Latin

Latina antzinako hizkuntza da, hasiera Lazio (Latium Vetus) eskualdekoa, Tiber ibaia zuen iparraldean, Apenino mendilerroa ekialdean, Tirreniar itsasoa mendebaldean eta Volskoen eskualdea hegoaldean mintzatua, baina askoz ere gehiago hedatu zen Erromatar Errepublika eta Erromatar Inperioaren hizkuntza ofizial bilakatu zenean.

Latina
Lingua latina
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Vatikano Hiria, antzina Erromatar Inperioan
Hiztunak	-
Rankinga	-
Ofizialtasuna	Vatikano Hiria erabilera jakin batzuentzat, baina ez egunerokoa
Eskualdea	-
Araugilea	arautu gabea
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza indoeuropar hizkuntzak hizkuntza italikoak Latino-Faliscan (en)
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	SOV hizkuntza, hizkuntza fusionatzailea, pro-drop language (en) , hizkuntza sintetikoa eta nominatibo-akusatibo hizkuntza
Denbora gramatikalak	pluperfect (en) , orainaldia, past imperfect (en) eta geroaldia
Genero gramatikalak	genero femeninoa, genero maskulinoa eta genero neutroa
Kasu gramatikalak	nominatiboa, bokatiboa, akusatiboa, genitiboa, datiboa, lokatiboa eta ablatiboa
Alfabetoa	latindar alfabetoa eta latinaren alfabetoa
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	la
ISO 639-2	lat
ISO 639-3	lat
Ethnologue	lat
Glottolog	lati1261
Wikipedia	la
ASCL	2902
IETF	la

Garrantzi handia hartu zuen Erromaren hedapenarekin, eta Erromatar Inperioko hizkuntza ofiziala izan zen Europako zati handi batean, iparraldeko Afrikan eta Ekialde Hurbilean, grezierarekin batera. Gainerako indoeropar hizkuntzak bezala, fusio motako hizkuntza flexiboa zen, egungo hizkuntza erromantzeek baino sintesi nominal handiagoa zuena. Atzizkien bidezko flexioz menderatzen zen, preposizioen erabilerarekin konbinatuta batzuetan; bertatik eratorritako hizkuntza modernoetan, aldiz, preposiziodun eraikuntza analitikoak menderatzen dituzte. Flexio nominala, berriz, generoa eta numeroa markatzera bakarrik murriztu da, eta deklinabide kasuak izenordain pertsonaletan bakarrik kontserbatzen dira (horiek, gainera, ordena finkoa dute aditz-sintagman).

Indoeuropar hizkuntzen artean, hizkuntza italikoen adarrekoa da (oskoera, umbriera eta faliskerarekin batera). Latinak hizkuntza europar ugari sortu zituen, hala nola gaztelania (407 milioi hiztun), frantsesa (130 milioi), frankoproventzera, friuliera, galiziera (3 milioi), istriera, istro-romaniera, italiera (70 milioi), ladinoa, liguriera, lonbardiera, meglenera, napoliera, okzitaniera (2 milioi), piemontera, portugesa (200 milioi), erromantxea, errumaniera (28 milioi), sardiniera, siziliera, valoniera, veneziera, aragoiera, aromaniera, astur-leonesa, katalana (9,5 milioi), korsikera, emiliano-romagnoloa, eta jada desagertuta dauden beste batzuk, dalmaziera, panoniera eta mozarabiera kasu. Euskarak ere asko zor dio, hiztegiaren zati handia latinetik eratorri baitzen. Hizkuntza modernoen hizkuntzetan ere, eragina du, mende askotan zehar, Erromatar Inperioa erori ondoren, Europa osoan zientzietarako eta politikarako lingua franca gisa erabiltzen segitu baitzuten, goraldian zeuden beste hizkuntza batzuek funtzio horretan serioski mehatxatu gabe (espainiera XVII. mendean edo frantsesa XVIII. mendean) ia XIX. mendera arte.

Eliza katolikoak, dela erromatar errituan, dela beste erritu latindarretan, hizkuntza liturgiko ofizialtzat darabil, nahiz eta Vatikanoko II. Kontziliotik, gainera, tokiko hizkuntzak onartzen diren. Animalia eta landare erreinuen sailkapen zientifikoko izen bitarretarako ere erabiltzen da; halaber, Zuzenbidearen munduko figurak edo erakundeak izendatzeko, Corpus Inscriptionum Latinarumeko erredakzio-hizkuntza gisa eta, osorik edo zati batean, hizkuntza horretan argitaratutako aldizkari zientifikoetako artikuluetan.

Latindar alfabetoa, alfabeto grekotik eratorria (berez, feniziar alfabetotik eratorria), munduko alfabetorik erabiliena da, hizkuntza batzuetatik besteetara aldaera batzuk baditu ere. Latinaren ikasketa, greko klasikoarekin batera, ikasketa klasikoen zati da, eta, 1970eko hamarkadara arte, gutxi gorabehera, ia ezinbesteko ikasketa izan zen humanitateetan. Gaur egun ere, Alemanian adibidez, Gymnasiumetan (bigarren hezkuntzako eskolak) latina edo grekoa irakasten da hizkuntza modernoekin batera.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Antzinako Erroma»

Historia natvrae, maxime peregrinae (libris XVI), Juan Eusebio Nieremberg (1635), XVII. mendean latinez idatzitako liburua

Duenos idazkuna,
K.a. VI. mendeko testua.

