiak zekizkiena zen, edonon zegoena eta bihotzak ezagutzen zituena; horregatik deitzen zioten Moyocoya, hau da, ahalguztiduna edo gauza guztiak egin ditzakeena; eta aire gisa baizik ez zekiten margotzen». (Garibay, A. M.: Teogonía e Historia de los Mexicanos)

Helburu didaktiko batekin, mitoak Quetzalcóatl eta Tezcatlipocaren arteko kontraesana areagotzen zuen. Hala ere, kodexetan eta beste testigantza grafiko batzuetan ezartzen da haien funtsezko identitatea, eta bi jainkoek ezaugarri berberak dituzte.

Quetzalcoatl eta Tezcatlipoca Beltza

Nahuatl kosmogoniaren arabera, Iztauhqui-tezcatlipoca (Quetzalcoatl) jainkoa Ometecuhtli eta Omecíhuatl izeneko jainko nagusien lau semeetako bat da, unibertsoaren sorkuntzaren kontakizunaren pean, zeinetatik sorkuntzaren esentzia maskulinoa eta femeninoa irudikatzen baitute, eta, beraz, Quetzalcoatlek bizitza, argitasuna eta fedea dira. Denborarekin, beste mito batzuk integratu egin ziren gizateriaren jainko sortzaile izatetik Tula hiriko errege historiko izatera igarotzeko, edo bere anaia Huitzilopochtliren ondoan dagoen beste eguzki jainko bat bezala, mito honekin Eguzkiak zeruetan zehar egunsentitik ilunabarrera bere erregidore eta anaiek, Tlahuizpantecuhtlik eta Xiotlek, euren seme eta guzti, egiten duten lekualdaketa interpretatuz.

Azteken kulturarako eta Erdialdeko Amerikako beste zibilizazio batzuetarako, jainkoa Tezcatlipocaren anaia zen. Toltekentzat ere arerioak ziren. Dena dela, biak jotzen ziren Izaki Gorentzat. Quetzal-coatl konbinazioak honako esanahi hauek ditu, denak ere Quetzalcoatl-ek teologia toltekan dituen funtzioei buruzkoak: «Lumadun sugea», «Balio bikoitzeko sugea», «Adinen hegaztia», «Zikloen gema», «Zilborra edo zentro preziatua», «Uretako suge ernaltzailea», «Suge-bizarduna», «Bekatua eta perfekzio» edo «Femeninoa eta maskulinoa». Quetzalcoatl ere garrantzitsua zen teotihuacanoen zibilizaziorako.

Ezaugarri eta sinbologia

Hainbat etapa ditu, lehenik jainko olmeka, tolteka, pipila, maia eta gero, azteken jainkoen taldean.

Quetzalcoatl, Borgiako Kodizean

Kulrura toltekak Teotihuacanen tradizio erlijiosoko jainko horren irudia hartu zuen; hor, K. o. II. mendeko suge lumadunari eskainitako piramide bat dagon. Hala ere, sustrai historiko zaharragoa du: orain dela gutxiko ikerketek erakusten dutenez, pertsonaia hori olmeka mitologiarekin eta lumadun sugeari buruz duen ikuspegiarekin lotzen da.

Olmeken arteak eta ikonografiak argi eta garbi erakusten dute Suge Lumadunaren jainkoak Erdialdeko Amerikako kronologietan eta olmeka artean duen garrantzia. Juxtlahuacako bideetan olmeka estiloko suge lumadun baten irudia dago. Urrutitik ere, Managuako Asososcako aintziratik (Nikaragua) esaterako, Suge Lumadunaren labar-pintura adierazgarriak daude, Tularaino, gaur egun Mexikoko Hidalgo konderria dena.

Quetzalcoatl izena nahuatl jatorriko bi hitzek osatzen dute: quetzal, lumaje ederreko hegaztia, Erdialdeko Amerikako oihanean bizi dena, eta coatl ("sugea"). Badago beste bertsio zientifiko bat, jainko honek sustrai txitximekoak izan ditzakeena.

Bere eragin kulturalek Erdialdeko Amerikaren zati handi bat hartu zuten, maia eta misteka kulturak barne. Maiek Quetzalcoatli heldu zioten berriro, Kukulkan edo Gucumatz izenez ere ezagutua, nahiz eta, lehen esan bezala, kultura toltekaren bertsioa ezagunagoa den. Aztekek Mexikoko bailarara iritsi zirenean sartu zuten jainko hau.