Erromatarren jatorrizko hizkuntza latina zen. Alfabetoa ere garatu zuten, greziarrean oinarrituta. Idatzizko lehen arrastoak, izan ere, K.a. VI. mendekoak dira. Iritsi zaigun literatura gehiena latin klasikoan dago idatzia, hau da, K.a. I. mendeko latin dotoreaz, baina jende arruntak latin arruntean hitz egiten zuen. Denboraren poderioz, bi hizkera motak banandu, eta bakoitzak bere hiztegia, gramatika zein ahoskera garatu zuen. Inperioaren hedapenak hizkuntza ere hedatu, eta sakabanatu zuen. Mendeekin batera, Inperioaren ahultzeak lagunduta ere, hizkuntza, tokian tokian, era ezberdin batera garatu, eta zatitu zen, eta hizkuntza erromantzeak deritzenei hasiera eman.

Prenesteko fibula VII. mendekoa da eta da ezagutzen den latinezko testu zaharrena inskribatua du.

Greziera, hala ere, goi-mailakoen hizkuntza bilakatu zen, erromatarrek ikasten zuten literatura gehiena hizkuntza hartan baitzegoen; Ekialde Erdian, Bizantziar Inperioa izan zen eremuan, latina ordezkatu zuen.

Latinak, hizkuntza hila bada ere, hiztunak ditu. Eliza Katolikoak mezatarako erabili zuen, eta, Vatikano Hirian, ofiziala da oraindik ere. Erabilpen arruntik ez duen arren, mende askotan zehar, Europako nazioarteko hizkuntza izan zen unibertsitatean eta diplomazian. XIX. mendean frantsesak hartu zuen haren lekua, eta, XX.ean, ingelesak. Hala ere, pisu handia du egun ere, erlijio, lege zein zientzia-hiztegietan.

Latinaren historiaren aldiak

Latinaren historia K.a. VIII. mendean hasi zen, eta, gutxienez, Erdi Aroraino iristen da; aldi hauek bereiz daitezke:

• Arkaikoa: jaiotzen denetik erromatar gizartea Greziako orbitan sartzen den arte (helenizazioa): K.a. VIII. mendetik, K.a. I. mendearen amaierara arte. Garai horretako autore aipagarriak dira: Apio Klaudio Itsua, Livio Androniko, Nevio, Ennio, Plauto, Terentzio.
• Klasikoa: K.a. I. mendearen erdialdetik eta K.o. I. mendearen hasiera artean (Augustoren heriotza, K.o. 14), krisi ekonomiko, politiko eta kultural sakoneko garai horietan, elite kulturalek, latin kolokialaren aldaeretatik abiatuta, latin estandarra (administrazioarentzat eta eskolentzat) eta latin literarioa sortzen dituzte. Latinezko letren Urrezko Aroa da eta egilerik nabarmenenak Zizeron, Julio Zesar, Tito Livio, Virgilio, Horazio, Seneka, Katulo eta Ovidio dira.
• Postklasikoa: Augustoren heriotzatik (K.o. 14) II. mendera arte. Pixkanaka, hizkuntza mintzatua edo latin arrunta urruntzen doa hizkuntza estandarretik, eskolak gorde nahi duen hizkuntzatik, eta hizkuntza literariotik. Gero eta ezberdinagoak dira herri-dialekto mintzatu multzoa eta, latinez hitz egiteko modu desberdin horietatik, jaioko dira hizkuntza erromantzeak. Hizkuntza idatzia, aurreko aldikoetatik ere aldentzen dena, latin eskolastiko edo kurial bihurtzen da.
• Berantiarra: Gutxi gorabehera 200 urtetik hizkuntza erromantzeak hasi arte. Elizaren Gurasoak latin puruagoa eta literarioagoa idazteaz arduratzen hasi ziren lehen kristauen latin arrunta alde batera utziz. Garai horretakoak dira: Tertuliano, Jeronimo Estridongoa (San Jeronimo) eta Agustin Hiponakoa (San Agustin).
• Erdi Arokoa: latina, ezagutzen zen bezala, jada ez zen hitz egiten; beraz, latin literarioa Elizan, Gortean eta eskolan babestu zen, eta Erdi Aroko intelektualen komunikazio-bide unibertsal bihurtu zen. Bitartean, latin arruntak erritmo azkarrean jarraitu zuen bere eboluzioan. Hizkuntza erromantzeak pixkanaka agertzen joan zirenez (batzuk besteak baino lehenago) eta latina lingua franca eta kultu gisa erabiltzen zenez, ezin da eman ama-hizkuntza gisa erabiltzeari utzi zen data.
• Pizkunde Aroa: pizkundean, humanisten begirada Antzinate klasikora itzuli zen, eta latinaren erabilerak indar berria hartu zuen. Petrarca, Erasmo Rotterdamgoa, Luis Vives, Antonio de Nebrija eta beste askok beren hizkuntzan ez ezik latinez idatzi zituzten beren lanak.
• Zientzifikoa: latinak idazle zientifikoengan biziraun zuen XIX. mendera arte. Descartes, Newton, Spinoza, Leibniz, Kant eta Gaussek latinez idatzi zituzten beren lanak.

Jatorria eta hedapena

Lazio eskualdea (Latium), Italia, latínaren jatorria.

Latina K.a. 1000. urtearen inguruan agertzen da Italiako erdialdean, Tiber ibaiaren hegoaldean, Apeninoak ekialdean eta Tirreniar itsasoa mendebaldean, Latium (Lazio) izeneko eskualde batean, nondik datorren hizkuntzaren izena eta bertako lehen biztanleena, latinoak; hala ere, idatzizko lehen testigantzak K.a. VI. mendekoak dira, adibidez, Duenos idazkuna eta antzeko beste batzuk.

Erromako lehen mendeetan, sortu zenetik K.a. IV. mendera arte. Latinak, lurralde hedadura mugatua zuen: Erroma eta Italiako zati batzuk, eta biztanleria urria. Nekazari eta artzainen hizkuntza zen.

Hala erakusten dute erlijio-kultuaren, zuzenbidearen edo bizitza militarraren termino askoren etimologiek. Stipulare, stipatik eratorria (lastoa), edo emolumentum, emolere (alea ehotzea) hitzetik eratorria, zuzenbidearen hizkuntzan.

Zentzu honetan, latindarrek, gutxienez aro klasikotik behintzat, sermo rusticus (landa eremuko hizkuntza) bat aipatzen zuten, sermo urbanusaren kontrakoa, latinaren dialekto barietate honen kontzientzia hartuz. «Landa eremu latinoan edus (antxumea) esaten da hirian haedus esaten dena, hitz askotan bezala gehitutako a batekin».

Etruriar menderatzearen eta galiarren inbasioaren ondoren (K.a. 390), hiria Italiako gainerako lurraldeetara hedatu zen Errepublika gisa. K.a. IV. mendearen amaieran, Erroma bere bizilagun italikoei gailendu zitzaien. Etruriarrek beren arrastoa utzi zuten Erromako hizkuntzan eta kulturan, baina Magna Grezian zeuden italiarrek eragin handiagoa izan zuten latinean lexiko aberatsa emanez.

Erroma hiriko latina Lazioko beste lekuetako aldaki batzuei gailendu zitzaien, eta horietatik ia ez zen ezer geratu latin literarioan. Ondorioz, latinak oso desberdintasun dialektal gutxi zituen, grekoak ez bezala. Beraz, latina hizkuntza unitariotzat jo dezakegu.

Ondoren, Italiatik kanpo, probintzia deituriko lurralde berriak konkistatu ziren; Zesar Galiekin hasi, eta Trajanok Daziaraino (Errumania) iritsi zen; beraz, latinaren hedapena lurralde handi batean eta hiztun berrien kopuru eskerga bat gehitzea suposatu zuen.

Erromaren lurralde-hedapenarekin batera, latina literatura-hizkuntza eta lingua franca gisa garatu zen, lehenago grezierak izan zuena. K.a. II. mendetik Plauto eta Terentziorekin, K.a. 200. urtera arte Apuleiorekin, aldaketa nabarmenik ez duen latin forma bat dugu.

Latinaren estratuak

Latin hizkuntza latin-falisko azpitaldeko hizkuntza italikoa zen, eta horrek esan nahi du bere gramatika-elementu gehienak eta lexiko gehiena, berezko eboluzioaren ondorioz, protoitalikotik datozela, hizkuntza italikoen ustezko arbasotik, alegia.

Penintsula italikoan garatzean, talde latindarren jatorrizko hizkuntzan eragina izan zuen antzinako Italian zeuden beste hizkuntza-talde batzuetako hiztunekin izandako kontaktuak, baita hizkuntza italikoen beste azpitalde batzuetako hiztun indoeuroparrak, batez ere osco-umbra adarrekoak (oskoak, umbriarrak, samnitak, pizenoarrak...); italikoak ez ziren hizkuntza indoeuroparren hiztunak (mesapiarrak, greziarrak, zeltak), zein hizkuntza preindoeuroparretako hiztunak (etruriarrak, ligurak, nuragikoak...) ere. Hiru eragin soziolinguistiko mota bereizten dira:

• Sustratoa: latinaz behin betiko jabetu aurretik beste hizkuntza batzuk ere erabiltzen zituzten herrien elebitasuna dela eta.

• Superestratoa: latinez hitz egiten zen lurraldeetako taldeetatik etorritako hizkuntzen eragin gisa ulertuta; latinean eragin hori ez zen oso handia izan lehen mendeetan, gerora hizkuntza erromanikoekin gertatuko zena ez bezala.

• Adstratua: latineko beste herri eta hizkuntza entzutetsu batzuekiko kontaktuak eragindakoa.