Mexikarrek Quetzalcoatl Artizarra planetarekin lotzen zuten, Popocatépetl sumendiaren ondoan urtean zortzi hilabetez izar bat balitz bezala ikus daitekeena, eta beste hiru hilabetez desagertzen dena. Profeziak adierazten du astro hau eta bi solstizioak, Quetzalcoatl urtean bi aldiz ugalkortasuna eta uzta ekartzera etortzen dela esaten den lekuan, Quetzalcoatlen haragizko bigarren etorrera arte gertatuko direla. Jainko horren irudikapenetako bat gizon bizardun batena zen, eta, beraz, Espainia Berriaren konkistan (Erdialdeko Amerika) Hernán Cortés Quetzalcóatl-ekin identifikatu zuten zenbait herrik. Baieztapen hori Cortesek Karlos V.a Espainiako erregeari entregatzeko prestatu zituen lehenengo Erlazio Kartetatik sortu zen. Uste da gutun horiek legezko estrategia bat izan zirela, izan ere, lurren konkistak Espainiako legeen arabera baino ezin zituen onartu erregeak. Cortések ez zuen baimen hori, eta, beraz, premia-agindua zuen. Ondoren, bere jarrera defendatu zuen, esanez mexikarrak errenditu egin zirela lurren jabearekin nahastean, eta Cortesek jabetza hori erregeari eman zion, errugabetasuna argudiatuz. Kolonia garaian, konkistaren ilegaltasuna ahazten joan zen, eta mitoa, espainiarrek errefortzu ofiziala egin zutela.

Quetzalcoatlen irudia Tovar Kodizean

Duela gutxi, neotolteka jatorriko erlijioek beren tradizioetan eta hiri-kondairetan pertsonaia horren berpizkundeaz hitz egiten dute, eta ideia hori Quetzalcoatlen Kodexa izenekoan agertzen da.

Ce Acatl Topiltzin Quetzalcoatl

Quetzalcóatl pertsonaia tolteka mitikio baten izena ere bada, Ce Acatl Topiltzin Quetzalcóatl. Mixcoatl eta Chimalmaren semea, Tollan edo Toilango azken erregea izan zen, zenbait azterlanek Tularenarekin identifikatu duten hiria. Quetzalcoatl izena zeukan gurtzari zor zaio. Autore batzuek uste dute Tollan gaur egun Mexikoko Hidalgo konderrian dagoen Tula hiria dela. Kondairak dio jainkoek Tulako azken erregeari aurkeztu zizkioten tentazioengatik erori zela, eta gerra-estatuei lotuta daudela, ez erlijiosoei (Mexikoko estatuaren aurrekariei). Teotihuacan, jainkoen hiria, hiri hauen aurrekoa da.

Leonhardteko Carmen Cook antropologoak laurogeiko hamarkadan sustatu zuen Maria Magdalena Amatlan herria edo Amatlan de Quetzalcóatl (Tepoztlan auzoetako bat) Ce Ácatl Quetzalcóatl printzearen sehaska izan zela. José López Portillo Mexikoko presidenteak onartu egin zuen proposamena, eta Quetzalcóatl historikoa bertan jaio zelako ustea "ofizializatu" egin zen nolabait. Fernando Zamora mexikar eleberrigile eta ikertzaileak (UNAMeko Ikerketa Estetikoen Institutuaren laguntzarekin) honako tesi hau eztabaidatu du: «Quetzalcóatl Amatlan-en jaio zen: identitatea eta nazioa Erdialdeko Amerikako herri batean», Iberoamerikako Unibertsitateak argitaratua.

Antropologoak hiru hilarritan oinarritu zuen bere baieztapena: hor, hurrenez hurren, suge lumadun eta Artizar planeta gisan irudikatzen zen. Cooken arabera, Venus zeruan zehar mugitzen den moduan oinarriturik, aurkitu zuen jainko sugearen aita errege tolteka Mixcóatl izan zela (Esne Bidean irudikatua) eta haren amak Chimalma izena zuela. Tokia inguratzen duten muinoetako bik hispaniar aurreko garaietatik daramatzate izen horiek, eta horrek Carmen Cook Quetzalcoatlen jaioterria Amatlan zegoela sinestera eraman zuen. Komunitate zientifikoaren aldetik onarpenik jaso ez badu ere, Morelosko estatuko jendeak, eta bereziki Amatlango herriak, egiazkotzat hartzen du.

Kukulkan tenplua, Chichen Itzan

Kultura maia

Kondairaren arabera, Quetzalcoatl zonalde maiara (oraingo Mexikoko hegoekialdea) iritsi eta bertan jaun gerlari gorentzat aitortu zuten. Hark Maiapan Liga sortu zuen eta Chichen Itzako hiria konkistatu zuen. Bertan Kukulkan (k'u uk'um, «luma» y kaan, «suge») izenaz ezagutu zuten eta haren izena daraman tenplua eraiki.

Kanpo estekak

• Datuak: Q179818
• Multimedia: Quetzalcoatl / Q179818