Bereizketa hori, agian, ez da guztiz eraginkorra; adibidez, etruskoa aldi berean substratua, adstratua eta superestratua izan zitekeen garai ezberdinetan.

Substratu eragina

Antzinako Italiako eskualdeetan latina zabaldu zenean, beste hizkuntza batzuetako jatorrizko hiztunak ziren, bai talde italikoko indoeuroparrak (latina, esaterako), bai indoeuropar eta aurreindoeuropar hizkuntzetako beste talde batzuetakoak, azkenean latinarekin parekatu zirenean substratuko nolabaiteko eragin linguistikoa izan zutenak. Batzuetan, hizkuntza horiek adierazteko, substratu mediterraneoa aipatzen da: horiek latinari indoeuroparrek iritsi zirenean ezagutzen zituzten landare eta animalia batzuen izena eman zioten. Oso hizkuntza ezezagunak dira, hondakin idatzi gutxi batzuk baino ez baitira geratzen, batzuk oraindik deszifratu gabe. Erroma hirian eta inguruetan, latin arkaikoaren substratu bat hizkuntza etruskoa izan zen argi eta garbi.

Osko-umbriar substratu indoeuroparraren eraginari dagokionez, interesgarria da geroago hizkuntza erromantzeetan agertuko ziren ezaugarri fonetiko eta fonologikoetako batzuk aurreikustea (zenbait palatalizazio eta monoptongazio); izan ere, hizkuntza italikoen hiztun askok, erromanizatu zirenean, berezko ezaugarri fonetiko batzuk gorde zituzten, baita (marjinalki) hizkuntza erromanikoen barruan ere.

Mota horretako gertakariak dira bokalarteko kontsonanteen edo [y] frantsesaren, euskararen (edo antzeko hizkuntzaren baten) lenizioa egozten zaion eragin zeltikoa: harixe egozten zaio [f] espainolaren [h]ko aspirazioa, edo eragin eslaviarra bokal errumaniarren zentralizazioan.

Substratu etruskoari dagokionez, etruskoak fonologia latinoan duen eragina aspiratu batzuk garatzean (pulcher, ederra) eta o 'u-n ixteko joeran islatzen da.

Superestratu eragina

Garai baten zehar, Erromak jatorri etruriarreko populazio handia izan zuen; beraz, etruskoa substratu hizkuntza zein superestratu hizkuntza izan zen, gutxienez, erromatar monarkiak eta, neurri txikiagoan, erromatar errepublikak hartzen zuen garaian. Etruskoaren eragina bereziki nabarmena da lexikoaren zenbait arlotan, hala nola antzerkiarekin eta igarkizunarekin loturikoan. Erromak galiar zisalpinoen inbasioak ere jasan zituen, nahiz latinean eragin zeltaren zantzu garrantzitsurik ez dagoen. Badira ebidentzia batzuk osko-umbriar hizkuntzen mailegu lexiko zuzenak hiztegian, eta horiek dira substratu motako eragin nagusiak latin klasikoan.

Bestalde, erromatarrek antzinatik herri germaniarrekin kontaktuak zituzten arren, ez dago eragin lexikoko fenomenorik latin klasikoan. Mendebaldeko hizkuntza erromanikoekin ez bezala, V. eta VIII. mendeen artean, mailegu lexiko ugari jaso zituzten mendebaldeko zein ekialdeko germaniarretik. Hori ez dator bat latinak antzinako aleman-garaiaren aurrekoarekin izan zuen eragin sakonarekin. Era berean, gaur egun germanieraz hitz egiten duten eskualdeen toponimian, erromatarren administrazioaren arrasto ugari daude, hala nola Kolonian. Mendebaldeko Erromako elementu germaniarrak Behe Inperioaren garaitik datoz, eta latin berantiarreko superestratu nagusia osatzen dute. Jarioa ez zen eten hizkuntza erromantzeen eraketan. Godo, alemaniar, burgundiar, franko eta lombardiar herriek hizkuntza erromantzeetan duten eragina toponimia eta antroponimiaren eremuan ematen da gehienbat. Hortik kanpo, maileguen kopurua nahiko txikia da.

Adstratu eragina

Latindarrekin bizi izan ziren herriekin kontaktuan egotearen ondorioa da, haiek menderatu gabe eta haien mende egon gabe. Eragin mota hori gehiago nabaritzen da estiloan eta lexikoan hizkuntzaren aldaketa fonikoetan baino. Osko, umbriar eta grekoaren adstratoak alfabetoaren eta mitologiaren arduradunak dira, erromatarrek jainko heleniarrak mailegatu baitzituzten, latinezko izenekin hala ere.

Grezieraren adstratua: atiko eta Joniera hizkuntzen mailegu eta kalkoren sarrera masiboak erne jarri zituen latindarrak oso azkar, Katon Maior buru zutela K.a. III. mendean. Baina latindar literaturaren Urrezko Aroan, erromatarrek amore eman zuten antzinako grezieraren nagusitasun nabarmenaren aurrean. Horazioren bertso ospetsuek laburbil dezakete sentimendu hori: «Graecia capta ferum victorem cepit et artis/intulit agresti Latio» («Grezia konkistatuak bere garaile basatia konkistatu zuen, eta arteak Lazio landatarrean sartu zituen»).

Helenismoen sarrera masibo hori ez zen literaturara, zientzietara edo arteetara mugatu; hizkuntzaren arlo guztietan izan zuen eragina: lexikoan, gramatikan eta estiloan; greziera, beraz, hizkuntza erromantzeetako hitz askotan aurki dezakegu.

Aro Klasikoaren ondoren, kristautasuna faktore indartsuenetako bat izan zen latin mintzatuan greziar elementu berri batzuk sartzeko. Adibidez, παραβολή (parabola). Hitz hori terminologia erretorikoaren barruan aurkitzen dugu, baina hortik ateratzen da kristauek erabiltzen dutenean eta parabola zentzua hartzen duenean, hau da, Jesusen bizitzaren predikua. Apurka-apurka, hitzaren zentzurik orokorrena hartzen ari da, Erromania osoan hitza (verbum) esan nahi zuen elementua ordezkatzen duena. Paraboletik (parabolare, parolare) datorren aditzak, Erromaniaren zati handi batean, hitz egin (loquor) esan nahi zuen aditza ordezkatzen du.

Literatura

Sakontzeko, irakurri: «latinezko literatura»

Latinezko literaturak, batik bat, Antzinako Erromako literatura lanak biltzen ditu, kultura erromatarrak literatura grekoko lanak ere sortu zituela kontuan hartu behar bada ere . Erdi Aroan, latina kultura hizkuntza nagusia izan zen Europan, eta, horrela, literatura oparoa sortu zen latinez: erlijio, filosofia eta historia gaiei buruz, batez ere Tomas Akinokoaren lumaz, esaterako. Pizkundetik aurrera, latinak nagusitasuna galdu zuen; horrela, lan erlijioso, filosofiko (Spinoza, kasu) eta zientifikoetara mugatu zen; aldiz, literatura lan nagusiak hizkuntza nazionalean idazten ziren. Egun, komunikazio tresna izaera ia guztiz galdu badu ere, zenbait idazlek beren sormen lanak latinez idazten dituzte.

Latinez idatzitako liburuen multzoak Antzinako Erromako kultura-ondare iraunkorra gordetzen du. Erromatarrek poesia, komedia, tragedia, satira, historia eta erretorika liburu ugari ekoiztu zituzten, beste kultura batzuen antzera, bereziki grezierazko literatura helduenaren antzera. Mendebaldeko Erromatar Inperioa erorita ere latinak oso paper garrantzitsua betetzen jarraitu zuen mendebaldeko europar kulturan.

Latinezko literatura, normalean, aldi desberdinetan banatzen da. Lehenengoari dagokionez (literatura primitiboari, alegia), bizirik dirauten lan gutxi batzuk baino ez dira geratzen, adibidez, Plauto eta Terentzioren liburuak garai guztietako autore ezagunenen artean kontserbatu dira. Beste asko, latin klasikoko autore gailen gehienak barne, desagertu egin dira, nahiz eta batzuk mende batzuk geroago aurkitu diren.

Latin klasikoaren garaia (latinezko literatura bere gailurrean oso aintzat hartzen denean) banatzen da: Urrezko Aroa (gutxi gorabehera K.a. I. mendearen hasieratik K.a. I. mendearen erdira arte hartzen duena) eta Zilarrezko Aroa (K.a. II. mendera arte hedatzen dena). II. mendearen erdiaren ondoren idatzitako literatura, eskuarki, izen-belztua eta bazter utzia da.

Pizkundean, autore klasiko asko berraurkitu zituzten, eta, nahita, haien estiloa imitatu zuten. Baina, batez ere, Zizeron imitatu zen, eta bere estiloa latinaren gailur perfektutzat hartu izan da. Erdi Aroko latina, askotan, latin txartzat hartu izan zen; edonola ere, latinezko literaturako lan handi asko antzinaroaren eta Erdi Aroaren artean sortu ziren, nahiz eta antzinako erromatarrena izan ez.

Erromatar literatura latinoak bi zati ditu: literatura indigena eta literatura imitatua:

• Erromatarren latinezko literatura indigenak oso aztarna gutxi utzi ditu, eta zati benetan arkaikoak eta nahita egindako arkaismo-saiakerak baino ez dizkigu eskaintzen, batez ere Errepublikaren, enperadoreen eta, batez ere, antoninotarren garaietatik datozenak.

• Erromatar literatura latindar imitatuak, ordea, inspirazio indibiduala imitaziorik zoriontsuenarekin elkartzen duten konposizioak sortu ditu, eta osorik iritsi zaizkigun obra ugari eta hautatuak daude. Batzuetan, jatorri italiarreko lanak, jatorrizko erromatarren nekazaritzako edo erlijioko jeinuaren ekoizpen zakarragoak (izaera originalagoa eskaintzen dutenak), nahasi egin dira Greziako maisulanen kopia latinoekin, zeinak zibilizazio landu eta finari dagozkion xarma, dotorezia eta leuntasuna eskaintzen duten. Azken alderdi horretan, Erroman eragin handia izan zuten greziar jatorriko bi eskola erretorikoren joera nabarmentzen dugu: asianismoa eta atizismoa. Zizeronen garaitik, greziarraren bi joera estilistiko horiek latinean bete-betean sartu ziren, eta, latinezko literaturan, mende batzuk iraun zuten.

Literatura goiztiarra

• Poesia: Ennio
• Tragedia: Marko Pakuvio, Luzio Akzio
• Komedia: Zezilio, Terentzio, Plauto

Urre Aroko literatura

• Poesia: Lukrezio, Katulo, Virgilio, Horazio, Ovidio, Tibulo, Propertzio, Lukano
• Prosa: Zizeron, Julio Zesar
• Historia: Salustio, Livio, Nepote, Tazito, Suetonio

Zilar Aroko literatura

• Poesia: Estazio, Martzial, Manilio
• Prosa: Petronio, Kintiliano, Apuleio, Seneka, Askonio
• Antzerkia: Seneka
• Satira: Pertsio, Juvenal
• Historia: Tazito, Suetonio

Latin kultua eta latin arrunta

Sakontzeko, irakurri: «Latin arrunt»

Plauto, Terentzio, Zizeron, Tito Livio, Virgilio, Horazio, Ovidio, Seneka eta Plinio Zaharra bezalako idazleen literatura hizkuntza latin kultua izan zen K.a. III. eta K.o. II. mendeen artean, oso gutxi hitz egiten zen arren. Erromatar herri gehienarentzat ia ulertezina zen, bere ordez, herri hizkuntza hitz egiten baitzuen, latin arrunta (vulgus, "herria"), zeina nahiko gutxi idazten zen.

Plebeius sermoak oso hiztegi txikia zuen, eta erromatarrak nagusi ziren probintzia desberdinetako hitzak hartu zituen, sermo nobilisek ezagutzen ez zituenak. Era berean, latin arruntean gertatu ziren hitz askoren esanahiaren murrizketa, beste batzuen esanahiaren zabaltzea, latin literarioan ohiko terminoen esanahiaren aldaketa edo, beste kasu batzuetan, esanahiaren aldaketa bezalako fenomenoak.

Era berean, Erromako lingua rustikoan hitzen ahoskeran eta bokalen iraupenean ezberdintasunak agertzen joan ziren. Latina klasikoa sintetikoa zen; hau da, zenbait ideia adierazten zituen hitz bakar batean, eta latin arruntak, berriz, kontzeptuak termino askoren bidez azaltzen zituen; hizkuntza analitikoa bihurtu zen. Vulgaris sermoak artikulu erakuslea erabiltzen du ondoan duten substantiboaren generoa eta zenbakia zehazteko: ille vir (gizona) - illa femina (emakumea). Latin arruntean, singularraren eta pluralaren sei kasuek adierazten zituzten amaierak galtzen dira akusatiboari eutsiz. Genero neutroa maskulino bihurtzen da, adibidez: baculum (makulua), corpus (gorputza), damnum (kaltea), frigus (hotza), cor (bihotza).

Ahoskera

Gramatika eta idazkera bera bezala, ahoskera ere aldatu egin zen mendeen poderioz. Uste da hauek zirela hizkeran erabiltzen ziren kontsonanteen soinua latin klasikoan:

		Ezpainkariak	Koroariak	Sabaikariak	Belarrak		Glotalak
Leherkariak	Ahostunak	b	d		ɡ	(ɡʷ)
	Ahoskabeak	p	t		k	(kʷ)
	Hasperendunak	pʰ*	tʰ*		kʰ*
Igurzkariak (frikariak)	Ahostunak		z*
	Ahoskabeak	f	s				h
Sudurkariak		m	n		ŋ
Likidoak			r
Hurbilkaria			l	j		w

Idatzitako hizkiei, ahoskera hau zegokien latin klasikoan:

Latinezko grafema	Latinezko fonema	Adibideak egungo euskaraz
⟨c⟩, ⟨k⟩	[k]	beti [k]: Caesar = Kaesar
⟨t⟩	[t]	ate
⟨s⟩	[s]	uso
⟨g⟩	[ɡ]	gu
	[ɣ]	n ondoren, adibidez, lingua hitzean, hango hitzaren g soinua
⟨n⟩	[n]	santu
	[ŋ]	hango hitzeko n soinua
⟨l⟩	[l]
	[ɫ]
⟨qu⟩	[kʷ]	Quintus = [kwintus] antzera, baina [u] ordez, [w] ahoskatuta
⟨u⟩	[w]	ingelesezko wine hitzeko w bezala
⟨i⟩	[j]	euskara batuko j
	[ij]	/j/; bokal artean, [i] > [j] bilakatzen zen, bi silabatan; adibidez, capiō (/kapiˈjo:/)
⟨x⟩	[ks]	taxi

Latina garai klasikoaren ondoren

Erdi Aroa

Erromatar Inperioaren erorketaren ondoren, latina, oraindik mende batzuetan zehar, estatu erromatarraren ondorengo munduan idatzitako hizkuntza bakarra bezala erabili zen. Erregearen kantzilertzan, Eliza katolikoaren liturgian edo monasterioetan idatzitako liburuetan, latina zen erabilitako hizkuntza bakarra. Latina oso zaindua izan zen, baina, pixkanaka, haren ahozko espresioak eragina izan zuen. VII. mendean, latin arrunta bereizten hasi zen protorromantzea sortuz eta, ondoren, egungo hizkuntza erromantzeen lehen faseak sortuz.

IX. mendeko pizkunde karolingioarekin, garaiko pentsalari handienak, Pablo Diakonoa lombardiarra edo Alcuino York ingelesa kasu, bere inperioko kultura eta irakaskuntza berrantolatzeaz arduratu ziren. Latinari dagokionez, erreformek, honenbestez, idatzizkoa berreskuratze zuzenagora jo zuten, eta horrek behin betiko aldendu zuen hizkuntza erromantzeek izan zuten bilakaeratik.

Gero, sortutako lehen unibertsitate gutxirekin, Europa osotik zetozen pertsonek emandako irakaskuntzak latinez ziren zorrozki. Baina halamoduzko latina, Zizeron edo Horazioren hizkuntza zenik esan ezin zitekeena. Unibertsitateetako jakintsuek latin berezi bat landu zuten, eskolastikoa, garaiko filosofiaren ñabardura landuetan kontzeptu abstraktu eta aberatsak adieraztera egokitua. Latina jada ez zen mundu erromatarrean izan zen komunikazio-hizkuntza; hizkuntza bizia eta nahitaezkoa zen oraindik.

Pizkundea

XIV. mendean, Italian, antzinako latinarekiko interesa piztu zuen mugimendu kultural bat sortu zen: humanismoa. Petrarcatik hasita, Poggio Bracciolini, Lorenzo Valla, Marsilio Ficino eta Coluccio Salutati izan ziren bere adierazlerik garrantzitsuenak. Hemen, hizkuntza klasikoaren azterketa sakonak egiten hasi ziren, filologia klasikoaren sorrera markatu zutenak.

Aro Modernoa

Aro Modernoan, latina oraindik kulturaren eta zientziaren hizkuntza gisa erabiltzen zen, baina, pixkanaka, tokiko hizkuntzek ordezkatu zuten. Latinez idatzi zuten, adibidez, Nikolas Kopernikok eta Isaac Newtonek. Galileo izan zen latinez ez beste hizkuntza batean idatzi zuen lehen zientzialaria (italieraz, 1600. urte inguruan), eta Ørsted, berriz, latinez idatzi zuen azkenetakoa, XIX. mendearen lehen erdian.

Gramatika

Sakontzeko, irakurri: «Latinaren deklinabidea»

Hitz batek bere kasuan har ditzakeen formen multzoari flexio-paradigma esaten zaio. Izenen eta adjektiboen flexio-paradigmei deklinabideak esaten zaie latinezko gramatikan; aditzen flexio-paradigmei, berriz, konjugazioak. Latinez, flexio-paradigma aldatu egiten da hitza atxikita dagoen gaiaren arabera. Izenak eta adjektiboak bost deklinaziotan multzokatzen dira; aditzak, berriz, oinarrizko lau konjugazio-motatan.

Izenak

Latinez, izenak, adjektiboak (flexio-nominala) eta izenordainak (flexio-pronominala) forma ezberdinak hartzen dituzte perpausean duten funtzio sintaktikoaren arabera, kasu gramatikal izendapenaz ezagutzen diren formak. Latin klasikoan, izen, adjektibo edo izenordain bakoitzak sei forma har ditzakete (kasuak):

1. Nominatiboa: izena perpausaren edo esaldiaren subjektua edo atributua (edo predikatu osagarria) denean erabiltzen da.
2. Bokatiboa: hiztuna zein pertsonari zuzentzen zaion agertzen du, arreta-deia da. Agurtzeko ere balio dezake.
3. Akusatiboa: inolako preposiziorik gabe erabiltzen da izena esaldiaren objektu zuzena denean, edo infinitibo «ez itunduaren» subjektu gisa; preposizio batek zuzentzen duenean, osagarri zirkunstantzialaren funtzio sintaktikoa betetzen du.
4. Genitiboa: izenaren osagarria eta ezaugarriak adierazten ditu (izena edo adjektiboa).
5. Datiboa: zehar objektua adierazteko erabiltzen da zenbait aditzekin, eta, batzuetan, agente gisa (konjugazio perifrastiko pasiboan) eta jabe gisa (sum aditzarekin).
6. Ablatiboa: leku batetik bereiztea edo mugitzea adierazten du; gainera, kausa agentea, baita instrumentala, lokatiboa eta adberbiala ere barne hartzen ditu. Nagusitasunaren, gutxiagotasunaren edo berdintasunaren alderaketa terminoa ere ablatiboan jartzen da.

Latinaren bilakaera: latin arrunta

Latin arrunta (latinez: sermo vulgaris) edo latin berantiarra Erromatar Inperioko probintzietan hitz egiten zen latinaren dialektoei erreferentzia egiteko erabiltzen den terminoa da. Zehazkiago, terminoak berantiar aldiari egiten dio erreferentzia, dialekto horiek elkarrengandik bereizi arte eta hizkuntza erromantzeen aldi goiztiartzat hartzeko adina hartzen duena. Gutxi gorabehera IX. mendeari eman ohi zaion bereizketa.

Gramatikaren esparruan, honako fenomeno hauek nabarmendu behar dira: aditz sisteman, forma konposatuak sortzea (normalean, habere eta beste aditz baten partizipio iraganaren arteko konbinazioaren bidez) lehendik zegoen paradigma sintetikoarekin paraleloan, eta pasiboa izan aditz laguntzailearekin eta uztartzen den aditzaren partizipioarekin eraikitzea (frantsesak eta italiarrak egoera eta mugimendua adierazten duten aditzez osatutako denboretan ere izan erabiltzen dute aditz laguntzaile gisa).

Latinezko deklinabidearen sei kasuak murriztu egin ziren, eta, ondoren, prepositibozko esaldiekin ordezkatu ziren (errumaniera modernoak hiru kasuko sistema mantentzen du, agian, eslaviar eraginagatik; XVIII. mendera arte Suitzako erromantxeen aldaera batzuek ere kasu zuten). Latinez artikulurik ez bazegoen, erromantzeak determinatzaileetatik abiatuta garatu zituzten; beti proklitikoak dira, errumanieraz izan ezik, hizkuntza horretan substantiboari atzeratzen baitzaizkio.

Erakusleei dagokienez, hizkuntza erromantze gehienek hiru deiktiko dituzte: «hurbiltasuna» (hau), «distantzia ertaina» (hori) eta «urruntasuna» (hura) adierazten dutenak. Hala ere, frantsesak, errumanierak eta desagertutako andaluziar erromantzeak bi termino baino ez dituzte bereizten: bata «hurbiltasunerako» eta bestea «urruntasunerako». Genero neutroa alde guztietan desagertu zen Errumanian, Galizian eta Asturiasen izan ezik. Izan ere, bertan, konta ezinak diren substantibo batzuk daude amaiera neutroarekin (-o) eta amaiera propio berarekin adjektiboan konta ezin diren substantiboekin edo materiazkoak direnekin bat datorrenean eta -a, -o, -u edo kontsonantean amaitzen direnean. Ordena sintaktikoa elementuek latinaren berezko perpausean duten disposizio askeari dagokio. Hala ere, subjektuaren + aditzaren + objektuaren antolamendu sintagmatikoa agintzen du (nahiz hego-ekialdeko hizkuntzek subjektuaren kokapenean malgutasun handiagoa ahalbidetzen duten).

Latinaren erabilera modernoa

Oraindik ere, latinak erritu latinezko Eliza katolikoaren hizkuntza liturgiko ofizial gisa erabiltzen da. Hizkuntza hilaren estatusak (eboluzioaren mende ez dagoena) erabilera berezia ematen dio erabilera liturgiko eta teologikoetarako, hitzen esanahiak egonkor mantendu behar direlako. Horrela, diziplina horietan erabiltzen diren testuek mende ezberdinetako irakurleentzat duten esanahia eta zentzua gordetzen dute. Gainera, hizkuntza hori Egoitza Santuko irrati eta prentsa hedabideetan erabiltzen da. Aita santuak latinez ematen ditu bere mezuak; Egoitza Santuaren argitalpen ofizialak latinez dira, eta, horietatik, beste hizkuntza batzuetara itzultzen dira. 2012ko azaroan, Benedikto XVI.a aita santuak Latinitate Akademia Pontifizioa sortu zuen mundu osoan latina indartzeko. Eliza anglikanoan, 1559an Otoitz Liburu Komun Anglikanoa argitaratu ondoren, latinezko edizio bat argitaratu zen unibertsitateetan erabiltzeko 1560an, Oxfordekoan bezala —hor, liturgia oraindik latinez ospatzen da—. Oraintsuago, 1979an, Estatu Batuetako Otoitz Liburu Komunaren latinezko edizioa agertu zen.

Bestalde, sailkapen biologikoko espezieen eta taldeen nomenklaturak latinezko terminoekin edo latinizatuekin egiten segitzen du; gainera, Filosofia, zuzenbide eta medikuntzaren terminologiaz gain, latinezko termino, lokuzio eta laburtze asko gordetzen dira. Herri-kulturan, oraindik ere, unibertsitateetako edo beste erakunde batzuetako leloetan ikus daiteke idatzita, eta erromatarren garaian girotutako dokumental eta filmetako elkarrizketetan ere entzun daiteke, hala nola Sebastiane eta Kristoren Pasioa.

Kanpo estekak

• Latin eta greziar pertsona-izen klasikoak euskaraz emateko irizpideei buruzko erabakia (Euskaltzaindiaren 76. araua)
• Carlos Ivorra: Valentziako Unibertsitateko irakaslearen web-orria
• DUX Hiztegia DUX, eskola-hiztegia, latin-euskara-gaztelania
• Gregory R. Crane (Ed.): Perseus Digital Library

• Datuak: Q397
• Multimedia: Latin language / Q397

Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.